4-5. Η Αθήνα, Πορεία προς τη Δημοκρατία

Tα μέτρα του Σόλωνα

Η καταγραφή των νόμων ικανοποίησε ένα μέρος των πολιτών. Όμως, το οξύ οικονομικό πρόβλημα που ανάγκαζε όσους δεν μπορούσαν να ξεπληρώσουν τα χρέη τους να γίνουν δούλοι, προκαλούσε συνεχή αναταραχή.
Το 594 π.Χ., οι Αθηναίοι επέλεξαν τον Σόλωνα, ποιητή και έναν από τους επτά σοφούς, να δώσει λύση στα δύσκολα προβλήματα της πόλης. Ένα από τα μέτρα που έλαβε ο Σόλωνας ήταν η κατάργηση των χρεών.

Αντίγραφο ρωμαϊκών χρόνων, το οποίο πιστεύεται ότι εικονίζει τον Σόλωνα τον Αθηναίο, έναν από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. (Νεάπολη, Εθνικό Μουσείο)
Ποιοι ήταν οι άλλοι έξι σοφοί;

Ο ΣΟΛΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΙ

Ο Σόλων οργάνωσε το πολίτευμα, όπως ανέφερα πιο πάνω. Οι άνθρωποι όμως συνέχιζαν να παραπονιούνται για τους νόμους του, κατηγορώντας κάποιους και ζητώντας διευκρινίσεις γι' άλλους. Ο ίδιος, επειδή δεν ήθελε να τους αλλάξει ούτε και να είναι παρών προκαλώντας δυσαρέσκειες, ταξίδεψε για εμπορικούς λόγους, αλλά και για να δει τα αξιοθέατα στην Αίγυπτο, λέγοντας ότι δεν θα επιστρέψει πριν περάσουν δέκα χρόνια. Θεωρούσε πως δεν ήταν δίκαιο να μείνει και να δίνει εξηγήσεις για τους νόμους. Ο καθένας όφειλε να πειθαρχεί σε όσα είχαν θεσπιστεί.

Αριστοτέλης, Αθηναίων πολιτεία, 11. 1.

Ο ναός του Ολύμπιου Δία στην Αθήνα.
Άρχισε να κατασκευάζεται στα χρόνια του Πεισίστρατου.

ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΙΚΑΣ

Από τις άλλες περιπτώσεις γάμων κατάργησε την προίκα, ορίζοντας να έχει η νύφη τρία φορέματα και διάφορα σκεύη που είχαν μικρή αξία και τίποτε άλλο. Με τις ενέργειες αυτές ήθελε να δηλώσει ότι ο γάμος δεν γίνεται για να πάρει κάποιος μισθό ή να κάνει μια εμπορική συμφωνία. Ο γάμος γίνεται για να αποκτήσει το αντρόγυνο παιδιά και να ζήσουν όλοι μια όμορφη ζωή και αγαπημένη.

Πλούταρχος, Σόλων, 20

Οικονομικά μέτρα
α) Απελευθέρωσε αυτούς που είχαν γίνει δούλοι λόγω χρεών και απαγόρευσε στο εξής να δανείζεται κάποιος με εγγύηση την προσωπική του ελευθερία. Αυτή είναι η περίφημη διάταξη της νομοθεσίας του Σόλωνα, γνωστή ως σεισάχθεια, με την οποία λυτρώθηκε η αγροτική τάξη.
Κοινωνικά μέτρα
β) Ένα άλλο μέτρο, με το οποίο ο Σόλωνας αποδυνάμωσε το αριστοκρατικό πολίτευμα, ήταν η διαίρεση των πολιτών σε τέσσερις τάξεις. Ως βάση έθεσε το εισόδημα και όχι την καταγωγή. Ανάλογα όρισε και τα αξιώματα.
Πολιτικά μέτρα
γ) Παράλληλα, διεύρυνε τον πολιτικό ρόλο της Εκκλησίας του Δήμου, στην οποία έπαιρναν μέρος όσοι είχαν συμπληρώσει το εικοστό έτος της ηλικίας τους.
δ) Τα θέματα που συζητούνταν στη συνέλευση του λαού, τα προετοίμαζε η Βουλή των Τετρακοσίων, αν και η ύπαρξή της αμφισβητείται από ορισμένους μελετητές.
ε) Η δημιουργία της Ηλιαίας, ενός δικαστηρίου στο οποίο συμμετείχαν με κλήρωση άτομα από όλες τις τάξεις, ήταν μέτρο που στόχευε στην καλύτερη απονομή της δικαιοσύνης και την εξάλειψη των ανισοτήτων.
στ) Για να πετύχει, εξάλλου, ο Σόλωνας την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, ψήφισε νόμο με τον οποίο στερούσε τα πολιτικά δικαιώματα από όσους δεν έπαιρναν σαφή θέση πάνω στα κοινωνικά και πολιτικά θέματα.

Τυραννίδα

Ο Σόλων και οι τύραννοι στην Αθήνα (Η Ελληνική Αρχαιότητα: Πόλεμος - Πολιτική – Πολιτισμός, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Η αθηναϊκή κοινωνία μέσα από τις μαρτυρίες του ίδιου του Σόλωνα (ΙΜΕ)

Πεισίστρατος
Ο Αριστογείτονας θανατώνει με το σπαθί του τον τύραννο Ίππαρχο, γιο του Πεισίστρατου. Ζωγράφος της Κοπεγχάγης

Τα μέτρα του Σόλωνα ανακούφισαν τη λαϊκή τάξη και εξίσωσαν τους πλούσιους με τους ευγενείς. Επειδή η γη εξακολουθούσε να είναι στα χέρια λίγων, το αίτημα για ξαναμοίρασμα της γης ήλθε πάλι στην επιφάνεια.Τις ταραχές εκμεταλλεύτηκε ο Πεισίστρατος, ένας ευγενής, ο οποίος με τη συμπαράσταση του λαού κατέλαβε την εξουσία και επέβαλε τυραννικό πολίτευμα.
Ο Πεισίστρατος στέρησε από τους Αθηναίους ελευθερίες που με αγώνες είχαν κατακτήσει. Συνέδεσε, όμως, το όνομά του με σημαντικά εξωραϊστικά έργα (Εννεάκρουνος πηγή, νέα Αγορά, τελεστήριο της Ελευσίνας κ.ά.), καθώς και με την προσπάθεια για δημιουργία βιβλιοθήκης. Μετά τον θάνατό του, το 527 π.Χ., την εξουσία ανέλαβε ο γιος του Ιππίας και ο αδερφός του Ίππαρχος. Ο Ίππαρχος δολοφονήθηκε το 514 π.Χ. από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα. Λίγο αργότερα, το 510 π.Χ., οι Αθηναίοι ανέτρεψαν τον Ιππία.

Κλεισθένης
ΚΛΕΙΣΘΕΝΗΣ

«ΜΗ ΦΥΛΟΚΡΙΝΕΙΝ»: ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΦΡΑΣΗΣ

Έτσι ο λαός απέκτησε τον έλεγχο της πολιτικής ζωής κι ο Κλεισθένης έγινε αρχηγός και προστάτης του λαού... Εξαιτίας αυτών ο λαός εμπιστεύθηκε τον Κλεισθένη. Μετά ως επικεφαλής του λαού τον τέταρτο χρόνο από την ανατροπή των τυράννων, την περίοδο δηλαδή που ήταν άρχοντας ο Ισαγόρας, διαίρεσε αδιακρίτως όλους τους πολίτες σε δέκα φυλές αντί για τις παλιότερες τέσσερις, θέλοντας έτσι να τους αναμείξει για να μπορούν περισσότεροι να έχουν μερίδιο στη διακυβέρνηση του κράτους. Από αυτό προήλθε η φράση «δεν πρέπει να διακρίνουν τις φυλές», που λέγεται σε όσους θέλουν να εξετάσουν αν κάποιος κατάγεται από ευγενική γενιά.

Αριστοτέλης, Αθηναίων πολιτεία, 20. 4 και 21,1-2

Όστρακο που φέρει το όνομα «Μεγακλῆς ῾Iπποκράτους» και έχει χρησιμοποιηθεί σε διαδικασία οστρακισμού
(Αθήνα, Μουσείο Αγοράς).

ΓΙΑΤΙ ΨΗΦΙΣΤΗΚΕ Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΟΣΤΡΑΚΙΣΜΟΥ.

Όταν ολοκληρώθηκαν αυτά, το πολίτευμα έγινε πολύ πιο δημοκρατικό από το αντίστοιχο του Σόλωνα. Πολλοί από τους νόμους του Σόλωνα είχαν αχρηστευθεί από το τυραννικό πολίτευμα, επειδή δεν εφαρμόζονταν. Ο Κλεισθένης, στην προσπάθειά του να ενισχύσει τη λαϊκή δύναμη, ψήφισε και τον νόμο του οστρακισμού. Ο νόμος αυτός τέθηκε σε ισχύ εξαιτίας της καχυποψίας που προκαλούσαν όλοι όσοι κατείχαν ισχυρές θέσεις. Ο Πεισίστρατος λόγου χάρη από δημοφιλής ηγέτης της και στρατηγός έγινε τύραννος.

Αριστοτέλης, Αθηναίων πολιτεία, 22. 1-3

Ο Οστρακισμός
Όστρακα οστρακοφορίας του Μεγακλέους Ιπποκράτους, του Αριστείδου Λυσιμάχου και του Θεμιστοκλέους Νεοκλέους (Νομισματικό Μουσείο)

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Τι ήταν η σεισάχθεια και γιατί πήρε αυτή την ονομασία;
2. Με τον Κλεισθένη, γράφει ο Αριστοτέλης, «δημοκρατικωτέρα πολύ τῆς Σόλωνος ἐγένετο ἡ πολιτεία». Να μεταφράσετε τη φράση και να εξηγήσετε το νόημά της.
3. Τι ήταν η Εκκλησία του Δήμου; Ποιο ήταν το αντίστοιχο σώμα στο σπαρτιατικό πολίτευμα;
4. Καταγράψτε με τη σειρά την εξέλιξη του πολιτεύματος (αριστοκρατία, δημοκρατία, τυραννίδα, βασιλεία) και τοποθετήστε με χρονική τάξη τα πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στην εξέλιξη του πολιτεύματος στην Αθήνα (Κύλωνας, Δράκοντας, Σόλωνας, Πεισίστρατος, Κόδρος).

Στη Βικιπαίδεια θα βρεις πληροφορίες για τον Σόλωνα, τον Πεισίστρατο, τον Κλεισθένη
Δες στο Ίδρυμα Μείζονος Πολιτισμού για τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη
Για τον Κλεισθένη δες και εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ
Για τον Πεισίστρατο δες στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ
Για την Εννεάκρουνο πηγή δες εδώ (αγγλικό κείμενο και φωτογραφίες)

Επαναληπτική άσκηση στην ενότητα (σε 2 μέρη)
Άσκηση στις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη
Επανάληψη στην αρχαϊκή εποχή © Νίκος Κετσετζόγλου
Πληροφοριακό υλικό και παιχνίδια για την Αθήνα από το Βρετανικό Μουσείο Για το παιχνίδι επιλέξτε από το αριστερό μενού challenge
Μια διαφορετική προσέγγιση της ενότητας © Ναταλία Τζομπανάκη
Δείτε εδώ μια εφαρμογή της Ναταλίας Τζομπανάκη. Δείτε και κατεβάστε το lapbook σε αρχείο pdf.

Η εξέλιξη που συντελείται στον ελληνικό κόσμο από τον 8^ο και 6^ο αιώνα π.χ. προσεγγίζεται ερμηνευτικά ως ανάγκη βελτίωσης των συνθηκών της ζωής, ως αντίδραση σε πολιτικές πιέσεις και ως πνευματική ανησυχία.

Οι λαϊκές διεκδικήσεις αποτελούν κινητήριες δυνάμεις που επιφέρουν πολιτειακές μεταβολές. Στην Αθήνα συγκεκριμένα «ἡ γῆ ὁλίγων ἦν». Η πραγματικότητα αυτή εξέθρεψε τα λαϊκά αιτήματα: «γης αναδασμός» και κατάργηση «τοῦ ἐπὶ σώμασι δανείζειν» και κινητοποίησε λαϊκές μάζες. Στη Σπάρτη η ανάγκη πειθαναγκασμού των ειλώτων θα οδηγήσει στη δημιουργία στρατοκρατικού πολιτεύματος.

Ο λόγος του Ηροδότου (8.144) «τὸ Ἕλληνικόν, ἐὸν ὅμαιμόν τε και ὁμόγλωσσον, και θεῶν ἱδρύματά τε κοινά καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπα» εξηγεί σε ένα βαθμό τον χαρακτήρα του συνεκτικού δεσμού των Ελλήνων, όπως αυτός είχε διαμορφωθεί τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Η αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου έφερε στο προσκήνιο ισχυρές προσωπικότητες, όπως ήταν ο Μιλτιάδης, ο Λεωνίδας, ο Θεμιστοκλής, ο Παυσανίας. Οι ηγέτες αυτοί συνδύαζαν στρατηγική ικανότητα και διορατικότητα και εξέφρασαν αποτελεσματικά τα οράματα και τη δυναμική του πλήθος που τους ακολούθησε.

Πολιτική εξέλιξη

Κατά τον Αριστοτέλη (Πολιτ. 1279a 28 - 1279b 10) το πολίτευμα είναι η κυρίαρχος των πόλεων εξουσία η οποία εκπροσωπείται ή από ένα άτομο ή από λίγους ή από πολλούς. Όταν δε η αρχή του ενός ή των λίγων ή των πολλών αποβλέπει στο κοινό συμφέρον, το πολίτευμα είναι ορθόν, εάν όμως η αρχή ασκείται προς το συμφέρον του ενός ή των λίγων ή των πολλών, το πολίτευμα είναι παρέκβαση από το ορθό. Ως ορθά πολιτεύματα θεωρεί τη βασιλεία, την αριστοκρατία και την πολιτεία. Σε αυτό το πολίτευμα η εξουσία ασκείται από πολλούς, οι οποίοι και αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον. Αλλά η έννοια των πολλών περιορίζεται σε αυτούς που είναι ικανοί να προμηθεύονται τον οπλισμό τους με δικά τους έξοδα, τους οπλίτες, διότι η πολεμική αρετή προσιδιάζει στο πλήθος. Παρεκβάσεις αυτών των πολιτευμάτων είναι: η τυραννίς, η ολιγαρχία και η δημοκρατία.

Στα αριστοκρατικά καθεστώτα άρχοντες αναδεικνύονται όσοι κατάγονται από επιφανείς οίκους, οι οποίοι υπερτερούν από τις άλλες κοινωνικές ομάδες ως προς την αρετή. Η αντίληψη της αρετής βασίζεται σε παράδοση και καταγωγή με κυρίαρχα χαρακτηριστικά τη φυσική επάρκεια και τη στρατιωτική εκγύμναση, και αποτελεί την ηθική της τάξης των ευγενών. Στα καθεστώτα αυτού του είδους όσοι εργάζονται προς βιοπορισμό αποκλείονται από το πολιτικό σώμα, διότι η επίδοση σε ασχολίες δεν τους παρέχει τη δυνατότητα να γυμνάσουν το σώμα και το πνεύμα προς ανάπτυξη των φυσικών και ψυχικών ικανοτήτων, ώστε να γίνουν «καλοί κἀγαθοί» (Αριστ. Πολιτ. 1278a 20 - 21, πρβλ. 1323a 27 - 39). Αριστοκρατικό χαρακτηρίζεται από τον Αριστοτέλη (Πολιτ. 1293 b 11 - 13) το πολίτευμα και όταν οι αρχές εκλέγονται όχι μόνο «ἀριστίνδην» αλλά και «πλουτίνδην». Όταν όμως μόνο ο πλούτος αποτελεί το κριτήριο ανάδειξης στα αξιώματα της πολιτείας, το πολίτευμα χαρακτηρίζεται ως ολιγαρχικό, δεδομένου ότι οι πλούσιοι είναι λίγοι. Αλλά και οι άριστοι είναι λίγοι και ως εκ τούτου και το αριστοκρατικό καθεστώς είναι από αυτήν την άποψη ολιγαρχικό (Αριστ. Πολιτ. 1306 b 22 -26). Στις ολιγαρχικές όμως πολιτείες οι βιοτέχνες ή οι πλούσιοι γεωργοί ενδέχεται να αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα ή και να αναδειχθούν στα ανώτερα αξιώματα της πολιτείας εφόσον τα προνόμια δεν πηγάζουν από την ευγένεια αλλά από το τίμημα (Αριστ. Πολιτ. 1278a 23 - 26).

Αλλά τα καθεστώτα, που διαδέχθηκαν τη βασιλεία στη διάρκεια του 8^ου αι., όταν ακόμη δεν είχαν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις για συγκέντρωση πλούτου και από μη ευγενείς ήταν αριστοκρατικά. Στο αριστοκρατικό καθεστώς το δικαίωμα του πολίτη έχουν όλοι οι ευγενείς, όμως η σύνθεση της άρχουσας τάξης διαφέρει από πόλη σε πόλη. Σε ορισμένες περιπτώσεις δικαίωμα ανάδειξης στα ανώτερα αξιώματα της πολιτείας έχουν μόνο οι πλουσιότεροι, σε άλλες η αρχή ασκείται από μία ή δύο οικογένειες και είναι κληρονομική. Αυτή η μορφή αριστοκρατικού καθεστώς ονομάζεται «δυναστεία» (Θουκ. III. 62.4, Αριστ. Πολιτ. 1292 b 10), και εκτός από τη Θεσσαλία, όπου αλλού επικράτησε καταλύθηκε.»

Άννας Ραμού-Χαψιάδη, Από τη φυλετική κοινωνία στην πολιτική, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982, σελ. 107-108.

ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ (800-479 π.Χ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

5. ΑΘΗΝΑ: ΠΟΡΕIΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤIΑ

Tα μέτρα του Σόλωνα

Τυραννίδα

Οι καινοτομίες του Κλεισθένη

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

Πολιτική εξέλιξη