7. Σχέσεις Βυζαντίου-Δύσης. Αγώνες για τη διατήρηση των ιταλικών κτήσεων

Συνοπτική παρουσίαση της ενότητας

Διδακτικοί στόχοι

1. Να παρακολουθήσουν οι μαθητές την εξέλιξη της δυτικής πολιτικής του Βυζαντίου.

2. Να γνωρίσουν οι μαθητές μεθόδους και τρόπους άσκησης της βυζαντινής διπλωματίας.

Επισημάνσεις για την πορεία διδασκαλίας

Η διδασκαλία προτείνεται να ξεκινήσει από το ερώτημα: Πώς βρέθηκαν οι Έλληνες στη Σικελία και τη Ν. Ιταλία; Ακολούθως πρέπει να γίνει μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία της βυζαντινής Ιταλίας: Οι κυριότεροι σταθμοί της ήταν οι κατακτήσεις του Ιουστινιανού, η ίδρυση του Εξαρχάτου της Ραβένας, οι νέες εγκαταστάσεις Ελλήνων στα χρόνια των σλαβικών επιδρομών, η κατάκτηση της Βενετίας και της Ιστρίας από τον Καρλομάγνο και η ανάκτησή τους από το Βυζάντιο δυνάμει της συνθήκη του έτους 812.

Η καθαυτό διδακτική ενότητα επικεντρώνεται στις κατακτήσεις των Αράβων επί Σικελίας, τις δημογραφικές και στρατιωτικές συνέπειές τους και τις πολιτικές συνέπειες της γερμανικής παρέμβασης. Με τις αραβικές επιδρομές και τη στέψη του Όθωνα Α' ως βασιλέως Ιταλίας και ως αυτοκράτορος Ρωμαίων συνδέονται στενά οι επιδιώξεις της ιταλικής πολιτικής του Βυζαντίου (απόκρουση Αράβων και Γερμανών και διατήρηση και επέκταση των ιταλικών κτήσεων) και η διοικητική οργάνωση των βυζαντινών κτήσεων σε τρία θέματα που συνενώθηκαν περί το 975 στο κατεπανάτο Ιταλίας.

Η ιταλική πολιτική των Μακεδόνων απέβλεπε στην απόκρουση των Αράβων και στην επίλυση των διπλωματικών διαφορών του Βυζαντίου με την Γερμανική Αυτοκρατορία (χρήση αυτοκρατορικού τίτλου και έλεγχος ημιαυτόνομων ιταλικών κρατιδίων) και άλλαξε πολλές φορές. Ο Κωνσταντίνος Ζ' αντιμετώπισε τους Άραβες με τη συνδρομή του γηγενούς ιταλικού πληθυσμού (δεύτερο παράθεμα), ενώ αντάλλαξε πρεσβείες με δυτικούς ηγέτες. Ο Νικηφόρος ακολούθησε σκληρή γραμμή στις διαπραγματεύσεις με τον απεσταλμένο του Όθωνα Λιουτπράνδο (απόσπασμα από το έργο του Λιουτπράνδου Relatio de legatione Constantinopolitana). Ο Ιωάννης Τζιμισκής, αντίθετα με τον προκάτοχό του, έδειξε διαλλακτικότητα έναντι των Γερμανών και έφτασε σε έναν συμβιβασμό, που επισφραγίστηκε με τον γάμο μεταξύ Όθωνα Β' και Θεοφανώς. Ο γάμος είχε σημαντικές πολιτιστικές συνέπειες, αφού ενίσχυσε τις βυζαντινές επιρροές στη Γερμανία και τη Δύση.

Σχολιασμός του υποστηρικτικού υλικού

Το πρώτο παράθεμα προέρχεται από αγιολογικό κείμενο και περιγράφει τη μετοικεσία μέρους του σικελικού πληθυσμού προς την Καλαβρία, εξαιτίας των κατακτήσεων και λεηλασιών των Αράβων στο νησί και της τρομερής πείνας που ακολούθησε μαζί με τις συνέπειές της (φαινόμενα ανθρωποφαγίας). Οι Σικελιώτες, υπό την ηγεσία του αγίου Σάββα, έφυγαν προς το ανατολικό μέρος του νησιού, όπου κατέφυγαν προσωρινά στο απόρθητο φρούριο της Ραμέτας, και ακολούθως πέρασαν με πλοία στην Καλαβρία.

Το δεύτερο παράθεμα αναφέρεται στην εξέγερση των κατοίκων του Ροσάνου / Rossano κατά του βυζαντινού διοικητή της περιοχής που έγινε περίπου το 965/966, στα χρόνια της βασιλείας του Νικηφόρου Φωκά. Τα γεγονότα εξελίχτηκαν ως εξής: Ο μάγιστρος Νικηφόρος Εξακιονίτης, προφανώς στρατηγός και διοικητής της Καλαβρίας, αποφάσισε να κατασκευάσει με προσωπική εργασία (αγγαρεία) των κατοίκων χελάνδια (πολεμικά πλοία), για να προστατεύσει με αυτά τις πόλεις της περιοχής από τις αραβικές επιδρομές και «να αφανίσει τη γειτονική και εχθρική Σικελία», που αποτελούσε το ορμητήριο των Σαρακηνών (Αράβων). Όταν τα πλοία είχαν ναυπηγηθεί και ήταν έτοιμα να καθελκυστούν στη θάλασσα, οι «πάροικοι» του Ροσάνο ξεσηκώθηκαν, πυρπόλησαν τα πλοία και απαγχόνισαν τους καπετάνιους (πρωτοκαράβους).

Ποιοι ήταν οι λόγοι της εξέγερσης και των ενεργειών που επακολούθησαν; Σύμφωνα με τη Vera von Falkenhausen,  La  Vita  di  S.  Nilo  come  fonte  storica  per  la  Calabria  Bizantina,  Atti  del  congress internazionale su S. Nilo di Rossano, Rossano-Grottaferrata 1989, 292, αυτές υπαγορεύτηκαν από την επιθυμία των κατοίκων του Ροσάνο, που είχαν ναυπηγήσει τα χελάνδια και αποτελούσαν τα πληρώματα του στόλου, να εμποδίσουν τη βυζαντινή αντεπίθεση εναντίον της Σικελίας, «όντας ασυνήθιστοι να υπηρετούν τα χελάνδια (εννοείται ως κωπηλάτες και μαχητές)», όπως υπογραμμίζει το κείμενο. Πρόκειται για σύγκρουση μεταξύ των επεκτατικών φιλοδοξιών της βυζαντινής κυβέρνησης, εκπροσωπούμενα από το μάγιστρο Νικηφόρο Εξακιονίτη, και του αμυντικού πραγματισμού (ρεαλισμού) του τοπικού πληθυσμού, που εκφράζει στην πράξη την πολιτική σύγκρουση μεταξύ πρωτεύουσας και επαρχίας.

Το τρίτο παράθεμα προέρχεται από την εμπαθή, σχεδόν λιβελογραφική έκθεση του Λιουτπράνδου για την πρεσβεία του στην Κωνσταντινούπολη και διαφωτίζει τις αιτίες της σύγκρουσης μεταξύ του Γερμανικού και του Βυζαντινού Κράτους στα χρόνια του Νικηφόρου Φωκά. Τα «αγκάθια» που δηλητηρίαζαν τις σχέσεις των δύο κρατών ήταν η χρήση του τίτλου imperator  Romanorum (βασιλεύς Ρωμαίων) από τον Όθωνα Α' και η προσπάθεια των Γερμανών να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τη Ρώμη και τα ημιαυτόνομα κρατίδια της κεντρικής Ιταλίας. Οι Βυζαντινοί θεωρούσαν ότι στον ηγεμόνα των Γερμανών ταίριαζε ο τίτλος rex και ότι δεν είχε δικαίωμα κυριαρχίας στον χώρο της κεντρικής Ιταλίας. Στην ουσία πρόκειται για ανανέωση της διαμάχης που ξέσπασε με αφορμή τη αυτοκρατορική στέψη του Καρλομάγνου (800).

Σχετικά με το εικονογραφικό υλικό επισημαίνουμε ότι η παράσταση με τους γάμους της Θεοφανώς με τον Όθωνα Β' είναι σημαντική, γιατί το γεγονός αυτό σηματοδοτεί τη μεταβολή της βυζαντινής πολιτικής έναντι των Γερμανών, την αποκατάσταση των γερμανοβυζαντινών σχέσεων (με την επάνοδο στο παλαιό Status quo) και την αρχή μιας περιόδου έντονου επηρεασμού των γερμανικών χωρών από τον βυζαντινό πολιτισμό. Πολύ χρήσιμος για να μπορέσουν οι μαθητές να προσανατολιστούν στον γεωγραφικό χώρο της Ιταλίας και να κατανοήσουν τους στόχους της βυζαντινής και γερμανικής πολικής σ' αυτή είναι ο χάρτης στο τέλος της ενότητας.

Υποδείξεις για τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του βιβλίου

Οι αιτίες της αποδημίας των Σικελιωτών από την κεντρική Σικελία προς τις ανατολικές ακτές του νησιού και από εκεί προς την Καλαβρία ήταν οι επιδρομές και λεηλασίες των Αράβων, οι οποίες προκάλεσαν φοβερό λιμό. Η πείνα οδήγησε με τη σειρά της σε φαινόμενα ανθρωποφαγίας (κανιβαλισμού), ακόμη και σε βάρος νεκρών συγγενών. Οι συνέπειες της μετανάστευσης ήταν κυρίως δημογραφικές: Μείωση του πληθυσμού της Σικελίας και ενίσχυση του ελληνικού στοιχείου της Καλαβρίας (πρώτη ερώτηση).

Οι αιτίες της εξέγερσης ήταν η απροθυμία των κατοίκων του Ροσάνο να συμμετάσχουν σε μια άκρως επικίνδυνη εκστρατεία κατά της Σικελίας, τη στιγμή που οι ίδιοι δεν είχαν πολεμική πείρα στη θάλασσα και δεν είχαν συνηθίσει να υπηρετούν ως κωπηλάτες ή ως μαχητές στα πλοία. Η δυσαρέσκεια των εξεγερθέντων εκφράστηκε με την πυρπόληση των πλοίων που είχαν ναυπηγήσει οι ίδιοι με αναγκαστική εργασία και τον απαγχονισμό των κυβερνητών των χελανδίων (πρωτοκαράβων) (δεύτερη ερώτηση).

Από τους μεσαιωνικούς όρους μάγιστρος και κατεπάνω προήλθαν αντίστοιχα οι λέξεις μάστορας / μαέστρος, master/Meister καπετάνιος, captain/Kapitän κ.ά. (τρίτη ερώτηση).

Σύμφωνα με τη μεσαιωνική αντίληψη, επί γης δεν μπορούσε να υπάρξει παρά μόνο μία αυτοκρατορία, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, και ένας μόνο αυτοκράτορας, που έφερε τον επίσημο τίτλο imperator Romanorum ή βασιλεύς Ρωμαίων. Το αντίθετο, δηλαδή η ύπαρξη δύο αυτοκρατοριών και δύο αυτοκρατόρων, αποτελούσε εξωπραγματικό νεωτερισμό και παράλογο σκάνδαλο, που δεν θα μπορούσε να έχει υπόσταση και διάρκεια. Σύμφωνα με την αντίληψη των Βυζαντινών στον ηγεμόνα της Δύσης ταίριαζε μάλλον ο τίτλος rex, που δήλωνε ένα ηγεμόνα κατά πολύ υποδεέστερο από τον βασιλέα Ρωμαίων που έδρευε και κατοικούσε στις όχθες του Βοσπόρου. Για τον λόγο αυτό το Βυζάντιο συγκρούστηκε τόσο με την αυτοκρατορία που εγκαθίδρυσε ο Κάρολος ο Μέγας, όταν την ημέρα των Χριστουγέννων του έτους 800 στέφθηκε από τον πάπα imperator, Romanum gubernans imperium, όσο και με την αυτοκρατορία που δημιούργησε ο Γερμανός ηγεμόνας Όθων Α' αποδεχόμενος το αυτοκρατορικό αξίωμα στη Ρώμη το έτος 962 (τέταρτη ερώτηση).