Στο ερώτημα πώς ορίζεται η μετρημένη στάση, με ποιο κριτήριο θα αποφασίσει ο άνθρωπος τα όρια του ηθικού μέτρου και του δέοντος, ο Αριστοτέλης απάντησε ότι δεν υπάρχει αντικειμενικός τρόπος. Η μεσότητα είναι προσωπική υπόθεση· άλλη είναι η μεσότητα - ανδρεία για εκείνον που εκ χαρακτήρος τείνει προς την έλλειψη - δειλία και άλλη για εκείνον που τείνει προς την υπερβολή - θράσος. Το υποκειμενικό μέσο δεν ισαπέχει από τα άκρα της υπερβολής και έλλειψης, οπότε η εύρεσή του παραμένει ζητούμενο σε κάθε περίσταση· ζητούμενο που απαιτεί σταθερή προσήλωση και διανοητική εγρήγορση. Η αρετή, λοιπόν, ταυτίζεται με τη μεσότητα, αλλά δεν πρέπει την εκλάβουμε ως κάτι ουδέτερο και μετριοπαθές, χλιαρό και άχρωμο. Μπορεί να πραγματώνει το μέτρο ανάμεσα στα άκρα της υπερβολής και έλλειψης, αλλά ως στάση ζωής η αρετή είναι άκρατης, δυσεπίτευκτη κορύφωση ενός αγώνα που κρατάει ολόκληρη ζωή.
ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΝΑΦΟΡΑΣ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Νικομάχεια, Β 6.10-13·16, 1106b18-28· 1106b36-1107a6
Οἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττον, καὶ ἀμφότερα οὐκ εὖ· τὸ δ’ ὅτε δεῖ καὶ ἐφ’ οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖ, μέσον τε καὶ ἄριστον, ὅπερ ἐστὶ τῆς ἀρετῆς. Ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον. Ἡ δ’ ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν, ἐν οἷς ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις, τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται· ταῦτα δ’ ἄμφω τῆς ἀρετῆς. Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου. […] Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν. Μεσότης δὲ δύο κακιῶν, τῆς μὲν καθ’ ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατ’ ἔλλειψιν· καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δ’ ὑπερβάλλειν τοῦ δέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι, τὴν δ’ ἀρετὴν τὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι.
|
Παραδείγματος χάριν μπορεί κανείς να φοβηθεί ή να δείξει θάρρος, να επιθυμήσει, να οργισθεί ή να σπλαχνισθεί, γενικά να νιώσει ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό, και ούτε το ένα ούτε το άλλο από τα δύο αυτά είναι καλό· να τα αισθανθεί όμως όλα αυτά τη στιγμή που πρέπει, εν σχέσει με τα πράγματα που πρέπει, εν σχέσει με τους ανθρώπους που πρέπει, για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει, αυτό είναι, κατά κάποιον τρόπο, το μέσον και το άριστο —αυτό το δεύτερο έχει, βέβαια, άμεση σχέση με την αρετή. Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή, έλλειψη και το μέσον —η αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις: σ' αυτά η υπερβολή αποτελεί λάθος και ψέγεται, το ίδιο και η έλλειψη, ενώ το μέσον επαινείται και είναι το ορθό· φυσικά, τα δύο αυτά, ο έπαινος και η επιτυχία του ορθού, πάνε μαζί μαζί με την αρετή. Ένα είδος μεσότητας είναι λοιπόν η αρετή, έτσι που έχει για στόχο της το μέσον. [... ] Η αρετή λοιπόν είναι μια έξη, που α) επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, β) βρίσκεται στο μέσον, στο μέσον όμως το «σε σχέση προς εμάς»· το μέσον αυτό καθορίζεται από τη λογική —πιο συγκεκριμένα, από τη λογική, πιστεύω, που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος· είναι μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, που η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της έλλειψης· και ακόμη με το νόημα ότι ορισμένες κακίες αποτελούν έλλειψη και άλλες πάλι υπερβολή σε σχέση με αυτό που πρέπει, είτε στα πάθη είτε στις πράξεις, ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον.
(μετάφραση Δ. Λυπουρλής)
|
Λόγου χάριν τα συναισθήματα του φόβου, του θάρρους, του πόθου, της οργής, του οίκτου και εν γένει τα της ηδονής και της οδύνης, δυνατόν να μας θίγουν ή υπερβαλλόντως πολύ ή πάρα πολύ ολίγον, δηλαδή και εις τας δύο περιπτώσεις κακώς. Αλλ' εάν δοκιμάσομεν τα συναισθήματα ταύτα εις μίαν κατάλληλον στιγμήν, δι' ικανοποιητικούς λόγους, έναντι προσώπων, τα οποία τους αξίζουν και δι' αξιοπρεπείς σκοπούς, θα μείνομεν εις μίαν αρίστην μεσότητα, εις το σημείον δε τούτο έγκειται η κυριοτέρα ιδιότης της αρετής. Κατά τον τρόπον τούτον ευρίσκομεν εις τας πράξεις υπερβολήν, έλλειψιν ή μεσότητα. Τοιουτοτρόπως λοιπόν η αρετή σχετίζεται προς τα πάθη και τας πράξεις. Είναι δε ως προς την αρετήν, η μεν υπερβολή ελάττωμα, η δε έλλειψις κατακρίνεται. Τουναντίον η μεσότης επαινείται και η έκβασίς της είναι διπλούν αποτέλεσμα, ίδιον της αρετής. Άρα η μεσότης τυγχάνει είδος τι αρετής, δεδομένου ότι ο υπό της αρετής επιδιωκόμενος σκοπός έγκειται εις την μεσότητα. [... ] Όθεν η αρετή είναι έξις, αποκτωμένη διά της βουλήσεως· έξις υφισταμένη ως προς ημάς κατά το μέτρον, το καθοριζόμενον υπό του λόγου, συμφώνως προς την συμπεριφοράν ενός φρονίμου ανθρώπου. Ευρίσκεται εις το μέσον μεταξύ δύο κακών ακροτήτων, εκ των οποίων η μία είναι η υπερβολή και η άλλη η έλλειψις. Ωσαύτως, ενώ εις τα πάθη και τας πράξεις, η κακία εμφιλοχωρεί εις το να ευρίσκεται κανείς άλλοτε μεν εντεύθεν, άλλοτε δε εκείθεν του πρέποντος, η αρετή ευρίσκει και υιοθετεί ορθόν τι μέτρον.
(μετάφραση Π. Λεκατσάς)
|
φοβηθῆναι, θαρρῆσαι, …, λυπηθῆναι: Ο Αριστοτέλης προτιμά εδώ να αναφερθεί στα πάθη μέσω απαρεμφάτων. Θέλει να τονίσει ότι στην
περίπτωση της ηθικής δεν έχει τόσο σημασία το συναίσθημα που αναπτύσσει ο άνθρωπος στην ψυχή του, αλλά η έμπρακτη εκδήλωσή του. Η αρετή και η
κακία κρίνονται πάντα στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.
ψόγος–ἔπαινος: Ο ἔπαινος και ο ψόγος [: επίκριση, αποδοκιμασία], που αποδίδονται από την κοινωνία στα μέλη της, αποτελούν το χαρακτηριστικότερο δείγμα του πολιτικού χαρακτήρα της αριστοτελικής ηθικής. Οι καθιερωμένες αξίες της κοινωνίας αποτελούν ένα αντικειμενικό δεδομένο για τον εκάστοτε πολίτη. Εξισορροπείται έτσι ο προσωπικός υποκειμενικός χαρακτήρας της ηθικής.
προαίρεσις : Η λέξη προαίρεσις [: έλλογη προτίμηση] δεν δηλώνει μια άλογη και αδικαιολόγητη επιθυμία. Είναι δομικά συνδεμένη με τη διανοητική ικανότητα του ανθρώπου, τη σκέψη και την κρίση του. Αποτελεί επιλογή ανάμεσα στο καλό και το κακό και επιδίωξη του ενός ή του άλλου.
Στο πλαίσιο της ηθικής διδασκαλίας του Αριστοτέλη ανατίθεται καθοριστικός ρόλος στην προαίρεση. Ο λόγος είναι ότι αποτελεί ελεύθερη και συνειδητή επιλογή του ενός ή του άλλου τρόπου ζωής, επιλογή που οδηγεί σε συγκεκριμένες αποφάσεις σε κάθε μία επιμέρους περίπτωση. Δίκαιος δεν είναι αυτός που τυχαίνει να κάνει κάποιες δίκαιες πράξεις, αλλά αυτός που συνειδητά επέλεξε τη δικαιοσύνη ως στάση ζωής και ακολουθεί στις επιμέρους επιλογές του την αντίστοιχη σταθερή πορεία. Για την προαίρεση στους Στωικούς, βλ. την 20ή Διδακτική Ενότητα (Κείμενο Αναφοράς 1).
μεσότης : Όπως είδαμε, ο άνθρωπος διαμορφώνει στο πεδίο της ηθικής ορισμένες ἕξεις, παγιωμένα γνωρίσματα του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του. Άλλες από αυτές αποτελούν υπερβολές και ελλείψεις, δηλαδή κακίες, και άλλες μεσότητες, δηλαδή αρετές. Στον ορισμό της αρετής ο Σταγειρίτης επισημαίνει ότι αρετή δεν αποτελεί μια αντικειμενική και υποχρεωτική για όλους εκδοχή της μεσότητας αλλά είναι η υποκειμενική και προσωπική αντίληψή της. Αυτή καθορίζεται από τον ορθό λόγο, όπως αυτός εκφράζεται από τον φρόνιμον πολίτη.
φρόνιμος : Ο άνθρωπος που διαθέτει φρόνηση αποτελεί συμβολικό ή και ένσαρκο ηθικό πρότυπο μέσα στην κοινωνία και με τις τεκμηριωμένες επιλογές του γίνεται ο γνώμονας (κανών) της ηθικής πολιτικής αρετής: Ἔτι δὲ τίς ἡμῖν κανὼν ἢ τίς ὅρος ἀκριβέστερος τῶν ἀγαθῶν πλὴν ὁ φρόνιμος; ὅσα γὰρ ἂν οὗτος ἕλοιτο κατὰ τὴν ἐπιστήμην αἱρούμενος, ταῦτ’ ἐστὶν ἀγαθὰ καὶ κακὰ δὲ τὰ ἐναντία τούτοις [: Κι άλλωστε ποιο κριτήριο θα ήταν πιο έγκυρο ή ποιος θα ήταν καλύτερος οδηγός μας για τα αγαθά από τον φρόνιμο, που όσα εκείνος θα όριζε, κρίνοντας με βάση την τέλεια γνώση του αγαθού, αυτά θα ήταν αγαθά, όπως τα αντίθετά τους φαύλα – Προτρεπτικός, 39.13, μετάφραση Λ. Μπενάκης]. Το κοινωνικό πρότυπο του φρονίμου είναι επίσης ένα σχετικά αντικειμενικό δεδομένο που μετριάζει τον προσωπικό υποκειμενικό χαρακτήρα της αριστοτελικής ηθικής.
Ενδεικτικές δραστηριότητες
Α. Τι λέει το κείμενο;
- Με ποια κριτήρια αποδίδεται ηθικό πρόσημο στα πάθη, που καθ' εαυτά είναι ηθικώς ουδέτερα; Συμβαίνει κάτι αντίστοιχο και με τις ανθρώπινες πράξεις;
- Πώς αντιμετωπίζει η κοινωνία την ηθική διάσταση των ανθρωπίνων παθών και πράξεων;
Β. Ας εμβαθύνουμε στο νόημα του κειμένου
- Είναι ο κάθε άνθρωπος απόλυτα υποκειμενικός στις ηθικές του επιλογές ή οφείλει να λάβει υπόψη του και ορισμένα αντικειμενικά (ανεξάρτητα από τον ίδιο) δεδομένα;
- Ο αριστοτελικός ορισμός της αρετής είναι τυπικός ως προς τη δομή του. Ποια είναι η έννοια γένους της αρετής και ποια η ειδοποιός διαφορά της; Πώς προσδιορίζονται ακριβέστερα αφενός η έννοια γένους, αφετέρου η ειδοποιός διαφορά;
Γ. Για τη γλώσσα του κειμένου
- Ποια έγκλιση είναι κυρίαρχη στο απόσπασμα; Γιατί πλέον ο Αριστοτέλης την προτιμά, ακόμα και για σκέψεις που σε προηγούμενες ενότητες είχε διατυπώσει με δυνητική ευκτική; Γιατί σε μία περίπτωση καταφεύγει και εδώ στη δυνητική ευκτική;
- Να εντοπίσετε στο κείμενο λέξεις που συναντώνται και στη νεοελληνική. Ωστόσο, να εξετάσετε εάν έχουν διατηρήσει την αρχική σημασία τους; Πώς τις αποδίδει ο μεταφραστής;
- Να συγκρίνετε τις δύο μεταφράσεις ως προς το πώς αποδίδουν: α) τα απαρέμφατα με τα οποία ο Αριστοτέλης δηλώνει τα διάφορα πάθη και β) τον ορισμό της αρετής.
Παράλληλα κείμενα
| 1. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Νικομάχεια, Β 3.1-2, 1104b3-13 |
Στο σημείο αυτό των Ηθικών Νικομαχείων ο Αριστοτέλης αναφέρει το ευχάριστο ή το δυσάρεστο συναίσθημα, που συνοδεύουν τις πράξεις μας, ως δείκτες για τη διαμόρφωση μιας έξης. Με αυτό τον τρόπο συνδέει άρρηκτα τον συναισθηματικό μας κόσμο με την ηθική αρετή.
Σημάδι αποδεικτικό των έξεων πρέπει να θεωρούμε την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας. Αυτό θα πει: Όποιος μένει μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση, είναι άνθρωπος σώφρων ακόλαστος είναι αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί επίσης: ο άνθρωπος που στέκεται να αντιμετωπίσει όλα τα επικίνδυνα πράγματα και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση ή, έστω, δεν τον δυσαρεστεί, είναι ανδρείος· δειλός είναι αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί. Και όλα αυτά γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται στην πραγματικότητα με την ευχαρίστηση και με τη δυσαρέσκεια: η ευχαρίστηση μας εξωθεί να κάνουμε ευτελή πράγματα, η δυσαρέσκεια μας κρατάει μακριά από τα όμορφα πράγματα. Γι' αυτό και είναι ανάγκη —όπως το λέει ο Πλάτωνας— να έχει πάρει κανείς ήδη από μικρός εκείνη την αγωγή που θα τον κάνει να ευχαριστιέται και να δυσαρεστείται με αυτά που πρέπει αυτή είναι η σωστή παιδεία.
(μετάφραση Δ. Λυπουρλής)
Ενδεικτική δραστηριότητα
Ο Αριστοτέλης, στο συγκεκριμένο απόσπασμα, διαχωρίζει τις ηδονές σε καλές και κακές. Αφού λάβετε υπόψη το Κείμενο Αναφοράς, προσπαθήστε να ορίσετε τις κακές και καλές ηδονές, όπως και τις καλές και τις κακές λύπες. Στο τέλος, να δοκιμάσετε να βρείτε δικά σας παραδείγματα για καθεμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις.
| 2. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Μεγάλα, A 7.2-4, 1186a12-27 |
Τα Ἠθικὰ Μεγάλα είναι μια ηθική πραγματεία την οποία η αρχαιότητα μας παρέδωσε ως έργο του Αριστοτέλη. Στο απόσπασμα γίνεται κυρίως λόγος για το πάθος της οργής και την ηθική στάση του ανθρώπου απέναντί του.
Πάθη, λοιπόν, είναι η οργή, ο φόβος, το μίσος, ο πόθος, ο ζήλος, η συμπόνοια και τα παρόμοιά τους, αυτά που συνήθως συνοδεύονται από δυσαρέσκεια και ευχαρίστηση. Δυνάμεις: με αυτές έχουμε τη δυνατότητα να υφιστάμεθα τα πάθη, δηλαδή οι δυνάμεις μάς καθιστούν ικανούς να εκδηλώσουμε οργή ή στενοχώρια ή συμπόνοια ή τα παρόμοιά τους. Έξεις: με αυτές είμαστε τοποθετημένοι ως προς τα πάθη καλώς ή κακώς από ηθική άποψη· παράδειγμα: ως προς την οργή και την εκδήλωσή της· αν είμαστε οργίλοι σε υπερβολικό βαθμό, είμαστε κακώς τοποθετημένοι ως προς την οργή· αν, πάλι, δεν οργιζόμαστε καθόλου με αυτά που πρέπει να οργιζόμαστε, επίσης και σ’ αυτή την περίπτωση είμαστε κακώς τοποθετημένοι ως προς την οργή. Συμπερασματικά, η μέση τοποθέτηση είναι η εξής: ούτε υπερβολικά να υφιστάμεθα το πάθος της οργής ούτε και να το μηδενίζουμε. Σε μια τέτοια, βέβαια, κατάσταση, είμαστε καλώς τοποθετημένοι [ως προς την οργή]. Το ίδιο και ως προς τα υπόλοιπα πάθη, με τα οποία συμβαίνουν τα ίδια. Με άλλα λόγια, η σωστή τοποθέτηση ως προς την οργή και η πραότητα, βρίσκεται στη μεσότητα ανάμεσα στην οργή και την απουσία του πάθους της οργής. Έτσι και στην περίπτωση της καυχησιάς και της κρυψίνοιας· διότι το να προσποιείται κανείς πως έχει περισσότερα από όσα έχει είναι ίδιον της καυχησιάς, ενώ λιγότερα είναι ίδιον της κρυψίνοιας· άρα η αλήθεια είναι η μεσότητα ανάμεσα σ’ αυτά.
(μετάφραση Β. Μπετσάκος)
Ενδεικτική δραστηριότητα
Να προσπαθήσετε να αντιστοιχίσετε όσα διδάσκει θεωρητικά ο Αριστοτέλης για την ηθική στο Κείμενο Αναφοράς με όσα παραδειγματικά αναφέρονται για την οργή στα Ηθικά Μεγάλα. Να αποτυπώσετε τα συμπεράσματά σας σε ένα διάγραμμα ή έναν πίνακα. Βρίσκετε διαφορές ανάμεσα στις δύο ηθικές πραγματείες;
| 3. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Ἠθικὰ Νικομάχεια, K 7.1-2·8-9, 8.13, 1177a12-19· 1177b26-1178a8· 1179a22-32 |
Ο Αριστοτέλης στο τέλος των Ηθικών Νικομαχείων, αφού έχει αναλύσει τον πρακτικό ηθικό βίο του φρονίμου και έχει δείξει πώς συντελεί στην επίτευξη της εύδαιμονίας, καταλήγει επαναφέροντας την ανωτερότητα του θεωρητικού βίου και πλέκοντας εγκώμιο στον βίο του σοφού, τον μόνο ελεύθερο, αυτάρκη και ηδονικό, τρόπον τινά θεϊκό βίο.
Αν λοιπόν η ευδαιμονία είναι ενέργεια που ακολουθεί την αρετή, είναι εύλογο να ακολουθεί την ύψιστη αρετή —και αυτή θα είναι η αρετή του άριστου μέρους μας. Είτε ο νους είναι αυτό είτε κάτι άλλο, αυτό που θεωρούμε ότι εκ φύσεως άρχει και ηγείται και έχει γνώση για τα καλά και τα θεϊκά, είτε γιατί είναι και το ίδιο θεϊκό είτε γιατί είναι το πιο θεϊκό πράγμα που έχουμε μέσα μας, η δική του ενέργεια, η σύμφωνη με την αρετή που του αντιστοιχεί, θα είναι η πλήρης ευδαιμονία. Ότι είναι στην ουσία της θεωρητική, έχει ήδη ειπωθεί. Η διαπίστωση αυτή έρχεται σε συμφωνία και με τους προηγούμενους φιλοσόφους και με την αλήθεια. [... ]
Αυτός ο βίος θα είναι ανώτερος από τον βίο που αναλογεί στον άνθρωπο· γιατί θα ζήσει μ' αυτόν τον τρόπο όχι ως άνθρωπος, αλλά ως το θεϊκό στοιχείο που υπάρχει μέσα του. Και όσο διαφέρει αυτό το θεϊκό στοιχείο από τον σύνθετο ανθρώπινο οργανισμό, τόσο διαφέρει και η ενέργειά του από την υπόλοιπη ανθρώπινη αρετή. Αν λοιπόν ο νους είναι κάτι το θεϊκό σε σχέση με τον άνθρωπο, άλλο τόσο θεϊκός είναι και ο βίος του νου σε σχέση με τον ανθρώπινο βίο. Δεν πρέπει λοιπόν να ακολουθήσουμε όσους μας παρακινούν να «σκεφτόμαστε ανθρώπινα ως άνθρωποι και θνητά ως θνητοί», αλλά να τείνουμε κατά το δυνατόν προς την αθανασία και να κάνουμε τα πάντα ώστε να ζούμε σύμφωνα με το ανώτερο μέρος του εαυτού μας. Παρά το μικρό του μέγεθος, στην ισχύ και την αξία υπερέχει κατά πολύ όλων των άλλων. Σωστά λοιπόν πιστεύουμε ότι αυτό είναι τελικά ο καθένας μας, από τη στιγμή που είναι το κύριο και το καλύτερο. Θα ήταν λοιπόν παράλογο, αν ο άνθρωπος δεν επέλεγε τον δικό του βίο, αλλά τον βίο κάποιου άλλου. Πράγματι, αυτό που αντιστοιχεί στη φύση του καθενός, αυτό είναι και το ανώτερο και απολαυστικότερο γι' αυτόν. Στον άνθρωπο λοιπόν αντιστοιχεί ο σύμφωνος με τον νου βίος, εφόσον αυτό ακριβώς είναι τελικά ο άνθρωπος. Συνεπώς ο βίος αυτός θα είναι και ο πιο ευδαιμονικός. [... ]
Όποιος ενεργεί σύμφωνα με τον νου και επιμελείται τον νου, φαίνεται ότι είναι και αυτός που φέρεται άριστα και είναι ο πιο θεοφιλής. Γιατί αν υπάρχει κάποια επιμέλεια των θεών για τα ανθρώπινα πράγματα —και όντως πιστεύουμε ότι υπάρχει—, είναι εύλογο οι θεοί να χαίρονται με ό,τι είναι άριστο και πιο συγγενές με αυτούς (και αυτό είναι ο νους), και να επιβραβεύουν όσους αγαπούν περισσότερο και τιμούν τον νου, σαν φίλοι που νοιάζονται γι' αυτούς και κάνουν το σωστό και το καλό. Ότι όλα αυτά αναφέρονται κυρίως στον σοφό, είναι φανερό. Ο σοφός είναι λοιπόν ο πιο θεοφιλής, και ευλόγως και ο πιο ευδαίμων.
(μετάφραση Β. Κάλφας)
Ενδεικτικές δραστηριότητες
- Στον ορισμό της ηθικής αρετής ο Αριστοτέλης καταλήγει, ύστερα από εκτεταμένη αναφορά, στο ἄλογον μέρος της ανθρώπινης ψυχής, ειδικότερα σε εκείνο το μέρος του που μετέχει λόγου. Εντάσσει, όμως, στον ορισμό και μια διπλή αναφορά στις αρετές του λόγου έχοντος μέρους της ψυχής, τις διανοητικές αρετές. Να εντοπίσετε και να σχολιάσετε το σχετικό τμήμα του ορισμού.
Στη συνέχεια να συλλέξετε στο Παράλληλο Κείμενο όλα όσα λέγονται για τη διανοητική αρετή. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο φιλόσοφος απαριθμεί ως διανοητικές αρετές τη φρόνηση, τη σύνεση και τη σοφία, ποιος από αυτούς τους όρους νομίζετε ότι θα συμπεριλάμβανε όσα λέγονται για τη διανοητική αρετή στο Παράλληλο Κείμενο; - Παίρνοντας ως αξιωματικά δεδομένη ο Αριστοτέλης τη θεϊκή καταγωγή του νου και της λογικής καταλήγει να συμπεράνει ότι η ευδαιμονία του σοφού είναι η ανώτερη μορφή ανθρώπινης ευδαιμονίας (υπονοείται η σύγκριση με την ευδαιμονία που παρέχει η πολιτική - ηθική αρετή, αυτήν που ορίζεται στο Κείμενο Αναφοράς). Μπορείτε να αποτυπώσετε τη συλλογιστική πορεία με την οποία καταλήγει στο συμπέρασμα αυτό;
| 4. ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ Ασκητική |
Η Ασκητική συμπυκνώνει με ποιητικό και προφητικό τόνο τη φιλοσοφία ζωής που πρόβαλε ο Καζαντζάκης σε όλα του τα έργα: το αστείρευτο πάθος για την αναζήτηση, την αλήθεια, τη ζωή, την αθανασία, τον άνθρωπο και τον Θεό.
Ο αγέρας άλλαξε, αναπνέμε μιαν άνοιξη βαριά, γιομάτη σπόρους. Φωνές σηκώνουνται. Ποιος φωνάζει; Εμείς φωνάζουμε, οι άνθρωποι. Οι ζωντανοί, οι πεθαμένοι κι οι αγέννητοι. Μα κι ευτύς μάς πλακώνει ο φόβος και σωπαίνουμε. Ξεχνούμε από τεμπελιά, από συνήθεια, από αναντρία. Μα ξάφνου πάλι η Κραυγή ξεσκίζει σαν αϊτός τα σωθικά μας. Γιατί δεν είναι απόξω, δεν έρχεται από αλάργα για να ξεφύγουμε. Μέσα στην καρδιά μας κάθεται η Κραυγή και φωνάζει.
— «Κάψε το σπίτι σου!» φωνάζει ο Θεός. «Έρχουμαι! Όποιος έχει σπίτι δεν μπορεί να με δεχτεί. Κάψε τις ιδέες σου σύντριψε τους συλλογισμούς σου! Όποιος έχει βρει τη λύση δεν μπορεί να με βρει. Αγαπώ τους πεινασμένους, τους ανήσυχους, τους αλήτες. Αυτοί αιώνια συλλογιούνται τη πείνα, την ανταρσία, το δρόμο τον ατέλειωτο. Εμένα! Έρχουμαι! Παράτα τη γυναίκα σου, τα παιδιά σου, τις ιδέες σου κι ακλούθα μου. Είμαι ο μέγας Αλήτης. Ακλούθα! Περπάτα απάνω από τη χαρά κι από τη θλίψη, από την ειρήνη, τη δικαιοσύνη, την αρετή! Εμπρός! Σύντριψε τα είδωλα τούτα, σύντριψέ τα, δε χωρώ! Συντρίψου και συ για να περάσω!»
Φωτιά! Να το μέγα χρέος μας σήμερα, μέσα σε τόσο ανήθικο κι ανέλπιδο χάος.
Πόλεμο στους άπιστους! Άπιστοι είναι οι ευχαριστημένοι, οι χορτασμένοι, οι στείροι. Το μίσος μας είναι χωρίς συβιβασμό, γιατί κατέχει πως καλύτερα, βαθύτερα από τις ξέπνοες φιλάνθρωπες αγάπες, δουλεύει τον έρωτα. Μισούμε, δε βολευόμαστε, είμαστε άδικοι, σκληροί, γιομάτοι ανησυχία και πίστη, ζητούμε το αδύνατο, σαν τους ερωτεμένους.
Φωτιά, να καθαρίσει η γης! Ν' ανοιχτεί άβυσσο φοβερώτερη ακόμα ανάμεσα καλού και κακού, να πληθύνει η αδικία, να κατεβεί η Πείνα και να θερίσει τα σωθικά μας, αλλιώς δε σωζόμαστε. Μια κρίσιμη βίαιη στιγμή είναι η ιστορική εποχή μας ετούτη, ένας κόσμος γκρεμίζεται, ένας άλλος δεν έχει ακόμα γεννηθεί. Η εποχή μας δεν είναι στιγμή ισορρόπησης, οπόταν η ευγένεια, ο συβιβασμός, η ειρήνη, η αγάπη θα 'τανε γόνιμες αρετές. Ζούμε τη φοβερή έφοδο, δρασκελίζουμε τους οχτρούς, δρασκελίζουμε τους φίλους που παραμονεύουν, κιντυνεύουμε μέσα στο χάος, πνιγόμαστε. Δε χωρούμε πια στις παλιές αρετές κι ελπίδες, στις παλιές θεωρίες και πράξες.
Ενδεικτική δραστηριότητα
Ο Καζαντζάκης διακηρύσσει: «Δε χωρούμε πια στις παλιές αρετές κι ελπίδες, στις παλιές θεωρίες και πράξες». Ποια σημεία του αποσπάσματος μοιάζουν να αντιμάχονται τόσο την αριστοτελική ταύτιση της αρετής με τη μεσότητα όσο και το ηθικό πρότυπο του λογικού και φρόνιμου πολίτη;
Να διευρύνετε τον προβληματισμό σας λαμβάνοντας υπόψη:
α) τη διευκρίνιση του Αριστοτέλη: διὸ κατὰ μὲν τὴν οὐσίαν καὶ τὸν λόγον τὸν τὸ τί ἦν εἶναι λέγοντα μεσότης ἐστὶν ἡ ἀρετή, κατὰ δὲ τὸ ἄριστον καὶ τὸ εὖ ἀκρότης [: Από την άποψη λοιπόν της ουσίας της, και όσο μας ενδιαφέρει ο ορισμός της φύσης της, η αρετή είναι μεσότητα, από την άποψη όμως του σωστού και του άριστου είναι, ασφαλώς, κάτι που βρίσκεται στο ψηλότερο σκαλί] (Ηθικά Νικομάχεια 1107a6-8), και
β) την εγγραφή στο ημερολόγιο του Γιώργου Σεφέρη (Μέρες Γ, 21.8.1935): «Φαντάζομαι πως ο αληθινός ρυθμός της ζωής μου είναι κάτι που θα ονόμαζα εναλλαγή των άκρων. Έτσι έγινε όσες φορές έκανα κάτι. Αντίθετα, εκείνο που με χάλασε πάντα είναι κάποιες μέσες καταστάσεις, τέλματα που μ' αρρώστησαν ίσαμε και τη μνήμη ακόμη. Την υποχώρηση, τη συγκατάβαση, τη συνδιαλλαγή, αυτό το τρυφερό γύρισμα στον εαυτό μας, αυτή τη συμπονετική άδεια στον εαυτό μας -κάποτε άργησα πολύ να τ' αποκρούσω».
Κείμενα αυτενέργειας
| 1. ΠΛΑΤΩΝ, Γοργίας 527b-d |
Ο Γοργίας έχει κεντρικό μοτίβο τη δικαιοσύνη και τον ρόλο της για την ανθρώπινη ευτυχία. Ο Σωκράτης υποστηρίζει στον διάλογο αυτό ότι οι πολιτικοί και η πολιτική πρέπει να προάγουν την αρετή και τη δικαιοσύνη. Στο παρακάτω απόσπασμα από το τέλος του διαλόγου απευθύνει προτροπές προς τον νέο φιλόδοξο πολιτικό Καλλικλή σχετικά με τον δίκαιο βίο.
Ἀλλ’ ἐν τοσούτοις λόγοις τῶν ἄλλων ἐλεγχομένων μόνος οὗτος ἠρεμεῖ ὁ λόγος, ὡς εὐλαβητέον ἐστὶν τὸ ἀδικεῖν μᾶλλον ἢ τὸ ἀδικεῖσθαι, καὶ παντὸς μᾶλλον ἀνδρὶ μελετητέον οὐ τὸ δοκεῖν εἶναι ἀγαθὸν ἀλλὰ τὸ εἶναι, καὶ ἰδίᾳ καὶ δημοσίᾳ· ἐὰν δέ τις κατά τι κακὸς γίγνηται, κολαστέος ἐστί, καὶ τοῦτο δεύτερον ἀγαθὸν μετὰ τὸ εἶναι δίκαιον, τὸ γίγνεσθαι καὶ κολαζόμενον διδόναι δίκην· καὶ πᾶσαν κολακείαν καὶ τὴν περὶ ἑαυτὸν καὶ τὴν περὶ τοὺς ἄλλους, καὶ περὶ ὀλίγους καὶ περὶ πολλούς, φευκτέον· καὶ τῇ ῥητορικῇ οὕτω χρηστέον ἐπὶ τὸ δίκαιον ἀεί, καὶ τῇ ἄλλῃ πάσῃ πράξει. Ἐμοὶ οὖν πειθόμενος ἀκολούθησον ἐνταῦθα, οἷ ἀφικόμενος εὐδαιμονήσεις καὶ ζῶν καὶ τελευτήσας, ὡς ὁ λόγος σημαίνει. Καὶ ἔασόν τινά σου καταφρονῆσαι ὡς ἀνοήτου καὶ προπηλακίσαι, ἐὰν βούληται, καὶ ναὶ μὰ Δία σύ γε θαρρῶν πατάξαι τὴν ἄτιμον ταύτην πληγήν· οὐδὲν γὰρ δεινὸν πείσῃ, ἐὰν τῷ ὄντι ᾖς καλὸς κἀγαθός, ἀσκῶν ἀρετήν.
Ενδεικτικές δραστηριότητες
- Πώς πρέπει να αντιμετωπίζεται κατά τον Σωκράτη α) ένας ανήθικος άνθρωπος, β) η κολακεία και γ) η ρητορική; Με ποιους ρηματικούς τύπους εκφράζεται η δεοντολογική του σκέψη (δηλαδή το τι πρέπει να γίνεται σε κάθε περίπτωση);
- Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις με λέξεις/φράσεις του αρχαίου κειμένου, επισημαίνοντας ταυτόχρονα το είδος του επιρρηματικού προσδιορισμού που χρησιμοποιείται:
α) Σε ποια περίπτωση πρέπει κάποιος να τιμωρείται;
β) Τι είδους κολακείες πρέπει να αποφεύγουμε;
γ) Για ποιο σκοπό πρέπει να χρησιμοποιούμε τη ρητορική;
δ) Σε τι καλεί τον Καλλικλή ο Σωκράτης να τον ακολουθήσει;
| 2. ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, Ἐπιτάφιος, 35-37 |
Το 338 π.Χ. οι Αθηναίοι ανέθεσαν στον Δημοσθένη να εκφωνήσει έναν επιτάφιο λόγο για τους νεκρούς της μάχης της Χαιρώνειας (όπου Αθηναίοι και Θηβαίοι ηττήθηκαν από τους Μακεδόνες). Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο ρήτορας προσπαθεί να παρηγορήσει τους συμπολίτες του.
Ἔστι μὲν οὖν ἴσως χαλεπὸν τὰς παρούσας συμφορὰς λόγῳ κουφίσαι· δεῖ δ’ ὅμως πειρᾶσθαι καὶ πρὸς τὰ παρηγοροῦντα τρέπειν τὴν ψυχήν, ὡς τοὺς τοιούτους ἄνδρας γεγεννηκότας καὶ πεφυκότας αὐτοὺς ἐκ τοιούτων ἑτέρων καλόν ἐστιν τὰ δείν’ εὐσχημονέστερον τῶν ἄλλων φέροντας ὁρᾶσθαι καὶ πάσῃ τύχῃ χρωμένους ὁμοίους εἶναι. Καὶ γὰρ ἐκείνοις ταῦτ’ ἂν εἴη μάλιστ’ ἐν κόσμῳ καὶ τιμῇ, καὶ πάσῃ τῇ πόλει καὶ τοῖς ζῶσιν ταῦτ’ ἂν ἐνέγκοι πλείστην εὐδοξίαν. Χαλεπὸν πατρὶ καὶ μητρὶ παίδων στερηθῆναι καὶ ἐρήμοις εἶναι τῶν οἰκειοτάτων γηροτρόφων· σεμνὸν δέ γ’ ἀγήρως τιμὰς καὶ μνήμην ἀρετῆς δημοσίᾳ κτησαμένους ἐπιδεῖν, καὶ θυσιῶν καὶ ἀγώνων ἠξιωμένους ἀθανάτων. Λυπηρὸν παισὶν ὀρφανοῖς γεγενῆσθαι πατρός· καλὸν δέ γε κληρονομεῖν πατρῴας εὐδοξίας. Καὶ τοῦ μὲν λυπηροῦ τούτου τὸν δαίμον’ αἴτιον εὑρήσομεν ὄντα, ᾧ φύντας ἀνθρώπους εἴκειν ἀνάγκη, τοῦ δὲ τιμίου καὶ καλοῦ τὴν τῶν ἐθελησάντων καλῶς ἀποθνῄσκειν αἵρεσιν. Ἐγὼ μὲν οὖν οὐχ ὅπως πολλὰ λέξω, τοῦτ’ ἐσκεψάμην, ἀλλ’ ὅπως τἀληθῆ. Ὑμεῖς δ’ ἀποδυράμενοι καὶ τὰ προσήκονθ’ ὡς χρὴ καὶ νόμιμα ποιήσαντες ἄπιτε.
Ενδεικτικές δραστηριότητες
- Ο ρήτορας επισημαίνει αφενός τη δύσκολη θέση των γονέων και των παιδιών των εκλιπόντων, αφετέρου το όφελος που μπορεί αυτοί να αποκομίσουν από τον θάνατο των συγγενών τους. Να παρουσιάσετε αναλυτικότερα αυτήν τη σκέψη του ρήτορα επισημαίνοντας ταυτόχρονα τους συνδέσμους που εκφράζουν τις αντιθέσεις.
- ὡς τοὺς τοιούτους ἄνδρας […] ὁμοίους εἶναι: Να μεταφέρετε το ρήμα της δευτερεύουσας αυτής πρότασης σε δυνητική ευκτική και να δοκιμάσετε να τη μεταφράσετε ξανά. Ποια διαφορά προκύπτει στο νόημα;
- Να εντοπίσετε στο κείμενο διαφορετικούς τρόπους εκφοράς του τρόπου: α) με επίρρημα, β) με πλάγια πτώση και γ) με δευτερεύουσα πρόταση.
- Να μεταφράσετε το απόσπασμα Λυπηρὸν παισὶν ὀρφανοῖς […] ποιήσαντες ἄπιτε.
τις εγκλίσεις εδώ
το έναρθρο - άναρθρο, ειδικό - τελικό απαρέμφατο εδώ
τη σύνταξη του απαρέμφατου (ταυτοπροσωπία - ετεροπροσωπία) εδώ
τους επιρρηματικούς προσδιορισμούς κατά σχέση εδώ
τους επιρρηματικούς προσδιορισμούς κατά τρόπο εκφοράς εδώ
τους συνδέσμους εδώ
τις δ. προτάσεις εδώ
| ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ |
| Να περιγράψετε έναν ιδανικό ενάρετο χαρακτήρα, σύμφωνα με τη δική σας άποψη. Στη συνέχεια να εντοπίσετε σε ποια από τα στοιχεία της αρετής, όπως τα αναλύει ο Αριστοτέλης, ανταποκρίνεται και σε ποια όχι. Να αιτιολογήσετε τις επιλογές σας, ιδίως στα σημεία που αποκλίνουν από τον Αριστοτέλη. |