Εισαγωγή

Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη, το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται και αξιολογείται η ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου είναι η πόλις —το είδαμε στην προηγούμενη Θεματική Ενότητα. Ασφαλώς ο φιλόσοφος έχει υπόψη του κυρίως το πολιτειακό μοντέλο της αρχαιοελληνικής πόλης-κράτους. Η πόλις είναι μια συγκεκριμένη μορφή κοινωνίας, εξελικτική τελειοποίηση πρότερων και ατελών κοινωνικών μορφωμάτων, του οἴκου και της κώμης. Δεν αποβλέπει όμως, όπως αυτά, μόνο στην επιβίωση των μελών της αλλά και στη συλλογική και ατομική ευτυχία των πολιτών, δηλαδή των συμπολιτών (αυτή είναι η αρχαία σημασία της λέξης πολίτης). Η συλλογική ευδαιμονία υπηρετείται από τη σχετική αυτάρκεια, αυτονομία και αυτοδιοίκηση (ελευθερία), που χαρακτηρίζουν την αρχαιοελληνική πόλη.

Καθώς οι πρότερες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, ο οἶκος και η κώμη, συστήνονται με φυσικό τρόπο, η εξέλιξή τους και η τελειότερη μορφή κοινωνίας, η πόλις, είναι επίσης ένα φυσικό δημιούργημα. Εξάλλου, το κύτταρό της, ο πολίτης, είναι πολιτικὸν ζῷον εκ φύσεως: ζωντανό ον που η φύση του προϋποθέτει πολυποίκιλες σχέσεις ανταλλαγών και αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών αυτής της οργανωμένης κοινωνίας. Αυτό ακριβώς το πλέγμα σχέσεων είναι που συστήνει την πόλιν.

Δεν πρόκειται απλώς για σχέσεις αλληλεπίδρασης σαν αυτές που αναπτύσσουν τα ζώα μεταξύ τους και με το περιβάλλον οι σχέσεις των πολιτών έχουν έλλογο χαρακτήρα: υποστηρίζονται από τον λόγον, τη λογική και τη γλώσσα. Η λογικότητα του ανθρώπου είναι η άλλη όψη της πολιτικής του φύσης. Αυτή, εξάλλου, είναι και μια παλιά σημασία της αρχαιοελληνικής λέξης λόγος: σχέση.

Μέσω του λόγου οι άνθρωποι σημασιοδοτούν, κατανοούν και σημαίνουν διακρίσεις που αποτελούν συστατικό πυρήνα της πολιτικής κοινωνίας: το ωφέλιμο και το βλαβερό, το δίκαιο και το άδικο. Η ηθική διάσταση των ανθρωπίνων σχέσεων μόνο μέσα στο λογικό περιβάλλον της κοινωνίας νοηματοδοτείται και αξιολογείται.

Η λογικότητα και ηθικότητα της κοινωνικής ζωής και των πολιτικών σχέσεων αντικατοπτρίζει για τους αρχαίους Έλληνες την κοσμική λογικότητα, δηλαδή την αρμονία, την ισορροπία και την ευταξία των κινήσεων στον κόσμον. Η σοφία της φύσης αλλά και οι νόμοι που διέπουν σταθερά τους λόγους-σχέσεις μεταξύ των ουρανίων σωμάτων, αυτοί που ρυθμίζουν και εξασφαλίζουν μιαν αταλάντευτη σταθερότητα στον χώρο και τον χρόνο, γίνονται για τους αρχαίους Έλληνες πρότυπο των ανθρώπινων νόμων. Οι νόμοι αυτοί καλούνται να εξασφαλίσουν μιαν αντίστοιχη προς τον κόσμον κοινωνική αρμονία.

Αν, όμως, δημιουργός των κοσμικών νόμων είναι ο θεός ή η φύση, δημιουργός των νόμων της κοινωνίας είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Για τον Αριστοτέλη αυτό το δημιούργημα, η αυτοθέσμιση της πολιτικής κοινότητας, συμπυκνούται στο πολίτευμα. Το πολίτευμα είναι το σύνολο των νόμων και των θεσμών, αλλά και ο αντίστοιχος προς αυτούς τους νόμους και θεσμούς τρόπος ζωής μέσα στην πόλη-κράτος.

 Πολιτεύματα υπάρχουν —επισημαίνει ο φιλόσοφος— πολλά και τρόποι κοινωνικής ζωής αντίστοιχα πολλοί. Καθοριστικοί παράγοντες συνδεμένοι με το πολίτευμα είναι η εξουσία και το συμφέρον. Έτσι, κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων είναι το ποιος ασκεί την εξουσία: ο ένας, οι λίγοι ή οι πολλοί· και κριτήριο αξιολόγησής τους είναι το ποιου το συμφέρον υπηρετεί το καθένα: ενός, λίγων ή όλων. Κατεξοχήν, όμως, και άριστο πολίτευμα, αυτό και μόνο για το οποίο θα ταίριαζε απόλυτα η λέξη πολιτεία, είναι εκείνο που έχει ως κύτταρά του όντως πολίτες, ελεύθερους ανθρώπους που συμμετέχουν στα κοινά και παίρνουν αποφάσεις για τη ζωή τους, αποβλέποντας στη συλλογική ευτυχία.

Στην αριστοτελική πολιτεία την εξουσία την έχουν οι πολλοί και κυρίαρχη είναι η αρχή της πλειοψηφίας μεταξύ των πολιτών, των ελεύθερων ενήλικων ανδρών που έχουν κατοχυρωμένα πολιτικά δικαιώματα. Και ο Αριστοτέλης στοχάζεται την πολιτεία με βάση όσα ισχύουν για τους Αθηναίους πολίτες: στην αρχαία Αθήνα οι ανήλικοι, οι γυναίκες, οι δούλοι και οι μέτοικοι δεν αποτελούν πολίτες.

Σε μια ιδανική πολιτεία οι πολλοί ασκούν την εξουσία τους για το συμφέρον όλων, του συνόλου των πολιτών. Σε μια πραγματική πόλη, όπως την αρχαία Αθήνα, η εξουσία των πολλών και φτωχότερων πολιτών αποβλέπει στο δικό τους συμφέρον, στο κράτος του δήμου. Άρα η δημοκρατία, για τον Αριστοτέλη, δεν μπορεί να είναι ένα άριστο πολίτευμα, εφόσον τρόπον τινά μεροληπτεί υπέρ του δήμου, των πολλών και οπαδών της, έναντι των πλουσιότερων ή ευγενικής καταγωγής πολιτών (των λεγόμενων ἀρίστων). Σίγουρα, όμως, είναι το καλύτερο δυνατό πολίτευμα, αυτό που επιτρέπει να διεκδικούν πάντα οι πολίτες της το εὖ ζῆν.