5. Η Βυζαντινή εποποιία. Επικοί αγώνες και επέκταση της Αυτοκρατορίας

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Αγώνες με τους Άραβες, σ. 41

Αγώνες με τους Βούλγαρους, σ. 41

Οικονομικές συνέπειες των πολέμων, σ. 41

Υποστηρικτικό υλικό:

-Χάρτες για την παρακολούθηση των συγκρούσεων και τις αυξομειώσεις των εδαφών της αυτοκρατορίας.

Για χάρτες, βλ.: Χάρτες Βυζαντινής αυτοκρατορίας, εικονικό υλικό κ.ά.: εδώ (ανενεργό)

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

-Δημιουργία χρονογραμμής με τις κυριότερες νίκες των Βυζαντινών

-Ερωτήσεις 1 και 2, σ. 42 του βιβλίου

 1 ώρα 

Διδακτικοί στόχοι

1. Να εκτιμήσουν οι μαθητές τη συμβολή των μεγάλων στρατηγών και των μεγάλων στρατηγών - αυτοκρατόρων στη βυζαντινή εποποιία.

2. Να αξιολογήσουν οι μαθητές την οικονομική σημασία των βυζαντινών θριάμβων κατά των Αράβων και των Βουλγάρων.

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

Η ενότητα προσφέρεται για διδασκαλία που συνδυάζει τις πληροφορίες της αφήγησης με τη μελέτη του χάρτη που δείχνει τις βυζαντινές κατακτήσεις στα χρόνια της Μακεδονικής Δυναστείας.

Μετά την αναφορά στους κυριότερους σταθμούς της μακεδονικής στρατιωτικής ανάκτησης (Reconquista), πρέπει να εξαρθεί η σιδερένια πειθαρχία και η στρατηγική μεγαλοφυία των μεγάλων στρατηγών ή στρατηγών - αυτοκρατόρων της εποχής, με αξιοποίηση των δύο πρώτων παραθεμάτων. Οι μαθητές μπορούν να αναγνωρίσουν στα παραθέματα μερικά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Νικηφόρου Φωκά (σταυροφορικό πάθος, ορμή και αυτοπεποίθηση), του Ρωμανού Λακαπηνού (διπλωματική επιδεξιότητα, ψυχραιμία και επιμονή στους στόχους του) και τις κατευθυντήριες γραμμές της πολιτικής του Βασίλειου Β' (πόλεμος κατά των δυνατών και επιλογή κατάλληλων συνεργατών) και τις στρατιωτικές του συνήθειες (σκληρότατες και μακράς διάρκειας εκστρατείες χωρίς χρονοδιάγραμμα) (πρώτος διδακτικός στόχος).

Το τελευταίο παράθεμα προσφέρεται για τη μελέτη των οικονομικών συνεπειών της βυζαντινής εποποιίας. Συγκέντρωση τεράστιων νομισματικών αποθεμάτων, αύξηση των κυκλοφορούντων πολύτιμων μετάλλων και τόνωση του εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου (και της βιοτεχνίας φυσικά), βελτίωση του επιπέδου ζωής και αύξηση της αυτοπεποίθησης των Βυζαντινών, ενίσχυση του διεθνούς κύρους της αυτοκρατορίας, αύξηση των δυνατοτήτων ανάπτυξης του πολιτισμού (δεύτερος διδακτικός στόχος).

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού

Το πρώτο παράθεμα είναι απόσπασμα από επιστολή του Νικηφόρου Φωκά προς τον χαλίφη των Αράβων. Η επιστολή αποκαλύπτει το σχέδιο του στρατηγού - αυτοκράτορα για άμεση κατάκτηση της Αιγύπτου και μακροπρόθεσμη κατάκτηση όλης της Ανατολής και της Δύσης και τη διάδοση της θρησκείας του σταυρού με το ξίφος. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα πολεμικό σχέδιο αναστροφής της ιστορικής διαδικασίας που οδήγησε στην κατάκτηση των χωρών της Εγγύς Ανατολής από τους Άραβες στη διάρκεια του 7^ου αι. και για μία σταυροφορικού τύπου απάντηση των Βυζαντινών στον ιερό πόλεμο του Ισλάμ κατά της Χριστιανοσύνης.

Το δεύτερο παράθεμα είναι απόσπασμα από επιστολή διαμαρτυρίας του Ρωμανού Λακαπηνού προς τον ηγέτη των Βουλγάρων Συμεών. Ο αυτοκράτορας επικρίνει τον Βούλγαρο ηγεμόνα, γιατί σφετερίστηκε και χρησιμοποιεί παράνομα και ανώφελα, κατά την άποψη του επιστολογράφου, τον τίτλο βασιλεύς Ρωμαίων και Βουλγάρων. Οι Βυζαντινοί θεωρούσαν ότι η χρήση του τίλιου βασιλεύς Ρωμαίων ήταν αποκλειστικό δικαίωμα των ηγεμόνων τους, διαδόχων των αρχαίων ρωμαίων αυτοκρατόρων. Για τον λόγο αυτό μάλιστα είχαν συγκρουστεί διπλωματικά με τη Φραγκική Αυτοκρατορία των Καρολιδών στις αρχές του 9^ου και τη Γερμανική Αυτοκρατορία των Οθωνιδών στα μέσα του 10^ου αι.

Το τρίτο παράθεμα αναφέρεται στην εσωτερική πολιτική και τις στρατιωτικές αρετές του Βασιλείου Β'. Τα κύρια σημεία της εσωτερικής πολιτικής του ήταν η καταπολέμηση της αριστοκρατίας και η επιλογή μιας ομάδας έμπιστων και ικανών συνεργατών. Οι στρατιωτικές αρετές του Βασιλείου ήταν η μεγάλη επιμονή στην υλοποίηση των στόχων του και η αντοχή του στις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Οι αρετές αυτές εξηγούν σε μεγάλο βαθμό τις στρατιωτικές του επιτυχίες και την τελική συντριβή των Βουλγάρων, ενός σκληροτράχηλου, ανυπότακτου και πολεμικότατου αντιπάλου.

Το τέταρτο απόσπασμα προέρχεται από συλλογικό ιστοριογραφικό έργο που εκδόθηκε πρόσφατα με επιμέλεια της Α. Λαΐου. Το κείμενο βασίζεται σε αυθεντικές πληροφορίες βυζαντινών και αραβικών πηγών και μας δίνει μια αμυδρή, έστω, ιδέα για τα μυθικά πλούτη που κατέληξαν στα χέρια των Βυζαντινών, όταν αυτοί κατέλαβαν τα διεθνούς φήμης εμπορικά κέντρα των Αράβων. Η εισροή χρυσού, αργύρου, μεταξωτών και καρυκευμάτων στο Βυζαντινό Κράτος βελτίωσε αφάνταστα το επίπεδο ζωής και αύξησε σε τεράστιο βαθμό τις οικονομικές δυνατότητες και το κύρος του.

Ο χάρτης δείχνει την έκταση του Βυζαντινού Κράτους κατά τον θάνατο του Βασιλείου Β'.

Υποδείξεις για τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του βιβλίου

Ο Νικηφόρος Φωκάς έβλεπε τις εκστρατείες κατά των Αράβων ως σταυροφορία. Εναρμονιζόμενος μάλιστα με την αντίληψη αυτή ο αυτοκράτορας ζήτησε από την εκκλησία να αναγνωρίσει ως μάρτυρες της πίστης τους στρατιώτες που έπεφταν στο πεδίο της μάχης, αλλά ο πατριάρχης διαφώνησε. Ο ασκητικός και σκληροτράχηλος στρατηλάτης απέβλεπε στην ανάκτηση όλων των εδαφών που κάποτε ανήκαν στο ρωμαϊκό κράτος και χάθηκαν μετά την έξοδο των Αράβων από την Αραβική Χερσόνησο και τη διάδοση του Ισλάμ σε Αίγυπτο, Συρία και Παλαιστίνη. Ο Φωκάς χρησιμοποιεί για την ανάκτηση των εδαφών αυτών στην ουσία τα ίδια όπλα που χρησιμοποίησαν κάποτε και οι Άραβες, δηλαδή την ιδέα του ιερού πολέμου. Αυτό γίνεται σαφές από το παρατιθέμενο απόσπασμα της επιστολής (πρώτη ερώτηση).

Τα κυριότερα προβλήματα στο εσωτερικό του κράτος, όταν ανέλαβε τη διακυβέρνηση ο Βασίλειος Β', ήταν η απειλή που αντιπροσώπευε για την κεντρική αυτοκρατορική εξουσία η μεγάλη γαιοκτησία και η έλλειψη ικανών και έμπιστων συνεργατών. Ο Βασίλειος με τη βοήθεια των Ρώσων συνέτριψε την εξέγερση των μικρασιατών δυνατών (Βάρδα Σκληρού και Βάρδα Φωκά) και περιόρισε τη δύναμη της αριστοκρατίας. Επίσης δημιούργησε μια ομάδα στενών συνεργατών που ήταν και ικανοί και έμπιστοι. Ως στρατηγός ο Βασίλειος Β' ήταν ακαταπόνητος και ανθεκτικός στις ακραίες καιρικές συνθήκες και δεν συνήθιζε να τελειώνει τις εκστρατείες του, όταν ερχόταν ο χειμώνας αλλά όταν υλοποιούσε τους στόχους του (δεύτερη ερώτηση).

Η απίστευτη λεία που συγκέντρωσαν οι Βυζαντινοί στη διάρκεια της βυζαντινής εποποιίας αύξησε την αυτοπεποίθηση και την περηφάνεια των Βυζαντινών. Σ' αυτό συνέβαλαν και οι θρίαμβοι που τελέστηκαν στη Κωνσταντινούπολη, για να γιορταστούν οι μεγάλες νίκες στην ανατολή. Περαιτέρω η λεία αυτή γέμισε τα ταμεία του κράτος (αυτό επιδίωκε και ο Νικηφόρος Φωκάς, όπως γράφει στην επιστολή του προς τον χαλίφη των Αράβων) και πολλαπλασίασε τα νομισματικά του αποθέματα και τις οικονομικές του δυνατότητες. Τα χρυσά και αργυρά αντικείμενα που μεταφέρθηκαν στην Πόλη αύξησαν τις ποσότητες των κυκλοφορούντων πολυτίμων μετάλλων και αυτό ενίσχυσε το εσωτερικό και εξωτερικό εμπόριο του κράτος. Η αύξηση του βυζαντινού πλούτου έγινε αισθητή ακόμη και στον αραβικό κόσμο (τρίτη ερώτηση).