36. Ο ελληνισμός της δυτικής Μικράς Ασίας και του Πόντου

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

α) οι διωγμοί του ελληνισμού και τα αίτιά τους, σ. 102.

β) η «αυτοδιάθεση των λαών» και το κίνημα αυτονόμησης του Πόντου, σ. 103.

Λέξεις –κλειδιά: Τάγματα εργασίας, ποντοαρμενικό κράτος.

Υποστηρικτικό υλικό:

-Πηγές του σχολ. βιβλίου

Προτεινόμενη δραστηριότητα:

-Άσκηση/ δραστηριότητα 1, σ. 103 του βιβλίου.

1 ώρα;

I. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Ειδικοί διδακτικοί στόχοι

Οι μαθήτριες και οι μαθητές επιδιώκεται:

Να μάθουν ορισμένα βασικά ιστορικά στοιχεία για τον σχηματισμό των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων της δυτικής Μικράς Ασίας και του Πόντου.

Να γνωρίσουν τα κύρια χαρακτηριστικά της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής αυτών των κοινοτήτων.

Να καταλάβουν ποιες αλλαγές επέφερε στη θέση των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας η επικράτηση του κινήματος των Νεοτούρκων και γενικότερα η ενδυνάμωση του τουρκικού εθνικισμού.

Να μάθουν για την κίνηση αυτονόμησης των Ποντίων και τα αποτελέσματά της.

Κύριες διδακτικές επισημάνσεις

Σχολιασμός γραπτών πηγών

2. Η κλιμάκωση των διώξεων σε βάρος των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας συνδέεται στενά με τη διαδικασία εθνικής συνειδητοποίησης των Τούρκων, καθώς και με την επιδίωξη των Νεοτούρκων να μετατρέψουν την Οθωμανική αυτοκρατορία από πολυεθνικό κράτος, που ήταν έως τότε, σε τουρκικό εθνικό κράτος. Η προσδοκία αυτή των Νεοτούρκων συνεπαγόταν αποκλεισμό και διώξεις για όλους εκείνους που δεν ήταν πρόθυμοι να ενσωματωθούν πλήρως στο τουρκικό εθνικό σώμα, δηλαδή να εκτουρκιστούν. (Επιπλέον, καλό θα ήταν να αξιοποιηθούν τα δύο κείμενα που δίνονται στο πρόσθετο υποστηρικτικό υλικό.)

Σχολιασμός εικονιστικού υλικού

1. Το «Φροντιστήριον» λειτουργούσε στην Τραπεζούντα του Πόντου από το 1683. Μετά την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης ήταν το παλαιότερο ελληνικό σχολείο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το 1902 το «Φροντιστήριον» απέκτησε νέο λαμπρό κτίριο στην παραλία της Τραπεζούντας.

2. Οι διωγμοί σε βάρος των Ελλήνων της Μικράς Ασίας έλαβαν αρχικά τη μορφή μαζικών εκτοπίσεων από τα παράλια προς τη μικρασιατική ενδοχώρα. Μετά από πορείες ημερών, όσοι Έλληνες είχαν επιβιώσει έφταναν σε περιοχές άγνωστες σε αυτούς και συνήθως αφιλόξενες, όπου και υποχρεώνονταν να εγκατασταθούν. Η ένταξη των ανδρών ελληνικής καταγωγής άνω των 45 ετών, που δεν επιστρατεύονταν, στα τάγματα εργασίας ήταν μια από τις μεθόδους που χρησιμοποίησαν οι Νεότουρκοι για να εξοντώσουν τις ελληνορθόδοξες κοινότητες της Μικράς Ασίας. Μεγάλος αριθμός όσων εντάχθηκαν στα τάγματα εργασίας δεν επέστρεψαν ποτέ.

ΙΙ. ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

1. Ο ρόλος των Ελλήνων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας την περίοδο 1913-1918

[...] Είναι προφανές ότι, την περίοδο ανάμεσα στο 1913 και το 1918, όλοι οι κοινοτικοί μηχανισμοί [ενν. οι ελληνορθόδοξες κοινότητες της Μικράς Ασίας], δηλαδή τα σχολεία, φιλανθρωπικά και άλλα ιδρύματα και σωματεία, τίθενται υπό τον έλεγχο των προξενικών αρχών [ενν. της Ελλάδας], ενώ αναπτύσσεται ένα δίκτυο «προπαγάνδας», μέσα από το οποίο πρέπει να οργανωθούν οι Έλληνες, για να συμβάλουν στην υλοποίηση των εθνικών στόχων, δηλαδή, σ' αυτή τη φάση τουλάχιστον, στις πολιτικές επιδιώξεις της Ελλάδας, οι οποίες επικεντρώνονται: στην, έμμεση έστω, υπονόμευση της κυβέρνησης των Νεοτούρκων και στην εξυπηρέτηση των στρατηγικών των Δυνάμεων της Αντάντ.

Σ. Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία, 19^ος αι.-1919, οι ελληνορθόδοξες κοινότητες,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997, σ. 540.

2. Νεότουρκοι: οι Έλληνες επικίνδυνοι για το τουρκικό κράτος

[...] Σ' ένα φιρμάνι της τουρκικής κυβέρνησης προς το νομάρχη της Σμύρνης, που χρονολογείται από τις 14 Μαΐου 1914, υπογραμμίζεται ότι «οι Έλληνες εκμεταλλεύονται τις περιστάσεις για να προκαλέσουν ένα ισχυρό επαναστατικό κίνημα, που θα ευνοούσε την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων. Μέρα και νύχτα εργάζονται για να εκτελέσουν τη Μεγάλη Ιδέα. Είναι συνεπώς αδιαμφισβήτητο ότι η ύπαρξη Ελλήνων μέσα στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είναι δυσοίωνη για το τουρκικό κράτος από άποψη πολιτική και διοικητική. Είναι επείγον να εξαναγκαστούν οι Έλληνες που κατοικούν στις ακτές της Μικράς Ασίας να εγκαταλείψουν τα χωριά τους και να εγκατασταθούν στα βιλαέτια του Ερζερούμ και της Χαλδαίας» [στα βάθη της Μικράς Ασίας].

Δημοσίευση στη γαλλική εφημερίδα Le Temps, 19 Ιουλίου 1916.

Πηγή: Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, Θεμέλιο, Αθήνα 1987, σ. 457-458.

Σχολιασμός

Τα δύο κείμενα δείχνουν ότι ένας λόγος που έκανε τους Νεότουρκους να θέλουν να απαλλαγούν από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας ήταν και το γεγονός ότι οι τελευταίοι, ενώ τυπικά ήταν πολίτες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, είχαν αρχίσει να αναπτύσσουν έντονη πολιτική δραστηριότητα με άμεσο στόχο την ήττα του οθωμανικού κράτους και απώτερο στόχο την ενσωμάτωση στην Ελλάδα των εδαφών που οι ίδιοι κατοικούσαν.

Ο ελληνισμός της δυτικής Μικράς Ασίας

Γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα, οι μεταρρυθμίσεις του Χάτι Χουμαγιούν (1856, βλ. ενότητα 19) και οι θετικές οικονομικές προοπτικές που υπήρχαν στη Μικρά Ασία έκαναν πολλούς Έλληνες, τόσο από την Ελλάδα όσο και από διάφορες άλλες περιοχές του οθωμανικού κράτους, να μεταναστεύσουν σε αυτή την ιστορική για τον ελληνισμό περιοχή.

Αν και οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί αποτελούσαν τη μεγάλη πλειονότητα, οι ελληνορθόδοξες κοινότητες, εύπορες και καλά οργανωμένες, είχαν έντονη -και συχνά πρωταγωνιστική- παρουσία. Εκπροσωπούνταν στις οθωμανικές αρχές από τους επικεφαλής τους, προκρίτους και αρχιερείς. Οι Έλληνες αποτελούσαν την πλειονότητα μόνο στην πόλη της Σμύρνης (περίπου 400.000 το 1912), ενώ διέθεταν σημαντική παρουσία, χωρίς να έχουν πληθυσμιακή υπεροχή, και σε ορισμένες άλλες πόλεις (Κυδωνίες-Αϊβαλί, Αϊδίνι, Προύσα).

Οι Έλληνες ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο.

Στη Σμύρνη, εμπορική πύλη για ολόκληρη την Ανατολή, δραστηριοποιούνταν πολλές ελληνικές επιχειρήσεις (εμπορικοί οίκοι, ναυτιλιακές εταιρείες, τράπεζες). Παράλληλα, λειτουργούσαν πολλά ελληνικά σχολεία (Ευαγγελική Σχολή, Κεντρικό Παρθεναγωγείο, Ομήρειο) και πολιτιστικοί σύλλογοι, ενώ υπήρχαν και αρκετά τυπογραφεία όπου εκδίδονταν ελληνικά βιβλία και εφημερίδες.

1. Το «Φροντιστήριον» της Τραπεζούντας.

1. Ο ελληνισμός του Πόντου στις αρχές του 20ού αιώνα

Ο ποντιακός ελληνισμός [...], παρόλο που δεν διατηρούσε άμεση επαφή με την Ελλάδα, είχε διασώσει [...] ένα ιδίωμα της ελληνικής [...]. Η επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη και τη νότια Ρωσία και το ζωηρό εμπόριο της Τραπεζούντας και των άλλων λιμανιών της Μαύρης θάλασσας εξηγούν το σχετικά υψηλό πολιτιστικό επίπεδο και την ανεπτυγμένη συνείδηση της ελληνικότητας των χριστιανών των παραλίων του αποκομμένου Πόντου.
Ε. Κατσιαδάκη-Γαρδίκα, «Μικρά Ασία», Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΔ΄, σ. 368.

Οι διωγμοί του μικρασιατικού ελληνισμού

Κειμήλια προσφύγων (ΚΙΒΩΤΟΣ ΚΕΙΜΗΛΙΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ)

Η ενίσχυση του τουρκικού εθνικισμού, ιδίως μετά την επικράτηση των Νεοτούρκων (1908), και η επιδίωξη ισχυρών γερμανικών συμφερόντων (βλέπε ενότητα 29) να κερδίσουν κυρίαρχη θέση στην οθωμανική οικονομία (εκτοπίζοντας τους Έλληνες, τους Αρμένιους και τους Εβραίους) οδήγησαν σε συστηματικούς διωγμούς των ελληνορθόδοξων πληθυσμών από το 1913. Έτσι, στα χρόνια των βαλκανικών πολέμων και του Α’ Παγκόσμιου πολέμου, με το επιχείρημα ότι η παρουσία ελληνικών πληθυσμών θα έθετε σε κίνδυνο τις τουρκικές πόλεις αν δέχονταν ελληνική επίθεση, εκτοπίστηκαν στην ενδοχώρα περίπου 150.000 Έλληνες.

Παράλληλα, οργανώθηκαν τα τάγματα εργασίας στα οποία κατατάσσονταν άνδρες πάνω από 45 ετών που οδηγούνταν για αγγαρείες σε λατομεία και δημόσια έργα στο εσωτερικό της χώρας. Έτσι εξοντώθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες της Μικράς Ασίας και του Πόντου, πράγμα που αποτέλεσε αληθινή τραγωδία για τον ελληνισμό. Ίδια τύχη είχαν και οι Αρμένιοι.

102

Η κίνηση αυτονόμησης στον Πόντο

Στα τέλη του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου κι ενώ γινόταν λόγος για την «αυτοδιάθεση των λαών» (βλέπε ενότητα 34), εκδηλώθηκε αυτονομιστική κίνηση των Ελλήνων του Πόντου. Τον Ιανουάριο του 1920 ιδρύθηκε, σε εδάφη που κατοικούσαν Πόντιοι και Αρμένιοι, ομόσπονδο ποντοαρμενικό κράτος, που αναγνωρίστηκε από τη συνθήκη των Σεβρών. Η ζωή του, ωστόσο, υπήρξε σύντομη, όπως θα δούμε σε επόμενη ενότητα.

2. Έλληνες εκτοπίζονται στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας.

2. Οι Νεότουρκοι και ο ελληνισμός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

Ο Α΄ Παγκόσμιος που φέρνει την οθωμανική εξουσία στο πλευρό του Άξονα οξύνει το κλίμα καχυποψίας κατά των χριστιανών, πολύ περισσότερο που οι τελευταίοι, ύποπτοι για συνεργασία με τις δυνάμεις της Αντάντ, δεν αργούν να θεωρηθούν ως εχθροί του κράτους, άρα υπονομευτές της ύπαρξής του. [...] Σ’ αυτό το πλαίσιο αρχίζουν, ήδη από το 1913, να γίνονται φανερά τα μέτρα ριζοσπαστικοποίησης, απ’ όλες τις απόψεις, της πολιτικής των Νεοτούρκων. Η τουρκοποίηση του κράτους, της κοινωνίας και του εδαφικού χώρου αναδεικνύεται σε μοναδική λύση σωτηρίας για το κράτος. Όμως, μέσα από μια διαδικασία αλληλεξάρτησης, όσο η τουρκοποίηση της «οθωμανικής» εξουσίας νομιμοποιεί την πολιτική του ελληνικού κράτους, άλλο τόσο και η ελληνοποίηση των Ρωμιών νομιμοποιεί την πολιτική των Νεοτούρκων.
Σ. Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία, 19ος αι.-1919, οι ελληνορθόδοξες κοινότητες, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997, σ. 523.

103

ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ...

…διαβάστε
Ηλίας Βενέζης, Αιολική γη (1943). Η ζωή μιας ομάδας εφήβων στη Μικρά Ασία τα ανέμελα χρόνια πριν τον πόλεμο.
Κοσμάς Πολίτης, Στου Χατζηφράγκου (1964). Η ζωή στη συνοικία Χατζηφράγκου της Σμύρνης στις αρχές του 20^ού αιώνα.
Κειμήλια προσφύγων (ΚΙΒΩΤΟΣ ΚΕΙΜΗΛΙΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

ΑΣΚΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Γιατί επιδεινώθηκε η θέση του ελληνισμού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στη δεκαετία του 1910; Πριν απαντήσετε, να μελετήσετε την πηγή 2 και την εικόνα 2.

2. Διαθεματική δραστηριότητα: Να διαβάσετε το μυθιστόρημα του Κ. Πολίτη Στου Χατζηφράγκου και να το παρουσιάσετε στην τάξη σας.

Η περίοδος 1897-1922 στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Οι διωγμοί του ελληνισμού της Μ. Ασίας από το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων ως τη Μικρασιατική Εκστρατεία, στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
Κειμήλια προσφύγων (ΚΙΒΩΤΟΣ ΚΕΙΜΗΛΙΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ)