Ιστοσελίδα της Λυσσαρέας Αρκαδίας
Home Δημοτικό Τραγούδι Αρχαία Ηραία Μαθητικό Βήμα Παραδοσιακή Μαγειρική Συνδέσεις
 


ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
ΓΝΑΤΙΟΥ ΔΙΑΚΟΝΟΥ ΣΤΙΧΟΙ ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΔΑΜ"
 

  ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
 

       Ένα από τα δημοφιλέστερα «Λειτουργικά Δράματα» που «διδάσκονταν» μέσα στο Ναό την εποχή του Βυζαντίου ήταν οι «Στίχοι εἰς τόν Ἀδάμ» (143 δωδεκασύλλαβοι σε μορφή διαλόγου)[1]. Το παραδίδουν δύο κώδικες (12ου και 14ου αι.)[2] από Κωνσταντινούπολη που σήμερα βρίσκονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη των Παρισίων. Πρώτος το εξέδωσε ο Boissonade[3] από τον κώδικα του 12ου αι.[4] που θεωρείται πλησιέστερος στο αρχικό κείμενο (σε υποσημειώσεις ο Boissonade παραθέτει  τις διαφορετικές γραφές των κωδίκων). Αυτή την έκδοση έλαβε υπ' όψιν (ανατύπωσε) ο Migne[5] στην Ελληνική Πατρολογία, το 1894.          
            Και στους δύο σωζόμενους κώδικες  συγγραφέας φέρεται ο «Ιγνάτιος Διάκονος». Ο Boissonade και ο  Migne τον ταυτίζουν με τον Ιγνάτιο Διάκονο[6] Γραμματικό[7] που γεννήθηκε μάλλον το 770[8] και πέθανε μετά το 843, μαθητή και βιογράφο των Αγίων Ταρασίου[9] και Νικηφόρου[10]. Κατά την παράδοση, ο Ιγνάτιος διετέλεσε Σκευοφύλαξ[11] της Μεγάλης Εκκλησίας και αργότερα μητροπολίτης Νικαίας[12].  Παρ’ όλον ότι στα έργα του δεν υπαινίσσεται προσωπικές εικονομαχικές απόψεις, φέρεται να υπέγραψε ως μέλος Συνόδου Εικονομάχων γι’ αυτό ο Θεόδωρος Στουδίτης του ασκεί δριμύ έλεγχο[13]. Είναι περίεργο ότι εκτός από τον Στουδίτη καμία άλλη σύγχρονή του πηγή[14] δεν τον κατηγορεί ως αιρετικό (άλλωστε όπως λέγεται μετανόησε). Κανείς επίσης δεν αμφισβήτησε την πολυμάθεια και αγάπη του στην Κλασική Γραμματεία[15]. Είναι αλήθεια ότι στη Σχολή Κωνσταντινουπόλεως ως μαθητής και διάδοχος του Ταρασίου απέκτησε θεατρική παιδεία[16] (έγραφε έργα δραματικού χαρακτήρα για να τα μελετούν οι μαθητές του)[17]. Τρία Επιγράμματα[18] που αποδίδονται σ’ αυτόν ήταν αφορμή, κάποιοι ερευνητές να διακρίνουν άλλον Μοναχό Ιγνάτιο (στις πηγές συγχέεται με τον Ιγνάτιο Διάκονο)[19], στον οποίο ανήκουν τα Επιγράμματα.
            Oι «Στίχοι εἰς τόν Ἀδάμ» κατά την Alena Sarkissian «είναι ίσως η πρώτη απόπειρα από Χριστιανό, σύνθεσης Δράματος από την Παλαιά Διαθήκη» [20]. Αυτό δεν είναι σωστό διότι προηγούνται η «Εξαγωγή» του Εζεκιήλου και το «Δράμα Σωσάνιδος» του Δαμασκηνού[21]. Αντίθετα ο Αλέξης Σολωμός υποστηρίζει ότι οι «Στίχοι εις Αδάμ» είναι διασκευή παλαιότερου έργου, «πρώτο γνωστό δοκίμιο του “Απωλεσθέντος Παραδείσου” που αργότερα διασκευάστηκε από τον John Milton»[22] (ο Ιγνάτιος είχε πρόσβαση σε κείμενα όπως το Δίπτυχο Bargello 5ου αι.[23] ή την απόκρυφη Αποκάλυψη Μωσέως[24]). Άλλοι υποστηρίζουν[25] ότι το έργο δημιουργήθηκε όχι για να παιχτεί επί σκηνής αλλά για ανάγνωση – εξάσκηση μαθητών του Ιγνατίου στο Δράμα[26]. Αυτό θα ήταν αλήθεια αν ήταν γραμμένο σε Λόγια Διάλεκτο και σε Ηρωικό Εξάμετρο όπως τα έργα της Αθηναΐδας ή του Νόνου Πανοπολίτη (5ου αι.). Αντίθετα εδώ έχουμε δημώδη διάλεκτο της εποχής και Δωδεκασύλλαβο[27], εύληπτο από τους θεατές. Διακρίνονται μάλιστα φράσεις από αρχαίες τραγωδίες Σοφοκλή και Ευριπίδη[28] (που ήταν η συνήθεια σε Βυζαντινά δραματικού χαρακτήρα έργα)[29].         
            Τα «πρόσωπα» του έργου είναι: ο Αδάμ, η Εύα και ο προσωποποιημένος Όφις. Ο Θεός εμφανίζεται ως «από μηχανής Θεός» (ή απλά η φωνή του ακουγόταν πίσω από την Αγία Τράπεζα ή από τον Άμβωνα). Όπως στις κλασικές Τραγωδίες και εδώ έχουμε Πρόλογο 57 στίχων, τρία Επεισόδια και Έξοδο. Τον Πρόλογο φαίνεται απήγγελλε όχι  ένας ηθοποιός όπως στον Ευριπίδη, αλλά ο Αναγνώστης. Είναι βέβαιο ότι στη μορφή που σώζεται στους ελληνικούς κώδικες, το Λειτουργικό Δράμα «Στίχοι εις τον Αδάμ» δε βγήκε εκτός ναού (ενδιαφέρον έχει σχετικό άρθρο του McConachie)[30]. Όπως γνωρίζουμε και από άλλες περιπτώσεις, ακόμη και στην Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως οι Δομέστικοι[31] ανέθεταν σε επαγγελματίες ηθοποιούς του κοσμικού θεάτρου να ερμηνεύουν τέτοια έργα[32], κατασκεύαζαν μάλιστα σκηνικά εντός ναού και πρόσθεταν κωμικές σκηνές που προκαλούσαν γέλιο[33]. Όμως στη Θεσσαλονίκη επίσκοποι επικαλούμενοι την ιεροπρέπεια του χώρου δεν ευνοούσαν το κωμικό στοιχείο και απαγόρευαν σε ηθοποιούς του Θεάτρου να υποδύονται ιερά πρόσωπα (επιτρέπονταν σε επίσκοπο, ιερείς και παιδιά) [34]. Πάντως η αυστηρή κριτική από κληρικούς[35] δε μπόρεσε να εμποδίσει τελείως τις τολμηρές σκηνές[36].   
               Ένας Σταυροφόρος μοναχός μεταξύ 1140–1170[37] μετέφερε τους «Στίχους..» στην πατρίδα του τη Νορμανδία. Πότε πρωτοδιδάχτηκαν εκεί και ποιος Πάπας έδωσε την άδεια δεν έχει διευκρινιστεί, ούτε ο κώδικας 13ου αι.[38] με την παλαιότερη γνωστή διασκευή δεν αναφέρει όνομα μεταφραστή. Αρχικά το κείμενο της Νορμανδίας «διδάχτηκε» με λατινικό τίτλο «Ordo representacionis Ade», με Πρόλογο και Στιχομυθίες στη Δημώδη Νορμανδική της εποχής. Αν και το ελληνικό κείμενο του Ιγνατίου δεν σώζει οδηγίες (όπως συμβαίνει σε όλα τα θεατρικά μέχρι το 12ο αι.), το «Ordo representacionis Ade» περιέχει σκηνικές οδηγίες στα Λατινικά που πιστεύεται ότι τις προσέθεσε ο μεταφραστής.                
            Σε ποια γιορτή «διδασκόταν» το έργο του Ιγνατίου; Πιθανότερη είναι η Κυριακή της Τυροφάγου[39]  παραμονή Καθαράς Δευτέρας (αρχή Μ. Σαρακοστής)[40] στο τέλος του Μεγάλου Εσπερινού ή στον Όρθρο στην ώρα του «Συναξάριου»: Μία πομπή ξεκινούσε από το Ιερό Βήμα προς τη Λιτή ή προς το κέντρο του ναού, όπου ο Αναγνώστης διάβαζε ρυθμικά το Κοντάκιο του Τριωδίου[41], Ιερείς και μέλη του Χορού των ψαλτών απήγγελλαν τις Στιχομυθίες από το Έργο του Ιγνατίου. Στην Αγία Σοφία η τελετή λογικά θα ξεκινούσε με την είσοδο του Αυτοκράτορα. Αλλά και το Ordo representacionis Ade στη Νορμανδία όπως πειστικά ο Unwin[42] αποδεικνύει, αρχικά «διδασκόταν» εντός ναού τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή – κάποιοι προτιμούν μάλλον τη Μεγάλη Παρασκευή. Τι ύμνους έψαλλε ο Χορός; Είναι αλήθεια ότι από το τέλος 4ου αι. π.Χ. (παρακμή Αττικού Δράματος)[43] ο Χορός δεν έχει μεγάλο ρόλο. Εντός του ναού θα αρκούσαν ένας – δύο εισαγωγικοί ύμνοι όπως συνηθίζεται μέχρι σήμερα σε γιορτές στην Ακολουθία της «Λιτής».           
 

            Πότε το έργο «βγήκε» από το Ναό και ανεξαρτητοποιήθηκε από τη Λειτουργία; Παρά τις αμφίβολες υποθέσεις που μπορεί να κάνουμε[44] δεν το διευκρινίζουν οι πηγές. Στη Νορμανδία όμως, όταν ο λαός άρχισε να ζητά περισσότερο ρόλο στον Όφι (να συνοδεύεται από δαίμονες και να προκαλεί  γέλιο) το έργο βγήκε στο αίθριο (προαύλιο), ώστε η δυτική θύρα του ναού να συμβολίζει την Είσοδο του Παραδείσου[45].
            Ενώ στο αρχικό ελληνικό κείμενο ο «πειρασμός» και η «παρακοή των πρωτοπλάστων» θύμιζε τον «συμφοραίς περιπεσόντα» εικονομάχο που η εκκλησία τον καλεί σε «μετάνοια», η Νορμανδική μετάφραση αποδίδει τη λέξη «Όφις» όχι «πειρασμός» αλλά «Διάβολος», τονίζει την έννοια της «κόλασης» για όσους δεν υποτάσσονταν στους φεουδάρχες[46]. Αργότερα Φραγκισκανοί πατέρες μέσα από το έργο δίδαξαν θεολογικές αλήθειες[47], πρόσθεσαν[48] (13ο – 14ο αι.) νέους χαρακτήρες (προφήτες Παλαιάς Διαθήκης, το Βαρλαάμ με τον όνο του, τη Σίβυλλα από την Κύμη που ανήγγειλαν τη γέννηση του Χριστού και Έλληνες φιλοσόφους που η Εκκλησία θεωρεί ότι με τη διδασκαλία τους προετοίμασαν τα «έθνη» να δεχτούν το Χριστιανισμό). Γι’ αυτό ειπώθηκε λανθασμένα ότι το έργο είχε γραφεί να παίζεται στη Δύση την «Τετάρτη Κυριακή των Αντβέντων» (νηστεία Χριστουγέννων).  

            Το κείμενο «Στίχοι εις τον Αδάμ» του Ιγνατίου Διακόνου που ακολουθεί, βασίζεται στην έκδοση του  Boissonade και στο Migne. Με αστερίσκο * επισημαίνονται λέξεις και φράσεις που έκρινα ότι χρειάζονται μετάφραση την οποία παρέθεσα ως υποσημείωση χρησιμοποιώντας για βοήθεια το «Λεξικόν» του Ησυχίου και το «Λεξικόν» Σουίδα.    

 

Αθήνα, Δεκέμβριος 2020
Γιώργος Ιωαννίδης

 


  ΣΤΙΧΟΙ ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΔΑΜ
  (Migne P.G. 117, 1164 – 1174)
 

ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΔΙΑΚΟΝΟΥ ΣΤΙΧΟΙ ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΔΑΜ
(πρός γάρ φίλον συμφοραῖς περιπεσόντα ποιεῖται)
 [Migne P.G. 117, 1164 – 1174]

            Ἀγῶνας, ἇθλα καί παλαίσματα βλέπων,       
             Ἅ τοῖς γερνάρχαις* ὁ προσερπύσας ὄφις ,    
             Δι’ ἡδονῆς ἔπλεξε συμπλακείς πάλαι,           
             Καί τήν πολυθρύλλητον ἧτταν θαυμάσας,   
5           Καί τῆς παλαιᾶς νῦν ἀρᾶς* μεμνημένος       
             Ἥν έξ έκείνων ἡ βροτῶν εὗρεν φύσις,          
             Ἐχθροῦ φανέντος τῆς πάλης ὑπερτέρου,      
             Τῆς σῆς ἐν αύτοῖς συμφορᾶς ἐπαισθάνου,    
             Ὡς καί λελογχώς*  τῶν ὁμοίων σκαμμάτων.            
10         Ἐπεί γάρ εἷδεν τῶν νοητῶν την φύσιν           
             Ὁ πρίν πεσών δύστηνος* ἐκ φθορᾶς δράκων,          
             καί την κάτω σύμπτυξιν, ἀρρήτῳ τάχει,        
             Λόγῳ παραχθεῖσάν τε καί βουλῇ μόνῃ,        
              Οἷον τό σεπτόν τῆς ἄνω κληρουχίας,           
 15        Χερουβίμ, Άρχάς,  καί Σεραφείμ, καί Θρόνους,       
             Ἀρχαγέλους, τάξεις τε φρικτῶν Ἀγγέλων,    
             Γῆν, οὐρανόν,  καί πᾶσαν τήν ἄστρων θέσιν,           
             Ὕδωρ τε καί πῦρ, ἀέρα ξύν αἰθέρι**             
               Φωστῆρα διφρεύοντα* πρός τήν ἡμέραν,     
20         Ἄλλον δέ πυρσεύοντα νύκτα προφόρως*,,      
             Κτήνη τε, νηκτά* πάντα καί πτηνῶν γένος,  
             Καί πάντα κόσμον ἐν λόγῳ* πεφηνότα,       
             Τοῦτον δέ χειρί καί προβουλίῳ μόνῳ*          
             Λαβόντα τήν ὕπαρξιν ἐνθεεστέραν,  
25         Καί δεσπότην δειχθέντα τῶν τεταγμένων      
             Ὧς παντός ἄλλου προκριθέντα τῷ λόγῳ,     
             Τιμῆς τε πάσης ἔνθεν ἤξιωμένον,      
             Ἐκ τοῦ δεδείχθαι τοῦ Θεοῦ κατ’ εἰκόνα ,      
             Κινεῖ κατ’ αὐτοῦ πᾶσαν ἐκ φθόνου πάλιν,    
30         Ἔως ἀφῆκε τῆς Ἐδέμ τοῦ χωρίου,    
             Ἐν ῷ τέθειτο καί φυτουργεῖν καί μένειν,       
             Καί ταῖς ἐκεῖθεν ἐντρυφᾶν γεωργίαις.           
             Ἐδέμ, τό πάντων θαῦμα τῆς Ἔω** τόπων,     
             Ἤν τετράκλυστον ὥσπερ ἀρδεῦον ὕδωρ*    
35         Φυτῶν ἁπάντων δεικνύει μαιεύτριαν,           
             Πολλήν φερόντων τέρψεως εύμορφίαν,        
             Καί πᾶσαν ὅψιν ἐστιώντων εἰς ἄγραν.          
             Ὧπερ δεδοικώς* ὁ πλάνης προσεγίσαι,        
             Ὧς οἷα χειρί τοῦ Θεοῦ λελημμένῳ**  
40          Καί την ἐκεῖθεν ὅψιν ὡραϊσμένῳ,     
             Εὔᾳ πρόσεισι τῇ φύσει νωθεστέρᾳ*,,    
             Καί τῇ πρός ἄνδρα προσβολῇ σοφωτέρᾳ,     
             Ἥν εἰς βυθόν καί συνεργόν τοῦ βίου 
             Πλευρᾶς ἐκείνου μικρόν ἐξελών τρύφος*,,   
45         Ἔδειμε* καί δέδωκεν αὐτῷ πανσόφως,        
             Ἐνυπνίων δώρημα καί πόνων ἄκος.**     
            Οἷς καί παρασχών ἐντολῶν ὑποσχέσεις,       
             Πάντων φυτῶν προὔτρεψε τήν ἐξουσίαν,     
             Ἑνός δέ ὡς μάλιστα μή ψαύειν* ὅλως          
50         Ὡς, εἰ φάγοιεν, δεινόν ἐκτίσαι μόρον*,,     
             Εἴπερ δέ μή τρώσειαν* αὐτοῦ τον νόμον,     
             Βιοῦν ἀλύπως εἰς χρόνων εὐκληρίας*..      
            Ταύτῃ προσελθών, καί κορυσθείς* καί πάλιν,          
             Χωρεῖ πρός αὐτούς τούς ἀγῶνας καί λέγει . 

             ΟΦΙΣ.           
55         Τί δή πρός ὑμᾶς εἷπεν ὁ Πλάσας, γύναι;       
             «Μη τοῦδε προσψαύσητε* τοῦ φυτοῦ μόνου»         
             Ὡς μη θεοί γένησθε βασκήνας*, ἔφη.           

             ΕΥΑ.  
             Ἔφησε παντός ἐκ ξύλου βεβρωκέναι            
             Τούτου δέ γεῦσιν τοῦ φυτοῦ φυγεῖν μόνον,  
60         Ὡς μή λάβοιμεν ἀντί βρώσεως μόρον           
 
             ΟΦΙΣ.
              Μή δή σύ ταῦτα σαῖς φρεσίν λαβοῦ, γύναι.  
             Ἤδη γάρ εἰ φάγοιτε τοῦ ξύλου μόνου,          
             Ἔσεσθε πάντως ὡς θεοί δεδορκότες*..            

             ΕΥΑ.  
             Ἀδάμ προσῆλθες ἀνδρί μου καἰ δεσπότῃ;     
65         Ἤ πάντα θαρσῶν ἧκες ὡς ἐμέ, ξένε;
             Ἔγνως γάρ ὡς πέφυκα τοῦδε Δευτέρα.         

             ΟΦΙΣ.
             Ἀδάμ θελούσης οὐδέν ἰσχύει, γύναι.             
             Ἐφέψεται* γάρ, εἰ παραινέσεις, λόγοις,       
             Καί δέξεται τάχιστα, σύν σοί καί φάγῃ.        

             ΕΥΑ   
70         Ὄντως προσῆλθες ὡς ἐχούσῃ δειλίαν,          
             Καί μηχαναῖς με τοῦτον ἐλκῦσαι λέγεις        
             Πρόσειμι* λοιπόν, εἴ γε δέξεται τάδε            

             ΟΦΙΣ.           
             Μή δή προσέλθῃς τἀνδρί γεύσεως ἄτερ.       
             Πρώτη δέ πειράθητι, καί πρώτη φάγε ..          
75         Πείσεις γάρ οὕτως εὐπεῶς*. γυνή γάρ εἷ.      

             ΕΥΑ.              
             Ἐπεισας ὡς φάγοιμι, καί τῷ συζύγῳ
             Φαγεῖν παραινέσαιμι, σύμβουλε ξένε,          
             Εἰ δή τύχοιμεν, ὧνπερ εἷπας, ἐλπίδων.           

             ΟΦΙΣ.           
             Μή δή βραδείας τάς ὑποσχέσεις δίδου.         
80         Ὡς ἄν ταχείας τάς ἐμάς λήψῃ γύναι .
             Τό γάρ βραδῦνον οἷδε μή τίκτειν χάριν.        

             ΕΥΑ.              
             Ἄνερ, τό τερπνόν τοῦδε τοῦ φυτοῦ βλέπων,  
             Ἡδῦνον ὡς μάλιστα γεῦσιν και θέαν
             Δέδεξο, καί  γένοιο θεῖος*, εἰ φάγοις.           

             ΑΔΑΜ.          
85         Θεῖον τό δῶρον, εἰ παρέσχε τις ξένος;           
             Καί πῶς θεόν θήσει με γεῦσις, εἰ φάγω;        
             Θεός γάρ οὐδείς, ὅς μεθέξει βρωμάτων.                    

             ΕΥΑ.              
             Ζητεῖς δέ βέλτιόν τι τοῦ γνῶναι, φίλε,           
             Φύσιν καλῶν τε καί κακῶν ἐν τῷ βίῳ;          
90         Τούτου μετασχών τοῖν δυοῖν πεῖραν λάβοις.             

             ΑΔΑΜ.          
             Και πῶς γέ τις. τεθέντας ἐκβαίνων ὄρους      
             Οὕς ὁ Κτίσας ἔπηξεν ἠκριβωμένως;  
 
             ΕΥΑ.  
             Ἔχεις ἀφορμάς τάς σαλευούσας ὅρους,       
95         Ἐμοί πρόσαψον, ἤν δέδοικας, αἰτίαν,           
             Κἀγώ σε λύσω παντελῶς ὀφλήματος.           

             ΑΔΑΜ.          
             Ἰδού, γέγευμαι* καί φθοράν εἷσω, γύναι,     
             Βλέπω συνεισρέουσαν ἐν τῇ κοιλίᾳ,
             Ἐξ ἧς, ἐγῷμαι, δεινός εἰσπέσῃ μόρος.           

             ΕΥΑ.  
100       Καί τήν ἐμήν τρύχουσιν* ἔνδον γαστέρα      
             Ὠδῖνες*, ἅς εἴληφα γεύσει τοῦ ξύλου.                      
             Ἐξ οὗ με παρήπαφε* δυσμενής ὄφις.

             ΑΔΑΜ.          
             Γυμνοί φανέντες, φεῦ! Γύναι, τά νῦν φράσον.          
             Περιστελοῦμεν αἰσχύνην πῶς; Εἰπέ μοι.       
105       Ὁρῶ γάρ ὡς οὐκ ἔστιν αἰσχύνης σκέπη.       

             ΕΥΑ.  
             Τραχεῖα ταῦτα φύλλα συκῆς, ὡς βλέπεις      
             Τραχύς γάρ ἡμῖν συμπεσεῖται νῦν βίος..        

             ΑΔΑΜ.          
             Ἔγνως τό δεινόν ὀψέ πως τῶν σφαλμάτων,             
110       Καί τῆς δοθείσης νῦν ἐπῄσθου ζημίας*        
             Οὐκοῦν τό κέρδος εἰσδέχου τῶν πρακτέων,  

             ΕΥΑ.  
             Ἔγνων παρακλαπεῖσα τόν νοῦν* ἀφρόνως.
             Καί σάς ὑποφθείρουσα, σύζυγε, φρένας.      
             Ὅθεν δέδειγμαι τῆς φθορᾶς παραιτία.          

             ΑΔΑΜ.          
115       Οὐκ αἰσθάνῃ τοῖς ὠσίν, γύναι, ψόφου*,       
             Ἄνωθεν, ὥσπερ ἐκ Θεοῦ, κτυπουμένου;       
             Ὡς εὐλαβοῦμαι τήν δίκην τῶν δρωμένων!    

             ΕΥΑ.  
             Ποδῶν Θεοῦ πάρεστιν εἰς ὧτα κτύπος,         
             Οὗ δειλιῶσα τήν παῤῥησίαν φέρειν,  
120       Σύν σοί κρυβῆναι μᾶλλον εὐδοκῶ*, φίλε.    

             ΑΔΑΜ.          
             Ποῖος τόπος κρύψει με; Καί κρυβήσομαι;    
             Οὐδείς γάρ ἔξω τοῦ Θεοῦ τόπος πέλει,          
             Ἐν ᾧ φυγών λάθοιμι. Πλήν ἕπου, γύναι.       

             ΘΕΟΣ.          
             Ἀδάμ, τό πάντων κτισμάτων ὑπερφέρον*,   
125       Τό τῆς ἐμῆς μέλημα χειρός καί κτέαρ.          
             Ποῦ νῦν ἔβης; Καί ποῖος ἀνθ’ οἵου πέλεις;   

             ΑΔΑΜ.          
             Οἱ σοί λόγοι με γυμνόν ὅντα καί πόδες         
             Εἰς προῦπτον οὐκ ἐῶσιν. ἀλλά γε      
             Δεινή φυγή με συμποδίζει καί φόβος.           

             ΘΕΟΣ.          
130       Τίς, ὧ τάλαν, σας νῦν παρήγαγε φρένας,      
             Καί τήν γύμνωσιν ἄρτι δεικνύει βλέπειν,       
             Εἰ μή προσῆλθες οἷς προσελθεῖν οὐ θέμις;    

             ΑΔΑΜ.          
             Γυναικί πεισθείς, ἥν δέδωκας, ὁ Πλάσας,     
             Πολλήν φερούσῃ πεισμονήν ἐκ τοῦ λέγειν,   
135       Ξύλῳ προσῆλθον οὗ φαγεῖν οὐκ ἧν θέμις.    

             ΘΕΟΣ.          
             Ἐπεί γυναικός εὑρέθης ἡττημένος,    
             Καί τῆς ἐφετμῆς* τῆς ἐμῆς παρεκλάπης,      
             Ἔσῃ γεωργῶν τάς ἀκάνθας τοῦ βίου,           
             Αὔξων ἐπαύξων σύν στεναγμῷ καί λύπας    
140       Τέξῃ δέ τέκνα σύν λύπαις. Θνητή φύσις,      
             Ἱδρῶσι τό πρόσωπον ἐῤῥαντισμένος,            
             Φαγῇ τόν ἄρτον ἐν κόποις καί φροντίσιν,     
             Ἕως, ἐών γῆς γηγενής, παλινδρόμει. 

__________________________
 *   Στίχος      2        τοῖς γεγάρχαις        = εννοεί τους «προπάτορες» Αδάμ και Εύα.
*   Στίχος      5        ἀρά                        = ευχή, κατάρα (εδώ σημαίνει κατάρα)
*   Στίχος      9        λελογχώς  (>λέλοχα) = μου έτυχε, αξιώθηκα να λάβω        
*   Στίχος    11        δύστηνος                = ταλαίπωρος        
*   Στίχος    18        ἀέρα ξύν αἰθέρι      = τον αέρα και τον χώρο πάνω από τα νέφη.
*   Στίχος    19        φωστῆρα διφρεύοντα (>δίφρος = άρμα) =  ο ήλιος επιβαίνει σε άρμα και ταξιδεύει 
*   Στίχος  20 πυρσεύω νύκτα προφόρως =η σελήνη με πυρσό φωτίζει τη νύκτα πριν βγει ο ήλιος              
*   Στίχος    21        νηκτά                     =  όσα ζουν στο νερό («τα εν ύδασι διαιτώμενα»)          
*   Στίχος    22        εν λόγω πεφηνότα = που δημιουργήθηκε με λογική (ο Θεός «είπε και εγεννήθησαν») 
*   Στίχος    23        προβουλίῳ μόνῳ    =             μόνο με τη θέληση και μετά από σκέψη.    
*   Στίχος    33        τῆς Ἕω                  = της Ανατολής     
*   Στίχος    34        τετράκλυστον.. ὕδωρ = αρδεύεται από τέσσερις ποταμούς 
*   Στίχος    38        δεδοικώς                = επειδή φοβήθηκε
*   Στίχος    39        χειρί τοῦ Θεοῦ λελημμένῳ = που το δίνει το χέρι του Θεού
*   Στίχος    41        νωθεστέρα              = βραδύτερη (Σουίδα)          
*   Στίχος    44        τρύφος                   = κομμάτι, τεμμάχιο             
*   Στίχος    45        ἔδειμε                     = κατασκεύασε      
*   Στίχος    46        ἄκος                       = ίαση, θεραπεία   
*   Στίχος    49        μή ψαύειν               = δεν πρέπει να αγγίξεις       
*   Στίχος    50        δεινός .. μόρος       = φοβερός θάνατος
*   Στίχος    51        μή τρώσειαν           = να μη προξενήσει φθορά   
*   Στίχος    52        εὐκληρία                = ευημερία – ησυχία             
*   Στίχος    53        κορυσθείς               = (<κεκορυσμένα = οπλισμένα)           
*   Στίχος    56        μή τοῦδε προσψαύσητε = μην το αγγίξετε           
*   Στίχος    57        βασκήνας                              = φθόνησε             
*   Στίχος    63        δεδορκότες             = ορώντες, ιδόντες               
*   Στίχος    68        ἐφέψεται                 = θα το γευθεί        
*   Στίχος    72        πρόσειμι                = είμαι παρών,  ανήκω σε κάποιον      
*   Στίχος    75        εὐπεῶς                   = εύκολα
*   Στίχος    84        δέδεξο και γένοιο θεῖος = να το δεχτείς και να γίνεις ίσος με το θεό     
 *   Στίχος    97        γέγευμαι                 = έχω γευτεί          
*   Στίχος 100         τρύχουσιν               = φθείρουν, καταπονούν.     
*   Στίχος 101         ὠδῖνες                    = πόνοι τοκετού.   
*   Στίχος 102         με παρήπαφε δυσμενής ὄφις  =            
*   Στίχος 110         ἐπᾐσθου ζημίας      = συναισθάνθηκες τη ζημιά  
*   Στίχος 112         ἔγνων παρακλαπεῖσα τόν νοῦν  = κατάλαβα ότι εξαπατήθηκα
*   Στίχος 115         οὐκ αἰσθάνῃ τοῖς ὠσίν ψόφου; = δεν ακούς έναν ήχο;       
*   Στίχος 120         εὐδοκῶ                   = Θεωρώ καλό      
**
**   Στίχος 137   ἐφετμή  = εντολή, προσταγή (Ησύχιος).    

 

 


 

  ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣΣ
 

[1]    Ο C. Müller (Ignatii Diaconi tetrasticha iambica 53 versus in Adamum 143, Kiel. 1886, σ. 32) γράφει ότι αποτελείται από 150 στίχους. Το ίδιο λάθος κάνει ο Κων. Σάθας, (Περί του θεάτρου και της μουσικής του Βυζαντίου. Βενετία 1878, σ. τπα΄).

[2]    Πρόκειται για τον Parissinus Suppl. gr. 1630, τέλος 11ου αι. και τον Parissinus gr. 69014ου αι. (H. Ommont, Inventaire sommaire des manuscripts grecs de la bibliotheque nationale, Paris 1888, II, 109 -  112 και III, 302).

[3]   Jean François Boissonade, Anecdota Graeca e codicibus regiis (1829-1831), vol.  I, σελ. 436 - 444. (Διατίθεται και στην ψηφιακή βιβλιοθήκη του Harvard). Ο Migne δεν αναφέρει καθόλου την έκδοση Dübner και όπως φαίνεται δεν τη γνωρίζει.

[4]    Τον ονομάζει Ε region 630. Σε υποσημείωση παραθέτει τις διαφορές στη γραφή των δύο κωδίκων. Ο Migne (P.G. 117, 1164 – 1174) αντιγράφει αυτές τις υποσημειώσεις.

[5]    Migne P.G. 117, 1164 – 1174.

[6]     Ο Ιγνάτιος Διάκονος καταγόταν από την Παφλαγονία. (Cyril Mango - Stephanos Efthymiadis The Correspondence of Ignatios the Deacon, Dumbarton Oaks Research Library and Collection Washington, D.C. 1997, σελ. 23).

[7]     Στην Ελληνική Ανθολογία είναι γνωστός ως «Ιγνάτιος, Μαγίστωρ των Γραμματικών». [ΕΑ, 1, 109]).

[8]     W. Wolska – Conus, De quibusdam Ignatiis,  Travaux et Mémoires 4 [1970], p. 330.

[9]     Steph. Efthymiadis. The Life of the Patriarch Tarasios by Ignatios Deacon (Birmingham Byzantine and Ottoman Studies) 2017 

[10]   Βίος του εν Αγίοις Πατρός ημών Νικηφόρου.. συγγραφείς υπό Ιγνατίου Διακόνου και Σκευοφύλακος… στο C. De Boor, Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani opuscula historica Leipsig, Έκδοση Teubner, 1880, σελ. 139 - 217.

[11]   Ιγνάτιος διάκονος και σκευοφύλαξ της μεγάλης εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως..». (Λεξικό Σουίδα, iota. 84. 1 – 84. 5).  

[12]   W. Wolska-Conus, De quibusdam Ignatiis, Travaux et Mémoires 4 (1970), σελ. 357-358.

[13]    Θεοδώρου Στουδίτου «Έλεγχος και ανατροπή των ασεβών ποιημάτων …», PG 99, 435-437.448-452

[14]   Το λεξικό Σουίδα, (iota. 84. 1 – 84. 5), αναφέρει λιτά «… γεγονώς μητροπολίτης Νικαίας..» χωρίς άλλο σχόλιο.  

[15]   Ν.Β. Τωμαδάκης, Ή δήθεν “Μεγάλη σιγή” των Γραμμάτων εν Βυζαντίω 650-850 Αρχαιογνωσία καί πνευματικαί εκδηλώσεις. Επετηρίς Βυζαντινών Σπουδών ΛΗ΄ (1971), σ. 22-23. Επίσης Paul Lemerle, Le premier humanisme byzantin. Notes sur enseignement et culture à Byzance des origines au Xe siècle, Bibliothèque Bizantine Etudes 6 PUF Paris 1971 σελ. 93-95.
 Στον Ιγνάτιο Διάκονο αποδίδονται Βίοι Αγίων, επιτάφιες Ελεγείες, «Ίαμβοι κατά στοιχείον», (PG 117, 1173-1176) και διασκευή των Μυθιάμβων του Βαβρίου (στο Χειρόγραφο Add MS 17015, 15ου αι. «Vita de Esopo Frigio e sue Fauole con alcune alter di Babria - Ignatius Diacon, Tetrasticha Iambica» στη Βρετανική Βιβλιοθήκη. Βλέπε και “The Tetrastichs of Ignatius the Deacon and his imitators, στο Francisco Rodrigusz Adrados, The fable during the Roman Empire and in the Middle Ages”, Brill, Leiden Boston Koln, 2000, σελ. 493 κ.ε.).

[16]  Το λέει ο ίδιος ο Ιγνάτιος στο Βίο Ταρασίου (I. A. Heikel, Ada Societatis Scientiarum Fennicae 17 [1889] 423),Ο «Βίος» στο Ἰγνατίου Μοναχοῦ, Μερική ἐξήγησις εἰς τον βίον τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ταρασίου .. Κωνσταντινουπόλεως, επιμέλεια Στέφανος Εὐθυμιάδης, 1998.  Βλέπε N. G. Wilson Οι Λόγιοι στο Βυζάντιο, μτφ. Νικ. Κονομή Αθήνα 1991, σελ. 101 και 103.

[17]   Wanda Wolska Conus, De quibusdam Ignatiis, 4 (1970) σελ. 332, 333, 344.

[18]   (Ελληνική Ανθολογία, 15.29, 15.30.15.31).

[19]   G. La Piana, The Byzantine theatre, Speculum, M.A.A., 11/2, [1936], σ.  172-173, 201. K. Krumbacher, Ignatios Diakon in Konstantinope, στο Geschichte der byzantinischen Litteratur, München, [1897] σ. 720. V. Cottas, Le théâtre à Byzance, Thèse Lettres, Paris, Geuthner. [1931], σελ. 162-163). O Browning, δέχεται ότι το πρώτο Επίγραμμα (ΕΑ 15. 29) στην Ελληνική Ανθολογία ανήκει «σε ομώνυμο του Ιγνατίου δύο τρεις γενιές αργότερα» ενώ τα υπόλοιπα ανήκουν στον Ιγνάτιο Διάκονο, (R.  Browning, Ignace le diacre et la tragédie classique à Byzance, Revue des études grecques 81 [1968], σ. 408).

[20]  A. Sarkissian Ignatius the Deacon’s Verses on Adam in the Context of Early Biblical Drama Άρθρο στο Eirene. Studia Graeca et Latina 45 I – II, p. 7-22.

[21]   Ήδη τον 4ο αι. σε «Λόγους» Ευσταθίου Αντιοχείας (Ευαγγελική Απόδειξις, κεφ. 28 – 29), συναντάμε στίχους από την Εξαγωγή που είναι «δείγμα πρώιμου χριστιανικού θεάτρου» (Φ. Κουκουλές, Βίος και πολιτισμός Βυζαντινών, τόμος στ΄ σελ. 186 ,187). Το «Δράμα Σωσάνιδος» έργο του Ιωάννου Δαμασκηνού κατά τον Καρδινάλιο Μαν γράφτηκε γύρω στο 700 μ.Χ.

[22]   Αλέξης Σολωμός, Ὁ Βάκχος στο Βυζάντιο, στο ΘΕΑΤΡΟ τεύχος 13, σελ. 18.

[23]   Χειρόγραφο Bargello στη Φλωρεντίαυ ροέρχεται από σκριπτώριο της Κωνσταντινούπολης (πιθανό να ανήκει στον κύκλο της Αθηναΐδος). Charles Delvoye Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα 2000, εικόνα 61 – σελίδα 191.

[24]   C. von Tischendorf, Apocalypses Apocryphae (Leipzig: Mendelssohn, 1866. Επανέκδοση Hildesheim: Olms, 1966) 1-23. Και αντίγραφο στα Λατινικά βλέπε J.H. Mozley, The “Vita Adae”, Journal of Theological Studies 30 (1928-1929), 121-149.

[25]   K. Krumbacher, ό.π. σελ. 771. G. La Piana, ό.π. σελ. 171.  Βλέπε και R. Cantarella, Poeti bizantini, a cura di Fabrizio Conca, Milano, BUR Rizzoli, 3η έκδοση (2010), σελ. 579.

[26]   Σε σχολές που λειτουργούσαν μέσα σε μοναστήρια, γράφονταν τέτοια δραματικά έργα για να τα διαβάζουν οι μαθητές.Ακόμη και για τη  Χροσβίτα του Gandersheim λέγεται ότι έγραφε [το 10ο αι.]  σε Λόγια Λατινική τα Δραματικά έργα της για χρήση των μαθητριών της)Christopher Marie St. John, The plays of Hroswitha. 935 –975.

[27]   Το έργο είναι σε δωδεκασύλλαβο, εξέλιξη αρχαίου Χωλίαμβου σε τρίστιχα ή τετράστιχα. Στέλιος Λαμπάκης, Αρχαιογνωσία στο έργο του 'Ιγνατίου Διακόνου. (Σκοτεινοί Αιώνες του Βυζαντίου, Διεθνή Συμπόσια 9, ΕΙΕ/ΙΒΕ, 2001), σελ. 132.

[28]   Στον πίνακα φαίνονται οι στίχοι από Τραγωδίες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη που ο C. F. Müller, (στο Philologus 46 [1881], σελ. 172) και ο R. Browning (Ignace le Diacre et la tragédie classique à Byzance, Revue des Études Grecques 81 [1968] σ. 406-407).παραβάλλουν με τους «Στίχους..» του Ιγνατίου.

Στίχος        1  : πρβλ.  Σοφοκλή, Τραχίνιαι,        506

 

Στίχος    75  : πρβλ.  Ευριπίδη, Ανδρομάχη,       85

Στίχος        3  : πρβλ.  Σοφοκλή, Τρωίλος ,     fragm. 548.2

 

Στίχος  103  : πρβλ.  Ευριπίδη, Μήδεια      ,     358

Στίχος        7  : πρβλ.  Ευριπίδη, Μήδεια      ,      921        

 

Στίχος  118  : πρβλ.  Ευριπίδη, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, 438

Στίχοι 19-20  : πρβλ.  Ευριπίδη, Ικέτιδες, supl.   991–  992

 

Στίχος  123  : πρβλ.  Ευριπίδη, Τρωάδες,       1270

    »»         »» :   »»     Σοφοκλή, Αίας,                 857

 

Στίχος  125  : πρβλ.  Σοφοκλή, Φιλοκτήτης,  1270

Στίχος      35  : πρβλ.  Σοφοκλή, Αλέξανδρος, fragm.108.31

 

Στίχος  126  : πρβλ.  Σοφοκλή, Αίας,                923

Στίχος      46  : πρβλ.  Ευριπίδη, Ανδρομάχη,      121

 

Στίχος  128  : πρβλ.  Σοφοκλή, Οιδίπους επί Κολωνώ,  1440

Στίχος      52  : πρβλ.  Ευριπίδη, Βάκχαι,           1004

 

Στίχος  136  : πρβλ.  Ευριπίδη, Άλκιστις ,         697

Στίχος      56  : πρβλ.  Σοφοκλή, Φιλοκτήτης,    1054

 

Στίχος  136  : πρβλ.  Ευριπίδη, Ανδρομάχη ,    697

Στίχος      71  : πρβλ.  Σοφοκλή, Φιλοκτήτης,      506

 

 

 

[29]   Στίχους από Δραματικά έργα κλασικής εποχής συναντάμε και σε άλλα βυζαντινά έργα («Εξαγωγή» του Εζακιήλου, «Δράμα Σωσάνιδος» του Δαμασκηνού, «Κοσμοσωτήριον Πάθος –Τραγωδία κατ’ Ευριπίδη» [γνωστό ως «Χριστός Πάσχων»]του Γρηγορίου Θεολόγου). Fr. Dübner. Euripides. Fragmenta Euripidis... collegit Fr. Guil. Wagner... Christus Patiens, Ezechieli et Christianorum Poetarum reliquiae dramaticae... emendavit... Paris, Ambroise Firmin-Didot, 1846.σελ. 91-94.

[30]   Bruce A. McConachie, The Staging of the Jeu d'Adam, in Theatre Survey, 20 [1979], p. 30-31.

[31]    Όπως ο Ευθύμιος Κασνής. Γ. Κεδρηνός, Σύνοψις Ιστοριών, 2.333.19 -20. Ιω. Σκυλίτζης Σύνοψις Ιστοριών, 10.35 -37.

[32]   Τέτοιος θίασος αποτυπώνεται σε μικρογραφία συριακού χειρογράφου του 1220 (Βατικανός Κώδιξ ms Syr. 339, fol. 105r).

[33]   Σε τοιχογραφία 14ου αι. στο Ναγορίτσινο Σερβίας εικονίζονται μίμοι και χορευτές με πολύχρωμα φορέματα.

[34]    Συμεών Θεσσαλονίκης, PG 155, 113. Βλ. και Κουκουλές , ό.π., σελίδα 113.

[35]   Αν και τέτοιες καινοτομίες καταδικάζονται από τον ξβ΄ κανόνα της εν Τρούλω Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου όμως είναι γνωστές και σε νομικούς κύκλους του 1190 – τις σχολιάζει (όχι πολύ αρνητικά) ο Θεόδωρο Βαλσαμώνα (PG 137, 728-729).

[36]  Το 1432 στην Αγία Σοφία κατασκευαζόταν φούρνος για την παράσταση «Τρεις παίδε εν καμίνω» ( Bertrandon de la Brocquiere The Travels... (of Bertrandon de la Brocquiere. London [1889]σελ. 233).

[37]   Michael Patterson, The Oxford Dictionary of Plays (2 edition), Oxford University Press.

[38]   Χαρτώος MS 927, 13ου αι., 229 φύλλων στη βιβλιοθήκη της Τουρ. Το κείμενο στα fol. 20r-40r. («Adam, Drame anglo-normand du XIIe siècle») (A. Dorange, Catalogue descriptif et raisonné des manuscrits de la bibliothèque de Tours, σελ. 409), 1η Έκδοση V. Luzarche (Adam, drame anglo-normand. Tours, 1854, σελ. v-vi). Βλέπε Paul Studer Le Mystere d'adam: an Anglo-Norman drama of the Twelfth century (Modern Language Texts French Series Mediaeval Section).

[39]    (Η ημέρα είναι αφιερωμένη στην «από τού Παραδείσου τής τρυφής εξορία τού Πρωτοπλάστου Αδάμ»).

[40]   (Pablo A. Cavallero, Sobre la Concerción de la tragedia en Bizancio - Ignacio el Diacono, Versos sobre Adan. στο Byzantion Nea Hellás 33 [2014] Argentina, σελ. 162). Η ακολουθία της ημέρας αφιερώνεται στην «από του παραδείσου της τρυφής εξορία του Πρωτοπλάστου Αδάμ»   

[41]   Το «Κοντάκιο» 6ου αι. της Κυριακής της Τυροφάγου έχει δραματικές στιχομυθίες μεταξύ Αναγνώστη – Χορού. Ο 1ος «Οίκος» είναι «Θρήνος» του Αδάμ που εξέρχεται από το Παράδεισο. (Τριώδιον το Κατανυκτικόν, Ενετήισιν 1856, σελίδα 60).

[42]   Kenneth Unwin, The Mystere d’ Adam: Two problems. Modern Language Revieu 34, vol. 1 (1939), 70 - 7Ι

[43]   Ερευνητές θέτουν ορόσημο τον Έκτορα του Αστυδάμαντος, όπου o Χορός αρκείται σε μικρή «ωδή» λίγων στίχων (11-30). R. Vandenhoeck, Tragicorum Graecorum Fragmenta, 1, Gottimgen 1971, 200 κ.ε. 

[44]   Στη «Βυζαντιακή Σκηνοθετική Διάταξη», (στον Παλατίνο κώδικα 367 14ου αι., f.33r – 39v, βλέπε Νέος Ελληνιμνήμων, τ. 13, τεύχος 4 [1916], σελ. 381 – 407), για τα 9 ή 10 επεισόδια των «Παθών του Χριστού» που σκηνοθετούνται θα χρειαζόταν άνεση χώρου αν όχι εκτός του ναού, πάντως εκτός Θείας Λειτουργίας.  

[45]   M. Mathieu, La mise en scène du Mystère d'Adam, in Marche Romane, t. 16 (1966), p. 47-56.  

[46]   Maurice Accarie, La Légitimation de la société féodale dans le Jeu d'Adam, in Mél. Jeanne Lods, Paris, [1978], p. 16).  

[47]   Βλέπε π.χ. Maurice Accarie, Epístola de Malis Doctoribus (Théologie et morale dans le Jeu d'Adam, στο Revue des Langues romanes, 83 [1978],σελ. 123-47).   

[48]   Όσες τροποποιήσεις και αν έγιναν, ο γαλλικός τίτλος Jeu d’ Adam και ο αγγλικός mystery of Adam θυμίζουν ότι το «Ordo representacionis Ade» ήταν κατά λέξη μετάφραση των «Στίχων εις τον Αδάμ» του Ιγνατίου και οι προσθήκες είναι μεταγενέστερες.

 

ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΑΡΘΡΑ
ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΙΩΑΝΝΙΔΗ
 

 
Ανύτης της Τεγεάτιδος
ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ
Εισαγωγικό Σημείωμα
Κείμενο - Μετάφραση



Λειτουργικό Δράμα
Προσεγγίσεις
στο Βυζαντινό
Θρησκευτικό Θέατρο



Η ΕΙΚΟΝΑ
ΤΗΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ
Κατακόμβες
Βυζάντιο
Δυτική Ευρώπη
Έκδοση Δεύτερη



Η Ενδυμασία
Των Βυζαντινών
Μέσα από τα κείμενα
και τις εικόνες



Η Άλωση του Αμορίου
και το Άσμα του Αρμούρη
Εισαγωγικό Σημείωμα
Κείμενο
Από το σωζόμενο
Χειρόγραφο της Μόσχας



Το Χρονικό της Μονεμβασίας και η Κάθοδος των Σλάβων στα Βαλκάνια



Η Πολιορκία
της Κωνσταντινούπολης
και ο Ακάθιστος Ύμνος



Η Άλωση της Πόλης
από τους Οθωμανούς
Όπως την περιγράφει
ο Μιχαήλ Δούκας
και τα νέα όπλα
που χρησιμοποίησε
ο Μωάμεθ Β΄



Σκόρπιες ειδήσεις
για το Μπουγιάτι
(Λυσσαρέα Ηραίας)



">Η Αλληλογραφία
Του Επισκόπου Γορτύνης
Προκοπίου Α΄ (1843)
Από το Βιβλίο Εξερχομένων
του Επισκοπίου
Δημητσάνας



Λόρδος Μπάυρον
Ο Ποιητής
Ο Φιλέλληνας

ΣΗΜΕΡΑ ΕΧΟΥΜΕ

ΑΥΡΙΟ ΕΧΟΥΜΕ

ΠΗΓΗ:Λογισμικό "Σήμερα"

Στείλτε το μήνυμά σας στην Ηλεκτρονική Διεύθυνση geioanni@sch.gr 
Copyright © Οκτώβριος 2005
Η Ιστοσελίδα μας ενημερώνεται τακτικά (τουλάχιστον κάθε μήνα)
< >Τελευταία Ενημέρωση  της  Ιστοσελίδας</ > :  13-Οκτ-2020