• Για τον Ξενοφώντα Κατέβασε σύντομο βιογραφικό για μαθητική χρήση:

• Για τον Τισσαφέρνη μπορείς να διαβάσεις από τη Βικιπαίδεια από το Ακαδημαϊκό λεξικό

• Για τον Φαρνάβαζο μπορείς να διαβάσεις από τη Βικιπαίδεια, από την Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού

• Λεξικά νέας ελληνικής: για απλή αναζήτηση, για σύνθετη αναζήτηση

• Bασικό λεξικό της αρχαίας

• Λεξικό της αρχαίας Liddell & Scott

• Λεξικό αρχαίας, σχολικό εγχειρίδιο

• Κατάλογος ανωμάλων ρημάτων

 

Συμπληρωματικό υλικό για τον συγγραφέα και το έργο του

Ο Ξενοφών γεννήθηκε γύρω στο 430 π.Χ. Ήταν γιος του Γρύλλου και καταγόταν από εύπορη οικογένεια. Πιθανότατα υπηρέτησε στο αθηναϊκό ιππικό και συνδέθηκε με τον Σωκράτη, χωρίς ωστόσο να ενταχθεί στον κύκλο των μαθητών του. Δέχτηκε να λάβει μέρος στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του αδερφού του Αρταξέρξη. Κατά τη μάχη στα Κούναξα –στις όχθες του ποταμού Ευφράτη, κοντά στη σημερινή Βαγδάτη– το 401 π.Χ. το στράτευμα του Κύρου με τη βοήθεια των Ελλήνων μισθοφόρων νίκησε, ωστόσο ο ίδιος ο Κύρος έχασε τη ζωή του. Το ελληνικό εκστρατευτικό σώμα βρέθηκε σε δυσμενή θέση, ιδιαίτερα μετά τη δολοφονία των αρχηγών του από τον Πέρση σατράπη Τισσαφέρνη. Τότε ο Ξενοφών ανέλαβε ως αρχηγός του να το οδηγήσει πίσω στην Ελλάδα. Πέρασαν από τη Μεσοποταμία και την Αρμενία στη Μαύρη Θάλασσα, στο Βυζάντιο και μετά στη Θράκη, όπου ο Ξενοφών παρέμεινε παρακολουθώντας τις επιχειρήσεις των Σπαρτιατών, οι οποίοι με επικεφαλής τον Θίβρωνα διεξήγαν πόλεμο εναντίον του Τισσαφέρνη στο πλευρό των ελληνικών πόλεων της Μ. Ασίας το 399 π.Χ. Ο Ξενοφών προσχώρησε στον σπαρτιατικό στρατό, αλλά για την περίοδο εκείνη δεν έχουν διασωθεί πολλά στοιχεία σχετικά με τη δράση του και τη στάση του απέναντι στον Θίβρωνα. Μετά την ανάκληση του Θίβρωνα από τους Σπαρτιάτες, ανέλαβε δράση ο Δερκυλίδας και στη συνέχεια ο Αγησίλαος, για τον οποίο ο Ξενοφών έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση. Η νικηφόρος πορεία του Αγησιλάου διακόπηκε το 394 π.Χ., όταν έλαβε διαταγή από τη Σπάρτη να επιστρέψει με τον στρατό του στην Ελλάδα.

Το 394 π.Χ. στη μάχη της Κορώνειας βρέθηκαν αντιμέτωποι οι Αθηναίοι (και οι σύμμαχοί τους Βοιωτοί, Αργείοι και Κορίνθιοι) με τους Σπαρτιάτες, των οποίων επικεφαλής ήταν ο Αγησίλαος. Ο Ξενοφών, που ακολουθούσε τον στρατό του Αγησιλάου, κατηγορήθηκε για τις σχέσεις του με τη Σπάρτη και εξορίστηκε από την Αθήνα. Εγκαταστάθηκε τότε στον Σκιλλούντα της Ηλείας και έγινε πρόξενος των Σπαρτιατών στην Ολυμπία.

Μετά τη μάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. κατέφυγε στην Κόρινθο και για κάποια περίοδο συμφιλιώθηκε με την Αθήνα. Εξάλλου, δύο έργα του, ο Ιππαρχικός και ο Οικονομικός, προϋποθέτουν εξοικείωση με τον αθηναϊκό τρόπο ζωής. Ο γιος του σκοτώθηκε το 362 π.Χ. στη Μαντίνεια πολεμώντας στο πλευρό των Αθηναίων ιππέων.

Ο θάνατος του Ξενοφώντα τοποθετείται μετά το 355 π.Χ. Τα πιο γνωστά έργα του είναι η Κύρου Ανάβασις και τα Ελληνικά, όπου στην ουσία συνεχίζει το έργο του Θουκυδίδη έως τη μάχη της Μαντίνειας. Εκτός από ιστορικά έργα συνέγραψε και πολλά φιλοσοφικά και τεχνικά (τέχναι, πραγματείες), στα οποία περιέχονται συμβουλές και πρακτικές οδηγίες για διάφορες δραστηριότητες (π.χ. Κυνηγετικός, Πόροι).

 

 

 

Παραγωγή και Σύνθεση

 

Στο Β′ μέρος κάθε Ενότητας θα παρουσιάζονται οι τρόποι με τους οποίους σχηματίζονται οι λέξεις στην Αρχαία Ελληνική. Η διερεύνηση της προέλευσης και του σχηματισμού των λέξεων λέγεται ετυμολογία [1]. Σκοπό έχει να βοηθήσει στην πληρέστερη κατανόηση των λέξεων της ελληνικής γλώσσας.

 

Μερικές λέξεις δημιουργούνται από μία άλλη λέξη:

 

 

Μερικές άλλες λέξεις προέρχονται από την ένωση δύο ή περισσότερων λέξεων:

 

 

Οι διαδικασίες αυτές σχηματισμού νέων λέξεων είναι αντίστοιχα η παραγωγή, την οποία θα μελετήσετε σε αυτή την τάξη, και η σύνθεση, με την οποία θα ασχοληθείτε εκτενώς στην επόμενη τάξη.

 

 

Παράγωγες λέξεις

 

Η λέξη από την οποία σχηματίζεται μια άλλη λέξη λέγεται πρωτότυπη. Η λέξη που παράγεται από μια πρωτότυπη λέξη λέγεται παράγωγη.

Οι παράγωγες λέξεις σχηματίζονται από τις πρωτότυπες με την προσθήκη παραγωγικών καταλήξεων:

 

 

Tο αρχικό θέμα από το οποίο προέρχονται οι λέξεις, συχνά με μετασχηματισμούς, λέγεται ρίζα. Παρακάτω δίνονται ορισμένες λέξεις που παράγονται από τη ρίζα γραφ-. Έχουν όλες το ίδιο θέμα;

 

 

 

Η λέξη που δεν παράγεται από άλλη, αλλά σχηματίζεται απευθείας από κάποια ρίζα με την προσθήκη μιας κατάληξης λέγεται ριζική λέξη.

Μια ομάδα λέξεων (απλών ή σύνθετων) που προέρχονται από την ίδια ρίζα λέγονται ομόρριζες.

 

Σύνθετες λέξεις

 

Οι λέξεις λίθος + ξέω (= ξύνω) δημιουργούν τη λέξη λιθοξόος. Μια λέξη που σχηματίζεται από δύο άλλες ονομάζεται σύνθετη λέξη. Οι λέξεις που τη σχηματίζουν αποτελούν τα συνθετικά μέρη της.

 

 

Κάθε λέξη που δεν είναι σύνθετη είναι απλή.

 

 

ασκήσεις

 

1. Να κατατάξετε τις λέξεις που ακολουθούν σε απλές και σύνθετες
2. Να αντιστοιχίσετε τις πρωτότυπες λέξεις της στήλης Α′ με τις παράγωγές τους στη στήλη B′
3. Να αντιστοιχίσετε τις νεοελληνικές λέξεις της Α′ στήλης με τις αρχαίες ελληνικές της B′ στήλης με τις οποίες παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

 

 

Η γραμματική και το συντακτικό της ενότητας:

 

1. Tόνοι και πνεύματα
2. Μέρη του λόγου
3. Τα παρεπόμενα των πτωτικών

 

1. Tόνοι και πνεύματα

 

Η Αρχαία Ελληνική αρχικά γραφόταν χωρίς τόνους και πνεύματα, καθώς οι φυσικοί ομιλητές της δε χρειάζονταν ιδιαίτερα σημεία για να προφέρουν σωστά τις λέξεις, γιατί ακούγονταν μόνο στην προφορά. Μετά όμως από την επέκταση του Ελληνισμού με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου η ελληνική γλώσσα υπέστη μεταβολές εξαιτίας της επαφής της με άλλες γλώσσες. Γι’ αυτό παρουσιάστηκε η ανάγκη να αναπτυχθούν τρόποι και κανόνες που θα βοηθούσαν στη σωστή εκμάθηση της Ελληνικής από τους ξένους. Μεταξύ αυτών ήταν και η επινόηση των τόνων και των πνευμάτων.

 

Τόνοι

 

Σε κάθε λέξη, επάνω στο φωνήεν ή στη δίφθογγο της συλλαβής που τονίζεται, σημειώνουμε έναν ορισμένο τόνο. Οι τόνοι είναι: η οξεία (ˊ), η βαρεία (ˋ) και η περισπωμένη ( ~ ).

 

 

Πνεύματα

 

Κάθε λέξη που αρχίζει από φωνήεν ή δίφθογγο ή από το σύμφωνο ῥ- παίρνει πάνω σε αυτό ένα πνεύμα. Τα πνεύματα είναι: η ψιλή (᾿) και η δασεία (῾).

• Οι περισσότερες λέξεις που αρχίζουν από φωνήεν ή δίφθογγο παίρνουν ψιλή.
• Η δασεία δηλωνόταν αρχικά με το γράμμα «Η» και προφερόταν σαν ένα αχνό «χ», περίπου όπως ο αγγλικός φθόγγος «h» (π.χ. στη λέξη «history»). Έτσι, όταν σε μια αρχαία επιγραφή διαβάζουμε «ΗΕΛΛΑΣ», μεταγράφουμε «Ἑλλάς».
• Στη Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής θα βρείτε τον κατάλογο με τις δασυνόμενες λέξεις. Εύκολα μπορείτε να θυμάστε ότι δασύνονται πάντα το υ και το ρ, όταν βρίσκονται στην αρχή μιας λέξης, π.χ. ὕδωρ, ῥοή.

 

 

2. Μέρη του λόγου

 

Στην α.ε., όπως και στη ν.ε, υπάρχουν δέκα κατηγορίες λέξεων, τα μέρη του λόγου.

 

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Από τα μέρη του λόγου το άρθρο, το όνομα (ουσιαστικό ή επίθετο), η αντωνυμία και η μετοχή σχηματίζουν πτώσεις, γι’ αυτό και ονομάζονται πτωτικά.

 

3. Τα παρεπόμενα των πτωτικών

 

Τα παρεπόμενα (ή συνακόλουθα) των πτωτικών στην α.ε. είναι τα εξής:

α. Οι γνωστές από τη ν.ε. πτώσεις (ονομαστική, γενική, αιτιατική και κλητική). Στην α.ε. υπήρχε άλλη μία πτώση, η δοτική, η οποία σήμερα χρησιμοποιείται μόνο σε κάποιες στερεότυπες εκφράσεις, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Η λέξη «δοτική» προέρχεται από το ρήμα «δίδωμι» (= δίνω) και δηλώνει αυτόν στον οποίο δίνεται κάτι, π.χ. δίδωμι τῷ φίλῳ δῶρα (= δίνω στον φίλο δώρα).

 

 

Για να αποδώσουμε τη δοτική στη ν. ε., χρησιμοποιούμε κυρίως φράσεις με τις προθέσεις με, σε (στον, στην, στο), για ή απλή αιτιατική πτώση.

 

 

Από τις πτώσεις της α.ε. η ονομαστική και η κλητική χαρακτηρίζονται ορθές και οι υπόλοιπες πλάγιες.

 

β. Τα γνωστά από τη ν.ε. γένη (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο).

 

γ. Οι αριθμοί στην α.ε. είναι τρεις: ο ενικός, ο πληθυντικός και ο δυϊκός (που δεν υπάρχει στη ν.ε.)· ο τελευταίος φανερώνει ότι γίνεται λόγος για δύο πρόσωπα, ζώα ή πράγματα, π.χ. (εν.) ὁ ἄνθρωπος - (πληθ.) οἱ ἄνθρωποι - (δυϊκός) τὼ ἀνθρώπω (= οι δύο άνθρωποι).

 

δ. Οι κλίσεις στην α.ε. είναι τρεις: η πρώτη, η δεύτερη και η τρίτη, π.χ. ἡ τράπεζα (ουσ. α′ κλίσης), ὁ ἄνθρωπος (ουσ. β′ κλίσης), ἡ πόλις (ουσ. γ′ κλίσης), ὁ καλός, ἡ καλή, τὸ καλόν (επίθ. β′ κλίσης), ὁ/ἡ εὐγνώμων, τὸ εὔγνωμον (επίθ. γ′ κλίσης).
παρεπόμενα των πτωτικών

 

 

 

Ασκήσεις

 

Σχολικού βιβλίου

1. Να τονίσετε τις ακόλουθες λέξεις, δικαιολογώντας την επιλογή σας:
2. Να συνδυάσετε τις φράσεις της στήλης Α΄ με τις κατάλληλες της στήλης Β΄, ώστε να σχηματιστούν νοηματικώς αποδεκτές προτάσεις:
3. Να γράψετε (με τη βοήθεια λεξικού) προτάσεις στη ν.ε. χρησιμοποιώντας τις παρακάτω λόγιες φράσεις: εν κινήσει, εν δράσει, εν ανάγκη, εν προκειμένω, ενόψει, επ’ αυτοφώρω, εν καιρώ, εν λευκώ.
4. Να συνδυάσετε τις λέξεις της στήλης Α′ με τις κατάλληλες λέξεις της στήλης Β′, ώστε να σχηματιστούν λόγιες φράσεις που χρησιμοποιούνται στη ν.ε.
5. Αφού παρατηρήσετε την εικόνα, να επιλέξετε την κατάλληλη συνοδευτική φράση:

 

Πρόσθετες ασκήσεις

1. Άσκηση τονισμού *
2. Τονίστε και δικαιολογήστε: 1η δεκάδα **
3. Τονίστε και δικαιολογήστε: 2η δεκάδα **
4. Τονίστε και δικαιολογήστε: 3η δεκάδα ***
5. Τονίστε και δικαιολογήστε: 4η δεκάδα ***
6. Τονίστε τις λέξεις © Νίκος Κετσετζόγλου

 

 

 

Πρώτο παράλληλο κείμενο

Α. Στους παρακάτω στίχους ο Αριστοφάνης περιγράφει διάφορους επαγγελματίες οι οποίοι ξυπνούν με το λάλημα του πετεινού, για να πάνε στις δουλειές τους.

 

Οὕτω δ’ ἴσχυέ τε καὶ μέγας ἦν τότε καὶ πολύς, ὥστ’ ἔτι καὶ νῦν
ὑπὸ τῆς ῥώμης τῆς τότ’ ἐκείνης, ὁπόταν μόνον ὄρθριον ᾄση,
ἀναπηδῶσιν πάντες ἐπ’ ἔργον, χαλκῆς, κεραμῆς, σκυλοδέψαι,
σκυτῆς, βαλανῆς, ἀλφιταμοιβοί, τορνευτολυρασπιδοπηγοί·
οἱ δὲ βαδίζουσ’ ὑποδησάμενοι νύκτωρ.

 

Αριστοφάνης, Όρνιθες

 

Μετάφραση

 

Και ήταν τότε (ο πετεινός) τόσο πανίσχυρος και μέγας και πολύς, ώστε, ακόμα και τώρα, από τη δύναμη του την τοτινή και μόνο που θα τραγουδήσει το πρωί αναπηδούν όλοι για δουλειά: χαλκιάδες, κανατάδες, ταμπάκηδες, παπουτσήδες, λουτράρηδες, αλευράδες, τορνευτολυρασπιδαρμοστάδες. Και άλλοι ποδένονται και περπατούν αξημέρωτα.

 

(μτφρ. Φ.Ι. Κακριδής)

 

Δεύτερο παράλληλο κείμενο

 

Β. Ο Πλούταρχος στο παρακάτω απόσπασμα από τη βιογραφία του Περικλή αναφέρει ότι ο Περικλής επιθυμούσε να μετέχει στα αγαθά της πόλης κάθε Αθηναίος.

 

Ὅπου γὰρ ὕλη μέν ἦν λίθος, χαλκός, ἐλέφας, χρυσός, ἔβενος, κυπάρισσος, αἱ δὲ ταύτην ἐκπονοῦσαι καὶ κατεργαζόμεναι τέχναι τέκτονες, πλάσται, χαλκοτύποι, λιθουργοί, βαφεῖς χρυσοῦ, μαλακτῆρες ἐλέφαντος, ζωγράφοι, ποικιλταί, τορευταί, πομποί δὲ τούτων καὶ κομιστῆρες ἔμποροι καὶ ναῦται καὶ κυβερνῆται κατὰ θάλατταν, οἱ δὲ κατὰ γῆν ἀμαξοπηγοὶ καὶ ζευγοτρόφοι καὶ ἡνίοχοι καὶ καλωστρόφοι καὶ λινουργοί καὶ σκυτοτόμοι καὶ ὁδοποιοί καὶ μεταλλεῖς, ἑκάστη δὲ τέχνη, καθάπερ στρατηγὸς ἴδιον στράτευμα, τὸν θητικὸν ὄχλον καὶ ἰδιώτην συντεταγμένον εἶχεν, ὄργανον καὶ σῶμα τῆς ὑπηρεσίας γινόμενον, εἰς πάσαν ὡς ἔπος εἰπεῖν ἡλικίαν καὶ φύσιν αἱ χρεῖαι διένεμον καὶ διέσπειρον τὴν εὐπορίαν.

 

Πλούταρχος, Περικλής 12.6

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

 

Ερωτήσεις

 

1. Ποια επαγγέλματα αναφέρει ο Αριστοφάνης και ποια ο Πλούταρχος; Ποια από αυτά διατηρούνται έως τις μέρες μας;

 

2. Να εντοπίσετε ποια από τα επαγγέλματα που αναφέρονται στα παραπάνω αποσπάσματα απαντούν και στο κείμενο της Ενότητας.