Μέσω της παρομοίωσης, ενός σχήματος λόγου στα λογοτεχνικά κείμενα, συγκρίνονται δύο ανόμοια πράγματα με σκοπό να αναδεχθεί μια ομοιότητα. Στην Ιλιάδα υπάρχουν 164 παρομοιώσεις που βρίσκονται σε πολεμικές σκηνές και 38 μόνο στο υπόλοιπο ποίημα, σε σύγκριση με την Οδύσσεια, που οι παρομοιώσεις είναι μόνο τριάντα εννέα, διότι το πρώτο έπος ασχολείται με σκηνές μάχης, κι ο ποιητής προσπαθεί να ηρεμήσει τον ακροατή από τη μονοτονία, ενώ στην Οδύσσεια δεν υπάρχουν πολλές αντίστοιχες σκηνές. Για παράδειγμα, στην ραψωδία Π, στους στίχους 3-4, η μοιραία περιπέτεια του Πατρόκλου αρχίζει με τα δάκρυά του να πέφτουν σαν ρυάκι από βράχο, στη ραψωδία Χ, στον 1ον στίχο, η τελευταία μονομαχία μεταξύ του Αχιλλέα και του Έκτορα προλογίζεται με τους Τρώες να απομακρύνονται σαν τρομαγμένα ελάφια. Το δε ταξίδι του Οδυσσέα πάνω στη σχεδία ολοκληρώνεται με τα κομμάτια της να σκορπίζονται σαν τ’ άχυρα (ε 368-369).
Μέσω της παρομοίωσης ο Όμηρος στοχεύει να προσδώσει παλμό στη διήγησή του, τις περισσότερες φορές εμπνέεται από τη φύση ή από τους ήρωες που ζουν στη φύση και, είτε είναι σύντομες, μισός στίχος (λογότυποι), είτε εκτενείς, τόσο στο δεικτικό όσο και στο αναφορικό της μέρος με αποτέλεσμα ο αναγνώστης ή ο ακροατής να αισθάνεται πως ζει κι αυτός στην ηρωική εποχή, σαν να κάνει ένα χρονικό άλμα, και βρίσκεται παρών. Μια διεξοδική παρομοίωση αναλύεται ως εξής:
• ένα μέρος της (αναφορά): η εικόνα, που συχνά αρχίζει με το «πώς», «όπως», «σαν», «καθώς», «πόση» κι είναι εκτενέστερο, διότι σε αυτό δίνεται το βάρος, για να φωτιστεί το δεικτικό μέρος, που είναι και το ζητούμενο
• άλλο μέρος της (δεικτικό / τροπικό): η αφήγηση, που αρχίζει συχνά με το «έτσι», «τόση», «παρόμοια»
• οι όροι που αντίστοιχα παρομοιάζονται
• το κοινό τους σημείο: ο κοινός όρος ανάμεσα στην εικόνα και την αφήγηση, που κάνει δυνατή την παρομοίωση, τι παρομοιάζεται με τι – ως προς τι
• οι αντιστοιχίες και σε άλλους όρους
• το υλικό της παρομοίωσης: (π.χ από τη φύση, την οικογενειακή ζωή)
• ο λειτουργικός ρόλος της παρομοίωσης, δηλαδή αξιολογούμε την επιτυχία της παρομοίωσης: φωτίζει μια εικόνα, την παραλληλίζει με μια γνωστή στον ακροατή ή τον αναγνώστη, συμπληρώνει και πλουτίζει μια περιγραφή, δίνει στο ποίημα παραστατικότητα, ανακόπτει για μια στιγμή τη δράση, ηρεμεί ο αναγνώστης ή ο ακροατής από τη συνεχή δράση, αποτυπώνει την ψυχική κατάσταση ενός ήρωα. Η παρομοίωση να περνά στην ψυχή του ακροατή ή του αναγνώστη ως βιωματική κατάσταση και στη συνέχεια ως ποιητική αίσθηση. Ο ποιητής αποδεσμεύεται από το θέμα του μέσω της παρομοίωσης, του δίνεται η ευκαιρία να αντλήσει εικόνες από τη φύση και από την καθημερινή ζωή.
Ωστόσο, μια παρομοίωση δεν ερμηνεύεται μόνο ως προς την ομοιότητα των δύο όρων. Για παράδειγμα, στη ραψωδία π, στίχοι 17-21 διαβάζουμε πως ο Εύμαιος και ο Οδυσσέας, ως ζητιάνος μεταμορφωμένος, ανάβουν τη φωτιά, για να ετοιμάσουν το πρωινό τους. Κάποιος πλησιάζει την καλύβα τους, ο Τηλέμαχος· ο βοσκός πετάγεται έκπληκτος που τον αντικρίζει, του πέφτουν τα σκεύη από τη χαρά του, τον φιλά στο μέτωπο και δακρύζει:
Ένας πατέρας την αγάπη του την τρυφερή πώς δείχνει
στο γιο, απ΄ τα ξένα ξάφνου που ΄φτασε, στα δέκα χρόνια απάνω,
μοναχογιός και μοσκανάθρεφτος πολυλαχταρισμένος —
όμοια φιλούσε τον Τηλέμαχο περιλαμπάζοντάς τον
ο θείος χοιροβοσκός, του Χάροντα λες κι είχε ξεγλιτώσει΄
και τέτοια κλαίοντας ανεμάρπαστα κινούσε λόγια ομπρός του.
Μετάφραση: Καζαντζάκης, Κακριδής
Πρόκειται, προφανώς, για μια συγκινητική σκηνή, που περιγράφει θαυμάσια ο Όμηρος. Αυτή η παρομοίωση συνδυάζει δύο παραβολικά μοτίβα, όπως τη φροντίδα ενός ανθρώπου για κάποιον άλλον, που παρομοιάζεται με την αγάπη του πατέρα για το παιδί του και το θέμα του νόστου με την επακόλουθη χαρά που αυτή φέρνει. Αυτά, όμως, τα παραβολικά στοιχεία (το ταξίδι, ο νόστος κι η υποδοχή) είναι ταυτόχρονα χαρακτηριστικά και της συγκεκριμένης πραγματικότητας. Έτσι η καθαυτό παραβολή περιορίζεται στην αναγωγή της συνάφειας Εύμαιου – Τηλέμαχου σε σχέση πατέρα – γιου. Αυτή, όμως, η αναγωγή υλοποιείται τη στιγμή που ο αληθινός πατέρας του Τηλέμαχου είναι παρών, γνωρίζει πως ενώπιόν του είναι ο γιος του, που δεν τον έχει δει είκοσι χρόνια. Αυτή η λεπτομέρεια συντελεί στην «ποιητική αυτονομία της παρομοίωσης» κι είναι μοναδική. Ο Τηλέμαχος παρουσιάζεται από τον Όμηρο να επιστρέφει ύστερα από δέκα χρόνια – ενώ είναι γνωστό πως το ταξίδι του Τηλέμαχου στην Πύλο και στη Σπάρτη διήρκεσε λίγες μόνο ημέρες -, δηλαδή η περιπλάνηση του Τηλέμαχου κράτησε χρονικά όσο κράτησε η περιπλάνηση του Οδυσσέα, έως ότου φτάσει στην Ιθάκη. Συνεπώς, ο Όμηρος μοιάζει να μεταβιβάζει τη μοίρα του Οδυσσέα και στον Τηλέμαχο και δημιουργούνται αλλεπάλληλοι αντικατοπτρισμοί: ο μεν Εύμαιος υποδύεται τον Οδυσσέα, ο δε Οδυσσέας ανακλάται στον Εύμαιο και στον Τηλέμαχο, ο Τηλέμαχος οικειοποιείται τον δεκάχρονο νόστο του πατέρα του· εμφανίζεται σαν είδωλό του. Μέσω της παρομοίωσης γίνεται ένα είδος αμοιβαίας αναγνώρισης μεταξύ των τριών προσώπων της σκηνής.
Είναι λανθασμένη η αποκλειστικά ερμηνευτική διαδικασία της ομοιότητας μιας παρομοίωσης με τον κλασικό τρόπο. Η μηχανική και μονοδιάστατη συσχέτιση εικόνας κι αφήγησης υπεραπλουστεύει την παρομοίωση, όπως εύστοχα αναφέρει ο H. Frankel. Ο ίδιος σημειώνει πως η λειτουργία μιας ομηρικής παρομοίωσης μπορεί να ανιχνευθεί μόνο αν μεταφέρουμε τη διάθεση της εικόνας στο επίπεδο της αφήγησης, κι αυτή η διάθεση στηρίζεται κι εκπορεύεται μέσω των εικονικών της συμβόλων. Τα σύμβολα αυτά, όπως αναφέρει ο H. Frankel είχαν παγιωθεί στην παλαιότερη πορεία της επικής ποίησης, και στα χρόνια της Ιλιάδας και της Οδύσσειας είχαν ήδη αποκτήσει μια συμβολική αξία. Για παράδειγμα, η θύελλα έγινε το απείκασμα του ήρωα που παρακινεί τους άνδρες, και κατά προέκταση σύμβολο της ίδια της παρωθητικής κίνησης. Άρα, η ομηρική παρομοίωση λειτουργεί με τρόπο δραστικό χάρη στην παραστατική υποβολή των συμβόλων.
Χρίστος Σοροβέλης
Φιλόλογος - Συγγραφέας
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. A. Wace & Fr. Stubbings, Όμηρος. A. Companion to Homer, Αθήνα, Καρδαμίτσας 1984.
2. Α. Γεωργοπαπαδάκου, Ελληνική γραμματολογία. Από τις αρχές ως το τέλος του 6ου μ.Χ. αιώνα, 16η έκδοση, Θεσσαλονίκη, Μόλχος χ.χ.
3. Αγαπητός Γ. Τσοπανάκης, Εισαγωγή στον Όμηρο, Θεσσαλονίκη, Κυριακίδης 1993.
4. Δ.Ν. Μαρωνίτης, Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα. Η διαλεκτική της Οδύσσειας, 2η έκδοση Αθήνα, Κέδρος 1978.
5. Δ.Ν. Μαρωνίτης, Επιλεγόμενα στην ομηρική Οδύσσεια, Αθήνα, Κέδρος 2005.
6. Κ.Α Τρυπάνη, Ελληνική ποίηση. Από τον Όμηρο ως τον Σεφέρη, Αθήνα Εστία 1988.
7. Ομήρου Οδύσσεια, μτφρ. Ν. Καζαντζάκη – Ι. Θ. Κακριδή, Αθήνα, 1965.
8. Ομήρου Οδύσσεια, μτφρ. Ν. Καζαντζάκη – Ι. Θ. Κακριδή, Αθήνα, Εστία 2005.
9. Όλγα Κομνηνού – Κακριδή, Σχέδιο και τεχνική της Οδύσσειας, Αθήνα, Εστία 1984.
Ο Χρίστος Γρ. Σοροβέλης γεννήθηκε στο Αγράμπελο Ξηρομέρου Αιτωλ/νίας και ζει στην Αθήνα. Είναι πτυχιούχος του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, του τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής. Έχει master Επιστήμης Αγωγής. Ασχολείται με τη διδασκαλία – μελέτη της ελληνικής ποίησης, καθώς και με τη διδασκαλία και την έρευνα της ελληνικής και ευρωπαϊκής Φιλοσοφίας. Συντάκτης λογοτεχνικών θεωρητικών κειμένων, φιλοσοφικών και ιστορικών δοκιμίων. Από το 2013 είναι συντάκτης στον πολιτιστικό ιστότοπο: τοβιβλίο.net και στο λογοτεχνικό ιστότοπο e-mousa.gr. Έχει τιμηθεί σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς. Αποτελεί μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Λογοτεχνών.
ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΕΡΓΟ
• Ποιητική Συλλογή «Υπάρχω, αν και δε με γνωρίζουν», από τις εκδόσεις Σοκόλη (2012)
• Επιλεγμένος από την Ποιητική Ακαδημία (2018) σε μια συλλεκτική έκδοση μεταξύ των νέων ποιητών με την επιμέλεια του ποιητή Δημήτρη Ιατρόπουλου
• Έκδοση της νουβέλας «Οι Συνοδοιπόροι» (2018) από τις εκδόσεις Όστρια
Συμμετοχές σε συλλογικές εκδόσεις:
• Καλλιτεχνικό Ημερολόγιο 2015 https://thermoyiannis.gr/συλλογικά-έργα/καλλιτεχνικό-ημερολόγιο-2015/
• Επίλεκτον: Όταν η ζωγραφική συναντά την ποίηση. Πολυτελές επετειακό λεύκωμα για την συμπλήρωση 7 δημιουργικών ετών των Εκδόσεων Όστρια. Συλλογικό έργο που περιλαμβάνει έργα ζωγράφων και ποιητών, 2019.
• ANTOLOGIA DE LAS OBRAS PREMIADAS DEL CERTAMEN LITERARIO INTERNACIONAL NOSTOS" 200 AÑOS DE LIBERTAD Y HELENIDAD", ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΒΡΑΒΕΥΜΕΝΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΝΟΣΤΟΣ "200 ΧΡΟΝΙΑ ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ", 2022.