στ. 479 τριπλόν... κύκλον: ο κύκλος, δηλαδή η περιφέρεια ή στεφάνη της ασπίδας, που πρέπει να τη φανταστούμε στρογγυλή, περιγράφεται «τριπλός» ίσως επειδή είχε τρεις διακοσμητικές ζώνες.

στ. 481 εικόνες: η διάταξη των παραστάσεων πάνω στην ασπίδα είναι οργανωμένη σε πέντε ίσες ζώνες που σχηματίζουν ομόκεντρους κύκλους. Για τις παραστάσεις αυτές βλ. αναλυτικά στην Περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίαςΣ, σελ. 121-122.

στ. 482 συμπληρωματικά σχόλια 1: Ο πρώτος στίχος της περιγραφής αποδίδει το σύνολο των παραστάσεων, από τα ουράνια σώματα που τοποθετούνται στο κέντρο (εικόνες του σύμπαντος) ως τον Ωκεανό που εικονογραφείται να περιβάλλει όλες τις άλλες παραστάσεις. Πιθανόν στο κέντρο της ασπίδας ή γύρω από τον ομφαλό (αν υπήρχε ομφαλός) ο Ήφαιστος φιλοτεχνεί τη γη, τη θάλασσα και τα ουράνια σώματα (στ. 482-488). Σε μια δεύτερη ζώνη, αν θεωρηθεί πρώτη η κεντρική του «σύμπαντος», απεικονίζονται δύο πόλεις σε ειρηνικές και πολεμικές σκηνές αντίστοιχα (στ. 489-539). Στην τρίτη ζώνη απεικονίζονται τρεις σκηνές από τη γεωργική ζωή: όργωμα, θερισμός, τρύγος (στ. 540-571). Η τέταρτη ζώνη περιλαμβάνει σκηνές από την ποιμενική ζωή: ένα κοπάδι βόδια που δέχεται επίθεση λιονταριών και ένας βοσκότοπος με κοπάδι πρόβατα (στ. 572-588). Στην πέμπτη ζώνη απεικονίζονται σκηνές χορού, όπου αναγνωρίζουμε και τον ίδιο τον ποιητή στην κεντρική μορφή του «θείου αοιδού» (στ. 589-605). Τελευταίος μνημονεύεται ο Ωκεανός (στ. 606-607), τον οποίο ο ποιητής πιθανόν τον φαντάζεται ως ένα κύκλο ανάμεσα σε δύο διακοσμητικές ζώνες της στεφάνης.

στ. 483-485 συμπληρωματικά σχόλια 2: Οι αρχαίοι πρέπει να φαντάζονταν τον ουρανό ως θόλο που κάλυπτε τον επίπεδο δίσκο της γης. Ο Ωρίωνας ήταν σπουδαίος κυνηγός, σύντροφος στο κυνήγι της Αρτέμιδας, η οποία όμως τον σκότωσε από φθόνο, επειδή τον είχε αγαπήσει η Αυγή (Οδύσσεια ε 135-138). Τότε οι θεοί τον έκαναν αστερισμό και η θέση του ήταν μεταξύ της Μ. Άρκτου και του Μ. Κυνός.

στ. 485 την δύναμιν του Ωρίωνος, Υάδες, Πληιάδες: η ανατολή και η δύση αυτών των αστερισμών ορίζει χρονικά την περίοδο Μαΐου-Νοεμβρίου, κατά την οποία γίνονται οι κυριότερες αγροτικές ασχολίες, για τις οποίες θα γίνει εκτενής αναφορά στους στ. 540-571 (θερισμός, τρύγος, όργωμα). Τα ουράνια σώματα στην αρχαιότητα ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τη ζωή των ανθρώπων, καθώς είχαν σχέση με τον προσδιορισμό του χρόνου (διαδοχή ημερών, μηνών και εποχών) και η κίνησή τους ήταν καθοριστική για τη γεωργία και τη ναυσιπλοΐα.

στ. 486-488 την Άρκτον… το λούσμα δεν γνωρίζει: τη Μ. Άρκτο οι αρχαίοι τη φαντάζονταν σαν αρκούδα ή άμαξα. Αυτή δεν δύει ποτέ, δεν λούζεται στα νερά του Ωκεανού, αφού είναι πάντα ορατή στους κατοίκους του βόρειου ημισφαιρίου, και αποτελούσε ένα είδος πυξίδας για τους ναυτικούς.

486-488 συμπληρωματικά σχόλια 3: την Άρκτον... το λούσμα δεν γνωρίζει: η Μ. Άρκτος, σε αντίθεση με τον ήλο, τη σελήνη και τα άλλα άστρα που ανατέλλουν και δύουν στον Ωκεανό, δεν λούζεται στα νερά αυτού του ποταμού που περιβάλλει τη γη, όπως πίστευαν οι αρχαίοι. Κάθε φορά που βρίσκεται κοντά στον ορίζοντα και ετοιμάζεται να πάρει το λουτρό της, εμφανίζεται ο Ωρίωνας, ο μεγάλος κυνηγός, και την τρομάζει. Στην πραγματικότητα όμως ο αστερισμός της Μ. Άρκτου δεν βυθίζεται στον Ωκεανό, επειδή δεν δύει ποτέ στον ορίζοντα («αυτού γυρίζει / πάντοτε») για τους κατοίκους του βόρειου ημισφαίριου.

στ. 489 κ.εξ. συμπληρωματικά σχόλια 4: «Η εναλλακτική ερμηνεία είναι ότι ο ένας αντίδικος ισχυρίζεται ότι κατέβαλε την αποζημίωση για τον θάνατο κάποιου, ενώ ο άλλος αρνείται ότι έλαβε την παραμικρή πληρωμή. Πηγαίνουν, λοιπόν, να βρουν διαιτητή για την έκδοση απόφασης (ενώπιον ενός χαρακτηριστικά ανήσυχου πλήθους Ελλήνων). Με τη σειρά τους οι δημογέροντες, καθισμένοι στις επίσημες θέσεις τους και κρατώντας το σκήπτρο του ομιλητή, προτείνουν συμβιβασμούς· δύο τάλαντα χρυσού (πρόκειται για το ποσό που προσφέρεται ως τέταρτο βραβείο στην αρματοδρομία, με πέμπτο βραβείο έναν πήλινο στάμνο· Ψ 269-270) θα προσφερθούν στον δημογέροντα, του οποίου η γνώμη θα θεωρηθεί η δικαιότερη από τους παρευρισκόμενος. Η διαδικασία αυτή μοιάζει πολύ με εκείνην που ακλουθεί τη διένεξη μεταξύ Αντιλόχου και Μενελάου μετά την αρματοδρομία (Ψ 566 κ.εξ.) [...]. Όποια ερμηνεία κι αν ισχύει, αυτό που συμβαίνει εδώ είναι η εκδίκαση μιας υπόθεσης αστικού δικαίου — λύση προτιμότερη από τη βεντέτα ή την εξορία· είναι μάλιστα πιθανόν ότι, παρουσιάζοντας εδώ τη σκηνή αυτή, ο ποιητής παρεμβάλλει συνειδητά έναν υπαινιγμό στην άρνηση τον Αχιλλέως να δεχθεί την αποζημίωση που πρόσφερε ο Αγαμέμνων και στα φρικτά αποτελέσματα της πεισμονής του, τα οποία συνειδητοποίησε ο ίδιος στην αρχή της παρούσας ραψωδίας.» (Edwards M.W., σελ. 386-387)

στ. 490-492 χαροκόπι: γλέντι· υμέναιος: το γαμήλιο τραγούδι.

στ. 496 κ.εξ. Αναπαράσταση δίκης. Σε περιπτώσεις ανθρωποκτονίας οι συγγενείς του θύματος είχαν το δικαίωμα της αντεκδίκησης ή δέχονταν, αντί άλλης ποινής, ένα χρηματικό ποσό ως αποζημίωση. Αν δεν συνέβαινε το δεύτερο, ο φονιάς συχνά εγκατέλειπε την πατρίδα του για να σωθεί.

στ. 498-499 που, οπού: Πρώτος μιλάει ο υπεύθυνος για τον φόνο και δεύτερος (ο άλλος) ο μηνυτής, δηλαδή ο συγγενής του θύματος.

στ. 502 στον άγιον κύκλον: ο χώρος όπου εκτυλίσσεται η σκηνή θεωρείται ιερός, ίσως επειδή οι γέροντες απονέμουν δικαιοσύνη κάτω από την προστασία των θεών.

στ. 503-504 σκαλισμένα μάρμαρα: λαξεμένες πέτρες· λιγυρών: αυτός που είχε καθαρή και διαπεραστική φωνή.

στ. 505 τα σκήπτρα: βλ. σχόλ. στ. Α 14 και 238-239, Γ 218-220.

στ. 506 δυο τάλαντα χρυσάφι: βλ. σχόλ. στ. I 264. Τάλαντα χρυσού προσφέρουν ως δώρα οι Φαίακες στον Οδυσσέα (Οδύσσεια,θ 471).

στ. 508 δύο στρατοί: όχι δύο διαφορετικά στρατεύματα, αλλά δύο ομάδες από τον στρατό των πολιορκητών.

στ. 508-539 συμπληρωματικά σχόλια 5: Η σκηνή της εμπόλεμης πόλης παρουσιάζει αναλογίες με άλλες περιγραφές του ιλιαδικού έπους, π.χ. την περιγραφή της πολιορκίας μιας πόλης των Πυλίων από τους Επειούς (Λ 710 κ.εξ.), τη σκέψη του Έκτορα να μοιράσουν οι Τρώες τα υπάρχοντα της Τροίας με τους Αχαιούς (Χ 111-121)· ακόμη, η περιφρούρηση της πόλης που θυμίζει τις οδηγίες του Έκτορα για την υπεράσπιση της Τροίας (Θ 517-522). Επίσης, η αρπαγή κοπαδιών (στ. 526 κ.εξ.) και η επίθεση σε μοναχικούς βοσκούς είναι συνηθισμένο θέμα στην Ιλιάδα (βλ. π.χ Α 155, Σ 423-424). Στο στ. 539 παρατηρούμε ότι κάθε παράταξη προσπαθούσε να σύρει προς το μέρος της τους νεκρούς των αντιπάλων για να πάρει, προφανώς, τα όπλα τους. Δεν αποκλείεται αυτή η σκηνή να υπαινίσσεται τη μάχη γύρω από το σώμα του νεκρού Πάτροκλου. Σχετικά με την έκφραση «δύο στρατοί» (στ. 508): «Ηλ. στρατός μπορεί να έχει τη σημασία "ομάδα", "στράτευμα", π.χ. Θ 472, άρα το νόημα εδώ μπορεί να είναι απλά "δύο ομάδες <ενόπλων> ανδρών" ή "δύο στρατόπεδα", όχι απαραίτητα δύο διαφορετικοί στρατοί. Στην ησιόδεια Ασπίδα (237¬270) ο ένας στρατός είναι ο στρατός της πολιορκημένης πόλης (πρβ. 1529-530), κάτι τέτοιο όμως δεν θα ταίριαζε εδώ με την ενέδρα που ακολουθεί. Τα σχόλια παραδίδουν αποκλίνουσες ερμηνείες.» (Kirk, τόμ. Ε', σχόλ. στον στίχο Σ 509)

στ. 509 δύο γνώμες είχαν: προφανώς αυτήν τη διαζευκτική μορφή είχε το τελεσίγραφο που απηύθυναν οι πολιορκητές, ύστερα από το πολεμικό τους συμβούλιο, στους πολιορκημένους.

στ. 515 εκείνοι: οι ένοπλοι άντρες της πόλης. η Αθηνά και ο Άρης: οι δύο πολεμικοί θεοί άλλοτε είναι αντίπαλοι (π.χ. Δ 439) και άλλοτε, όπως εδώ, αντιπροσωπεύουν γενικά την ένοπλη σύγκρουση.

στ. 518 ξεχωριζόνταν: οι δύο θεοί διακρίνονταν από τα πλήθη, δηλαδή από τους θνητούς στρατιώτες.

στ. 522 σκοποί σταθήκαν: οι σκοποί ανήκουν στους άντρες της πόλης που είχαν στήσει ενέδρα.

στ. 525 σύριγγες: ποιμενικοί αυλοί.

στ. 526 εκείνοι άμα τους ξάνοιξαν: όταν τους είδαν αυτοί που είχαν στήσει καρτέρι.

στ. 528 οι άλλοι: οι πολιορκητές, στους οποίους ανήκουν τα κοπάδια.

στ. 534 η Έρις, δηλαδή η φιλονικία, ο Κυδοιμός, ο θόρυβος και η ταραχή της μάχης, και η ολέθρια Μοίρα του θανάτου (στο πρωτότυπο ὀλοή Κήρ) είναι προσωποποιημένες δυνάμεις που ως θεότητες βοηθούν τον Άρη στο πολεμικό του έργο.

στ. 538 σαν ζωντανοί θνητοί κι επολεμούσαν: οι μαχόμενοι στρατιώτες φάνταζαν πάνω στην ασπίδα σαν ζωντανοί, αληθινοί άνθρωποι.

στ. 540 τριόργωτο: οργωμένο τρεις φορές. Το πολλαπλό όργωμα συντελεί στην ευφορία του χωραφιού.

στ. 540-571 συμπληρωματικά σχόλια 6: Η γεωργία, όπως και παραπάνω οι σκηνές οι σχετικές με τη ζωή της πόλης, και η δικαιοσύνη αποτελούν βασικές ασχολίες και διαδικασίες της πολιτισμένης κοινωνίας. Οι άγριοι Κύκλωπες, π.χ., δεν γνωρίζουν την καλλιέργεια της γης και το δίκαιο, ούτε έχουν συνελεύσεις ούτε ζουν σε κοινότητες (ι 106-115). Οι γεωργικές σκηνές τις οποίες παρακολουθεί με ικανοποίηση ο βασιλιάς (στ. 555-556) θυμίζουν την εικόνα του καλού βασιλιά της Οδύσσειας (τ 109 κ.εξ.). Στη σκηνή αυτή το «αγόρι» που «τραγουδούσε μελωδικά τον λίνον» παίζει τον ρόλο του αοιδού, δηλαδή του ίδιου του ποιητή· η εικόνα του αοιδού δίνεται πιο καθαρά στον χορό των νέων (στ. 602-605). πρβ. Οδύσσεια, θ 581-583 και λ 414-417. Σύμφωνα με τις πηγές, το τραγούδι του Λίνου ήταν θρηνητικό και φαίνεται παράδοξο πώς τραγουδιέται σ' αυτή τη σκηνή που είναι ευχάριστη. Αν όμως ο Λίνος ήταν ένας από τους θεούς της βλάστησης, ίσως το τραγούδι του να ήταν κατάλληλο για την εποχή του τρύγου το φθινόπωρο.

στ. 547 μαυρίζει: το ρήμα αναφέρεται τόσο στην οργωμένη γη όσο και στην απεικόνισή της πάνω στην ασπίδα. Ο ποιητής πρέπει να έχει υπόψη του την τεχνική εκείνη με την οποία τοποθετούσαν κάποιο σκουρόχρωμο μεταλλικό κράμα πάνω στο χρυσό υπόστρωμα (πρβ. Σ 561).

στ. 554 χερόβολα: το χερόβολο είναι η ποσότητα που χωράει στο χέρι μας, η χεριά.

στ. 559 αλεύρια μούσκευαν: για να ζυμώσουν.

στ. 562 σταλίκια: οι πάσσαλοι.

στ. 569 τον λίνον τραγουδούσε: το τραγούδι του τρύγου. Ο Λίνος ήταν σπουδαίος μουσικός, που σκοτώθηκε από τον Απόλλωνα, επειδή τόλμησε να τον ανταγωνιστεί στο τραγούδι.

στ. 585 αλύχταν... αναμερίζαν: γάβγιζαν… απομακρύνονταν.

στ. 589 ιστόρησεν: απεικόνισε.

στ. 590-591 ο Δαίδαλος… της Αριάδνης: ο Δαίδαλος (< δαιδάλλω = φιλοτεχνώ), πατέρας του Ίκαρου, ήταν ο φημισμένος τεχνίτης που είχε κατασκευάσει τον Λαβύρινθο στην Κρήτη. Η Αριάδνη ήταν η κόρη του Μίνωα, που βοήθησε τον Θησέα να νικήσει τον Μινώταυρο.

στ. 591-592 συμπληρωματικά σχόλια 7: Η αναφορά στης «Κνωσού τα μέρη», δικαιολογείται και επειδή οι Κρήτες ήταν πολύ φημισμένοι χορευτές. Οι παρθένες χαρακτηρίζονται πολύπροικες, επειδή ήταν όμορφες και οι γαμπροί θα έδιναν πλούσια δώρα στους πατεράδες τους για να τις νυμφευτούν (βλ. και σχόλ. Σ 395).

στ. 595 από το λάδι λαμπερούς: χρησιμοποιούσαν το λάδι για να κάνουν στιλπνές τις κλωστές με τις οποίες ύφαιναν.

καλόγνεστους: όμορφα υφασμένους.

στ. 598-601 Περιγραφή ενός κυκλικού χορού σε έντονο ρυθμό, όπως μας αφήνει να εννοήσουμε η παρομοίωση με τον τροχό του αγγειοπλάστη. Οι χορευτές άλλοτε περιστρέφονταν όλοι μαζί με ταχύτητα και ευκινησία (στ. 598-600) και άλλοτε σχημάτιζαν δυο ομάδες σε αντικριστές σειρές (στ. 601), όπως σήμερα οι κυκλικοί ή αντικριστοί χοροί της δημοτικής μας παράδοσης.

στ. 599 αρμόδιον: ταιριαστό (πρβ. στ. 610).

στ. 603 συμπληρωματικά σχόλια 8: Τον ποιητή μπορεί να τον αντιπροσωπεύει «ο αοιδός ο θείος», αλλά και ο ίδιος ο Ήφαιστος, ο οποίος είναι επίσης δημιουργός και αναπαριστά με την τέχνη του βασικές πλευρές της ανθρώπινης ζωής, ό,τι δηλαδή κάνει και ο επικός ποιητής με το έργο του.

στ. 606-607 Ο Ωκεανός περιβάλλει την ασπίδα, όπως περιβάλλει και τη γη, πάνω στην οποία ζουν οι άνθρωποι.

στ. 608-612 συμπληρωματικά σχόλια 9: Η υπόλοιπη πανοπλία δίνεται συνοπτικά σε ελάχιστους στίχους. Τονίζεται έτσι η σημασία της διεξοδικής περιγραφής της ασπίδας για την προώθηση του μύθου και τον συμβολισμό της: ο Αχιλλέας θα κρατάει στα χέρια του ένα όπλο που θα απεικονίζει τη ζωή ολόκληρη καθώς ο ίδιος θα βαδίζει προς τον θάνατο. Να προσθέσουμε επίσης ότι «δεν θα προκαλούσε έκπληξη, εάν ο Όμηρος σκεφτόταν να συμβολίσει με τον τρόπο αυτό τη δύναμη και την αθανασία της τέχνης του, η οποία έπλασε μέσα στην ίδια την Ιλιάδα ένα αριστούργημα "τέτοιο, που ο κάθε άνθρωπος θα θαυμάζει, σαν τ' αντικρίζει" (466-467).» (Edwards M.W., σελ. 392)

1. «Το κέντημα του μαντιλιού» του Κ. Κρυστάλλη

«Στην άκρη του γιαλού ξανθή κάθεται κόρη
κι ωριόπλουμο λευκό χρυσοκεντάει μαντήλι,
μαντήλι του γαμπρού, του γάμου της κανίσκι (= δώρο).
Τη θάλασσα κεντάει με τα νησιά της όλα,
κεντάει τον ουρανό με τα λαμπρά του αστέρια,
τη γη με τα πολλά και τα ωραία λουλούδια,
κεντάει κι ένα βουνό ψηλό και μέγα·
το χάραμα γλυκά προβάλλει στην κορφή του
και βάφεται η κορφή και τ' ουρανού η λουρίδα
ροδόλευκη. Νερά καθάρια κι ασημένια
τα διάπλατα πλευρά ξετρέχουν κι αυλακώνουν·
χιλιόχρονα, παλιά, βαθιά, ισκιωμένα ορμάνια (= ρουμάνια, δάση)
κεντάει στες λαγκαδιές με πράσινο μετάξι.
Στους όχτους (= υψώματα), στα ριζά, κοπάδια ασπρολογάνε
και φαίνονται βοσκοί και στ' όμορφο κεντίδι
φλογέρες λες κι ακούς, λες και γροικάς (= ακούς) τραγούδια,
βελάσματα βραχνά και ήχους από τρουκάνια (= μεγάλα χάλκινα κουδούνια).
[...]
[...] Ολόυρα (= γύρω γύρω) από τον κάμπο
πλήθος μικρά χωριά κεντάει, χωράφια αλλούθε
με ολόχρυσα σπαρτά, με θημωνιές (= σωρός από θερισμένα στάχυα), με αλώνια.
Πράσινα αμπέλια αλλού με κίτρινα σταφύλια,
κίτρινα σαν φλουριά, κι έμορφα κοπελλούδια
που μπαίνουν με πλεχτά καλάθια και τρυγάνε.
Γάμον αρχοντικό σ' ένα χωριό πλουμίζει (= κεντάει, στολίζει)
με νύφην, με γαμπρό, με φλάμπουρα (= λάβαρα), με ψίκι (= γαμήλια πομπή).
Δράκους αλλού κεντάει και λάμιες (= τερατώδεις γυναικείες μορφές) και νεράιδες,
κεντάει κι έναν γιαλό με ζαφειρένια πλάτια
στην άκρη του γιαλού την ίδια τη θωριά της
ολόφαντη ιστορεί από εμορφιάν και νιότη
και πλούτον και αρχοντιά, και στα λευκά της χέρια
ταργόχειρο κρατεί, τ' ωριόπλουμο μαντήλι,
μαντήλι του γαμπρού, του γάμου της κανίσκι [...]».

(Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Β' Γυμνασίου, ΟΕΔΒ 2001, σελ. 387-388)

2. Η ασπίδα του Ηρακλή

Στην Ασπίδα, ένα σύντομο επικό ποίημα που αποδίδεται στον Ησίοδο αλλά ανήκει στον 6ο π.Χ. αιώνα, περιγράφεται η μάχη του Ηρακλή με τον Κύκνο, τον γιο του Άρη. Από το ποίημα αυτό προέρχονται τα παρακάτω αποσπάσματα (στ. 238-244, 248-257, 270-276 και 285-292), που αναφέρονται στην ασπίδα του Ηρακλή. Σε αντίθεση με την ασπίδα του Αχιλλέα, στην οποία ο ποιητής περιγράφει ποικίλες σκηνές από την καθημερινή ζωή, ο ποιητής της Ασπίδος προτιμά να εντυπωσιάσει. Γι' αυτό και στο ποίημά του πληθαίνουν οι αποτρόπαιες εικόνες και τα φοβερά όντα.
«Άντρες πολεμούσανε φορώντας τα πολεμικά τους άρματα, από τη μιαν αυτοί να σώσουν τον εαυτό τους, υπερασπίζοντας από τον όλεθρο την πόλη τους και τους γονιούς τους, κι από την άλλη εκείνοι θέλοντας την πόλη να κουρσέψουν. Πολλοί κείτονταν που έπεσαν, μα πιο πολλοί στη μάχη που 'χαν στήσει πολεμούσαν. Πάνω από τα χυτά στο χάλκωμα καλοχτισμένα καστροπύργια γοερά οι γυναίκες φώναζαν και σχίζανε τα μάγουλά τους — κι ήτανε σάμπως ζωντανές, δουλειά του ξακουστού Ηφαίστου [...]. Και οι σκοτεινές ανάμεσά τους Κήρες τ' άσπρα χτυπώντας δόντια τους, τρομάρα να τις βλέπεις, ζοφερές, αιματωμένες και φριχτές για τα κορμιά που επέφταν συνερίζαν· κι όλες ορμούσανε να πιούνε μαύρο γαίμα. Κι όποιον πεσμένο πρωταρπάζανε, ή μόλις χτυπημένον που έπεφτε του μπήγαν στο κορμί τα νύχια τα μεγάλα τους, και του κατέβαινε στον Άδην η ψυχή, στον παγωμένο Τάρταρο. Κι όταν η ψυχή τους χόρταινε αίμα ανθρώπινο, ξωπίσω το κουφάρι ερίχνανε, και ξαναφέρνανε τη λύσσα τους στης μάχης μέσα την αντάρα. [...]

Κι ήτανε πλάι μια πόλη μ' όμορφο καστρί. Εφτά πόρτες χρυσές καλοπροσαρμοστές στα πανωπόρτια τη σφαλούσαν. Οι άντρες με γιορτάσια και χορούς γλεντούσανε. Πολλοί φέρνανε μ' άμαξα καλότροχη τη νύφη προς το σπίτι του γαμπρού κι ανέβαινε μακρύ-μακρύ του υμεναίου τραγούδι, ενώ απ' τις αναμμένες δάδες που κρατούσαν δούλες μια γλυκιά από μακριά χυνόταν λάμψη [...]. Άλλοι μπροστά στην πόλη καβάλα σ' άλογα γυμνάζονταν. Κι οι γεωργοί τη γη τη θεία σχίζανε, κι είχανε τους χιτώνες αναζώσει. Κι ήταν πολύς καρπός για θέρισμα παρέκει· άλλοι θερίζανε με κοφτερά δρεπάνια τα γερτά καλάμια με τ' αστάχυα τα πυκνά — ήταν σα να 'βλεπες στ' αλήθεια τον καρπό της Δήμητρας· κι άλλοι τα δέναν σε χερόβολα και τα 'ριχναν στ' αλώνι· κι άλλοι τρυγούσανε σταφύλια [...]».

(Ησίοδος, Ασπίς Ηρακλέους, μτφρ. Π. Λεκατσάς, εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 11941)

Ομήρου Ιλιάδα, ραψωδία Λ: Η ασπίδα του Αγαμέμνονα (παράλληλο κείμενο)
Γιώργου Γεραλή, Η ασπίδα του Αχιλλέα (παράλληλο κείμενο) [πηγή: Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού]

3. Το αρχοντόπουλο της Μυτιλήνης

Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από το έμμετρο μυθιστόρημα του Βιτσέντζου Κορνάρου Ερωτόκριτος (βλ. βιβλίο μαθητή «Παράλληλο κείμενο» στη ραψωδία Η, σελ. 85-86). Ο πατέρας της Αρετούσας, για να διασκεδάσει, οργανώνει ένα κονταροχτύπημα (γκιόστρα). Αρχοντόπουλα από διάφορα μέρη της Ελλάδας έρχονται για να πάρουν μέρος στον αγώνα. Ο αφηγητής περιγράφει την εμφάνιση των παλικαριών, το ντύσιμό τους, τα όπλα τους, όπως επίσης το έμβλημα και το σχετικό ρητό πάνω στην περικεφαλαία τους.

Ο πρώτος οπού μ' αφεντιές ήρθε την ώρα εκείνη

ήτονε τ' αφεντόπουλον από τη Μυτιλήνη·

145. εις έναν άλογο ψαρό πιτήδειος καβαλάρης,

όμορφος, αξαζόμενος κ' ερωτοδιωματάρης.

Τα ρούχα οπού σκεπάζασι ποπάνω τ' αρματά του

μπλάβα με τ' άστρα τα χρουσά ήσα για φορεσά του

κ' εις τ' άρματα τση κεφαλής είχε σγουραφισμένο

150. ψηλό βουνί κ' εις την κορφήν λαφάκι δοξεμένο·

κ' εφαίνετό σου εστρέφετο, και τη σαΐτα εθώρει

και να τη βγάλη εξάμωνε κ' εκείνο δεν εμπόρει.

Στο λάφιν αποκατωθιό ελέγαν τα γραμμένα:

«Δέτε και λυπηθήτε με εις τα 'χω παθωμένα·

155. ίδρωσα κ' επαράδειρα έτσι ψηλά να σώσω

κι ως ήσωσα, ελαβώθηκα, στέκω να παραδώσω.»

Πάγει ζιμιό και προσκυνά, του βασιλιού σιμώνει

και τ' όνομά του γράφουσι, καθώς το φανερώνει.

Δημοφάνης εκράζετο τ' αγένειο παλικάρι·

160. πολλά τον ετρομάσσασι εις τσ' αντρειάς τη χάρη,

πολλά τονερεχτήκασι για τα όμορφά του κάλλη.

(Β. Κορνάρος, Ερωτόκριτος, Β 143-161, κριτική έκδοση Στ. Αλεξίου, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1980)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Ή ΕΡΓΑΣΙΑ

1. Αφού εντοπίσετε τις σκηνές που απεικονίζονται πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα, να τις απαριθμήσετε δίνοντας έναν τίτλο σε καθεμιά, να τις περιγράψετε με λίγα λόγια και να δείξετε ότι στο επίκεντρο των περισσότερων σκηνών βρίσκεται ο πολιτισμένος άνθρωπος.

Η ασπίδα του Αχιλλέα (βίντεο) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
Ο ελληνικός χορός χθες & σήμερα (βίντεο): Επεισόδιο 4 Μυκηναϊκά [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο ΕΡΤ]
Η αρχαία ελληνική μουσική α' μέρος (βίντεο) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
Η αρχαία ελληνική μουσική β' μέρος (βίντεο) [πηγή: Εκπαιδευτική Τηλεόραση]
Στο εργαστήρι του Ήφαιστου (πηγή: Εκπαιδευτική ιστοσελίδα στο Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο)

2. Στην περιγραφή της ασπίδας και των άλλων όπλων ο ποιητής αναφέρεται συχνά στην τεχνική του Ήφαιστου. Αφού εντοπίσετε αυτά τα σημεία, να γράψετε τα συμπεράσματά σας σχετικά με το επίπεδο ανάπτυξης του υλικού πολιτισμού (τέχνη, τεχνική κτλ.) στην ομηρική εποχή.

Η τεχνολογία στη γεωμετρική εποχή [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Η τέχνη στη γεωμετρική εποχή [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]
Η τέχνη στην Ομηρική εποχή [πηγή: Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα]

3. Στους στ.Σ 508-539 περιγράφεται ένας τυπικός πόλεμος της ηρωικής εποχής. Αφού προσδιορίσετε τις κύριες φάσεις του, να βρείτε ομοιότητες με τον ιλιαδικό πόλεμο και να δικαιολογήσετε τις παρατηρήσεις σας με στοιχεία από το κείμενο ή από τις ενότητες που έχετε διδαχθεί σε προηγούμενα μαθήματα.

Ο πόλεμος στη γεωμετρική εποχή [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού] [πηγή: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]

4. Μολονότι ο ποιητής για να παρουσιάσει όσα εικονίζονται πάνω στην ασπίδα χρησιμοποιεί την περιγραφή, οι εικόνες δεν είναι στατικές αλλά μοιάζουν με μικρές αφηγήσεις, δηλαδή στην περιγραφή υπάρχει κίνηση, δράση, ακούγονται ήχοι και αναφέρονται σκέψεις ή συναισθήματα των προσώπων που απεικονίζονται. Μπορείτε να βρείτε ορισμένα τέτοια παραδείγματα;

5. Ποια θέση επιφυλάσσει για τον εαυτό του ο ποιητής και πώς προβάλλει την αξία του ως δημιουργού σε όλη τη διάρκεια της περιγραφής; Αφού θυμηθείτε και όσα μάθατε στην Οδύσσεια για τους αοιδούς, να συζητήσετε στην τάξη σχετικά με το έργο και την κοινωνική θέση αυτών των καλλιτεχνών στην ομηρική κοινωνία.

Διάβασε για τους αοιδούς

6. Να συγκρίνετε την ασπίδα του Αχιλλέα: α) με την ασπίδα του Ηρακλή και β)με το μαντίλι που κεντάει η κόρη στο ποίημα του Κ. Κρυστάλλη. Να βρείτε ομοιότητες ή διαφορές, τις οποίες να δικαιολογήσετε.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ - ΣΧΕΔΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1. Η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα αποτελεί φανταστική «έκφραση». Αφού θυμηθείτε και συζητήσετε στην τάξη τι σημαίνει ο τεχνικός όρος «έκφραση», θα χωριστείτε σε ομάδες και θα ασχοληθείτε με τα ακόλουθα θέματα: α) Παραδείγματα «εκφράσεων» από την Οδύσσεια, την Ιλιάδα ή άλλα κείμενα. β) Επίσκεψη σε κάποιο μουσείο και δημιουργία μικρού καταλόγου έργων τέχνης που θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο «έκφρασης». γ) Δημιουργία της δικής σας «έκφρασης» για έναν χώρο, ένα τοπίο ή ένα έργο τέχνης που σας εντυπωσίασε. δ) Παρουσίαση της ασπίδας του Αχιλλέα με έναν τρόπο καλλιτεχνικής έκφρασης που σας ταιριάζει (π.χ. ζωγραφική, μακέτα κτλ.). [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Πολιτισμός, Τέχνη, Δημιουργία, Σύστημα, Μοτίβο]

Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων: Ε [πηγή: Ψηφιακό Σχολείο]
Επίσκεψη στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (εικονική περιήγηση στον δικτυακό τόπο του Μουσείου)
Επίσκεψη στην Εθνική Πινακοθήκη (επίσημος δικτυακός τόπος)
Τα μουσεία της Ελλάδας [πηγή: Οδυσσέας. Πολιτιστική Πύλη του Υπουργείου Πολιτισμού]

2. Αφού σημειώσετε τους αστερισμούς που εικονίζονταν πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα και συζητήσετε για τη μυθολογική προέλευση των ονομάτων τους, να εργαστείτε σε ομάδες στα ακόλουθα θέματα: α) Σχηματική αναπαράσταση του ουράνιου θόλου και εντοπισμός της θέσης των αστερισμών αυτών. β) Ο ρόλος των αστερισμών αυτών και γενικότερα των αστέρων στην Οδύσσεια και την Ιλιάδα. γ) Η κίνηση των αστερισμών και η ζωή του ανθρώπου στην αρχαιότητα και σήμερα. δ) Η θέση των αστερισμών στον λαϊκό πολιτισμό με συγκεκριμένα παραδείγματα (π.χ. δημοτικά τραγούδια, έργα λαϊκής τέχνης κτλ.). [Ενδεικτικές Έννοιες Διαθεματικής προσέγγισης: Πολιτισμός, Χρόνος, Φύση, Τέχνη, Επιστήμη]

Το σύμπαν στην Ασπίδα του Αχιλλέα - δραστηριότητες [πηγή: Εκπαιδευτική ιστοσελίδα στο Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο]
Κόκκινοι Γίγαντες και Άσπροι Νάνοι [πηγή: Ίδρυμα Ευγενίδου]
Ωρίων [πηγή: Αριάδνη. Μυθολογικό λεξικό. Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα]
Κασσιόπη [πηγή: Αριάδνη. Μυθολογικό λεξικό. Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα]

1. Π ασπίδα του Αχιλλέα (α)

«Η περιγραφή αυτή της ασπίδας του Αχιλλέα εγέννησε πλήθος προβλήματα στους φιλόλογους και στους αρχαιολόγους. Άλλοι πίστεψαν πως ο Όμηρος περιγράφει εδώ μια πραγματική ασπίδα, παρεξηγώντας μάλιστα κάπου κάπου τ' απεικονίσματά της. Άλλοι παρατήρησαν πως η τεχνική της διακόσμησης και ορισμένα θέματα προδίνουν μυκηναϊκή καταγωγή και γι' αυτό υποστήριξαν πως η ασπίδα ολόκληρη πρέπει να είναι μυκηναϊκή, ορθογώνια λοιπόν, όχι κυκλική. Βρέθηκαν άλλοι που πίστεψαν πως έτσι που η περιγραφή της Ασπίδας με τις ειρηνικές της σκηνές κόβει απότομα την έντονη πολεμική δράση της Ιλιάδας, δεν μπορεί να είναι γνήσιο έργο του Ομήρου, αποτελούσε λοιπόν αρχικά ένα αυθυπόστατο μικρό έπος, που προστέθηκε αργότερα στο σώμα της Ιλιάδας.

Φυσικά, εδώ δεν μπορούμε να συζητήσουμε τις γνώμες αυτές· θα δώσουμε μόνο τι πιστεύουμε σήμερα για την ασπίδα κι έπειτα θα προχωρήσουμε στην ανάλυσή της.

Ο Όμηρος δεν περιγράφει εδώ μια πραγματική ασπίδα. Ζώντας τον 8ο π.Χ. αιώνα ξέρει βέβαια τις σύγχρονές του κυκλικές ασπίδες, που η διακόσμησή τους γίνεται σε επάλληλους όπως κι αυτή κύκλους· από την άλλη μεριά η τεχνική της Ασπίδας και μερικά από τα θέματά της δείχνουν πόσο δυνατή είναι ακόμα η θύμηση της μυκηναϊκής τέχνης μέσα στην παράδοση ύστερα από τέσσερις αιώνες. Η γενική όμως σύλληψη και η οργάνωση του υλικού είναι έργο του Ομήρου: τα δάνεια στοιχεία αναχωνεύτηκαν, ανακατώθηκαν με επινοήματα του ίδιου του ποιητή και —το σπουδαιότερο— από στοιχεία των εικαστικών τεχνών μετασχηματίστηκαν σε στοιχεία της τέχνης του λόγου. Γιατί οι εικαστικές τέχνες —ζωγραφική, πλαστική κλπ. — εργάζονται μέσα στον χώρο, όχι στον χρόνο, κι έτσι από ένα θέμα που αναπτύσσεται μέσα στον χρόνο δεν μπορούν να δώσουν παρά μια στιγμή του μόνο, ας είναι και την κορυφαία.

Αντίθετα ο Όμηρος, σαν ποιητής που είναι, δίνει το θέμα του στη χρονική συνέχειά του. Στην πολεμική σκηνή να πούμε της πολιτείας που βρίσκεται πολιορκημένη έχουμε πρώτα το τελεσίγραφο του εχθρικού στρατού να τους παραδώσουν τα μισά πλούτη που κρύβει μέσα η πόλη, αλλιώς θα την κουρσεύαν ολάκερη πατώντας τη. Οι πολιορκημένοι αρνιούνται κι ετοιμάζονται για καρτέρι. Αφήνουν τα γυναικόπαιδα και τους γέροντες μέσα στην πολιτεία κι οι άντρες ξεκινούν, φτάνουν στον ποταμό κι εκεί κρύβονται περιμένοντας τα βόδια και τ' αρνιά των πολιορκητών. Κι όταν τα κοπάδια κατεβαίνουν στο ποτάμι για να ποτιστούν, εκείνοι χύνονται, τ' αρπάζουν και σκοτώνουν τους βοσκούς. Ο άλλος στρατός, ακούγοντας τη φασαρία, τρέχει, τους προφταίνει, κι έτσι αρχίζει η μάχη. — Όλη αυτή τη μακριά ιστορία πώς θα μπορούσε ποτέ ένα έργο της εικαστικής τέχνης να την κλείσει σε μιαν εικόνα μέσα;

Ο κεντρικός κύκλος παράσταινε τη γη και τη θάλασσα, τον ήλιο και το φεγγάρι και τ' αστέρια - την εξωτερική πάλι ζώνη τη γέμιζε το πλατύ ρέμα του Ωκεανού. Ανάμεσα στα κοσμικά στοιχεία αυτά βρίσκεται κλεισμένη η ζωή του ανθρώπου, όπως παρουσιάζεται στις τρεις μεσαίες ζώνες. Μήπως και στην πραγματικότητα η ανθρώπινη ζωή δεν βρίσκεται περιορισμένη και καθορισμένη από τα φυσικά στοιχεία; Ο άνθρωπος παλεύει δουλεύοντας πάνω στη γη και —σπανιότερα — πάνω στη θάλασσα. Γύρω του —κατά την αντίληψη των αρχαίων— κυλάει τα νερά του ο Ωκεανός, πάνω του απλώνεται ο ουρανός. Ο ήλιος βγαίνοντας και βασιλεύοντας του καθορίζει τις ώρες δουλειάς και ανάπαψης. Του φεγγαριού οι φάσες τον οδηγούν να προσδιορίσει τους μήνες και τα χρόνια που γυρίζουν, τ' αστέρια να ταξιδεύει μέσα στη νύχτα και ακόμα να βρίσκει πότε ν' αρχίσει την κάθε δουλειά του χωραφιού.

Από τις σκηνές που παρασταίνονται στους μεσαίους κύκλους οι πρώτες αναφέρονται στην κοινωνική ζωή του ανθρώπου: απονομή δικαιοσύνης και γάμος· σε αυστηρήν αντιστοιχία το τελευταίο θέμα από τις σκηνές αυτές είναι πάλι παρμένο από την κοινωνική ζωή: χορός. Εκεί, μέσα στη συνοδεία του γάμου, τραγουδούσαν οι νιοι χορεύοντας στους ήχους του αυλού και της κιθάρας· εδώ χορεύουν νιοι και νιες μαζί, και τον χορό τους τον ρυθμίζει ο θείος αοιδός με το τραγούδι του και την κιθάρα. Κι όπως εκεί οι γυναίκες βγαίνουν στην πόρτα περίεργες να ιδούν τη νύφη και ν' ακούσουν τα τραγούδια και τις μουσικές —πόσο γνήσια ελληνική η σκηνή αυτή!—, έτσι κι εδώ γύρω στους νέους στέκει ο κόσμος και παρακολουθεί καμαρώνοντας τον χορό τους — μήπως η σκηνή αυτή είναι λιγότερο ελληνική;

Οι καθαυτό μεσαίες σκηνές παρουσιάζουν τις βασικές μορφές της γεωργικής ζωής του ανθρώπου: όργωμα, θερισμός, τρύγος, κτηνοτροφία. Νιώθεις όλον τον μόχθο του ανθρώπου που δουλεύει τη γη, μαζί του όμως ζεις και τη χαρούμενη ικανοποίηση που δίνει η δουλειά και καθαυτή και για την καλή σοδειά που θα φέρει. [...]

Ο αρχαίος Έλληνας νιώθει πως δεν μπορεί να εξαντλήσει την πληρότητα της ζωής παρά μόνο με την κατάφαση όλων των αντιθέσεων που κλείνει. Έτσι κι εδώ βλέπουμε τον Όμηρο ν' αναπλάθει τον κόσμο ολόκληρο χύνοντας το φως των στίχων του στη ζωή των ανθρώπων της πολιτείας και στη ζωή των ξωμάχων, στη ζωή των αντρών —δικαστήριο— και στη ζωή των γυναικών —γάμος—, στα έργα του πολέμου και στα έργα της ειρήνης, στη σοβαρή δουλειά με τον μόχθο της και στη γιορτή με τις χαρές της, στις οιμωγές των λαβωμένων και στα τραγούδια των χαροκόπων.

Μέσα στην αποκλειστικά πολεμική ατμόσφαιρα της Ιλιάδας, μέσα στα ηρωικά κατορθώματα και στον θάνατο τόσων παλικαριών, η περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα μας ανοίγει μια σειρά από εικόνες, όπου ο πόλεμος είναι μια μόνο φάση της ζωής και όχι η πιο σημαντική· οι ειρηνικές σκηνές υπερισχύουν εδώ. Και οι μεγάλοι ήρωες με τα τιμημένα ονόματα παραμερίζονται για μια στιγμή· ο ποιητής μας μιλεί τώρα για τις χαρές και τους καημούς τον απλού ανώνυμου λαού. Αυτό δεν θα πει πως άλλος πρέπει να είναι ο ποιητής της Ασπίδας και άλλος ο ποιητής της υπόλοιπης Ιλιάδας. Ένας μεγάλος δημιουργός, όπως στάθηκε ο Όμηρος, είναι πάντα πολύφωνος· γι' αυτό μπορεί να κλείνει μέσα στην ψυχή του όλο τον κόσμο, όλες τις ομορφιές του, όλες τις χάρες του κι όλους τους πόνους του. Ωστόσο, σαν να ήθελε να υποδηλώσει πως όσο και να ψάλλει πολέμους μια φορά η καρδιά του δεν ανήκει σ' αυτούς, πως η αγριότητά τους είναι ξένη με την ψυχή του, παρουσίασε τον ίδιο του εαυτό τον να ψάλλει —μοναδική φορά μέσα στην Ιλιάδα — όχι στο στρατόπεδο των Ελλήνων, ούτε μέσα στην πολιορκημένη Τροία, παρά μέσα στην Ασπίδα, ανάμεσα στους νέους και στις κοπέλες που χορεύουν — ο θείος αυτός τραγουδιστής [...].»

Κακριδής Ι.Θ., Ομηρικά θέματα, σελ. 67-71)

Η ασπίδα του Αχιλλέα

«Ακριβώς αντίθετη γραμμή από τον ποιητή της ησιόδειας περιγραφής της Ασπίδας ακολουθεί ο Όμηρος. Δεν τον ενδιαφέρει το χτυπητό αποτέλεσμα ούτε επιδιώκει μιαν εντύπωση που να ξεσηκώνει άμεσα την ψυχή. Ο Όμηρος περιγράφει, αφήνοντας τον αναγνώστη να βλέπει και να αναγνωρίζει· και αυτό που τον αφήνει να βλέπει και να αναγνωρίζει είναι το αληθινό. Γι' αυτό ο ποιητής, που είχε να δώσει επάνω σε μιαν ασπίδα μιαν εικόνα της ζωής, απόφυγε κάθε μαγική αποτροπιαστική εικόνα, από αυτές που τόσο συχνά παρουσιάζουν οι πραγματικές ασπίδες.

Ακόμα ο Όμηρος δεν χάνεται στις λεπτομέρειες· η πληρότητα που πλάθει είναι μια πληρότητα που προχωρεί καθαρά εξελιχτικά και με τάξη. Ο Όμηρος μένει λιτός· όσο ζεστά κι αν βγαίνουν τα πράγματα από το χέρι του, πάντα μένει κοντά στα πράγματα, και ακριβώς η λιτότητα αυτή κάνει την προσφορά του τόσο ουσιαστική, τόσο σημαντική.

Τέλος: μέσα σε όλη την περιγραφή της Ασπίδας του Ομήρου επικρατεί από τη μιαν άκρη ως την άλλη μια τάξη· η τάξη όμως αυτή ξεπηδάει από μοναχή της από τη συνοχή και την εσωτερική ουσία των πραγμάτων. Έτσι δεν την προσέχει κανείς καθόλου· το μόνο που νιώθει είναι η ζωή· γιατί δεν εισβιάζει τα ζωντανά στοιχεία — τα οδηγεί μόνο και τα στερεώνει σε μια πιο υψηλή, ουσιαστική ζωή.

Αυτό που ο Όμηρος παρουσιάζει είναι οι βασικές μορφές του κόσμου και της ζωής. Είναι τακτοποιημένες σύμφωνα με την αρχή της αντίθεσης. Η αντίθεση όμως αυτή δεν είναι απλή συμμετρία και τυπική αντίθεση· είναι εσωτερική πόλωση, όπου τα αντιθετικά στοιχεία προσδιορίζουν και στηρίζουν το ένα το άλλο, μια πόλωση που κάθε φορά παρουσιάζει το καθολικό.

Δίπλα στις βασικές μορφές, τα απλά στοιχειώδη γεγονότα. Ο ποιητής τα αναπτύσσει διατρέχοντας τις χαρακτηριστικές τους φάσεις. Το καθένα από αυτά που παρασταίνει έτσι σε λίγες εικόνες είναι πάλι ένα σύνολο, το σύνολο αυτού που συμβαίνει. Καθώς όμως εμφανίζεται η μία αντίθεση αντίκρυ στην άλλη, και η μία φάση ακλουθεί την άλλη, ο ποιητής μας οδηγεί κάθε φορά σε κάτι καθολικό. Και από το ένα καθολικό στο άλλο ανεβαίνουμε στο καθολικό που τα κλείνει όλα μέσα του. Έτσι χαλκεύει ο Ήφαιστος την καινούρια ασπίδα για τον Αχιλλέα. [...] Δύο χαρακτηριστικά της ανθρώπινης δραστηριότητας φαίνεται να λείπουν από την εικόνα του Ομήρου: η ναυσιπλοΐα και τα επαγγέλματα. Και αν όμως τον καιρό εκείνο είχαν κιόλας αρχίσει τα τολμηρά υπερπόντια ταξίδια για ανακαλύψεις και κατακτήσεις, μια φορά το ναυτικό εμπόριο δεν ανήκε στα παλιά βασικά στοιχεία της ζωής που ενδιαφέρουν τον ποιητή. Ακόμα και στην Οδύσσεια έμπορος είναι κυρίως ο κάτοικος την Φοινίκης, που παρουσιάζεται με μελανά χρώματα. Όσο για τα επαγγέλματα, δεν είναι καθόλου σύμπτωση ότι στο τέλος ολόκληρης της περιγραφής παρουσιάζεται σε μια παρομοίωση ο αγγειοπλάστης.

Η τελευταία εικόνα είναι ο περίτεχνος χορός, που οι πολύπλοκες φιγούρες του θυμίζουν τους πολύπλοκους διαδρόμους του λαβύρινθου. Ύστερα από τη δουλειά λοιπόν ακλουθεί σαν κατακλείδα μια γιορτή, μια γιορτή σε τονισμένα λεπτή, πλούσια και σεμνή μορφή. Η γιορτή στους Έλληνες είναι τις πιο πολλές φορές δεμένη με τη λατρεία· στη γιορτή βρίσκει την ανάπτυξή της η τέχνη και η διασκέδαση, που ενώνει όλους μαζί τους ανθρώπους. Έτσι, στο τέλος της περιγραφής μας ξαναφέρνει στην αρχή: στην ειρηνική πόλη με τις γαμήλιες πομπές της. Στο πρόσωπο του θείου τραγουδιστή όμως, που ανάμεσα στον λαό παίζει τη λύρα του —θα έλεγε κανείς πως είναι ο ίδιος ο Όμηρος— παρουσιάζεται στο τέλος και η υψηλή τέχνη, η ποίηση. [.]

[...] Βέβαια, στον Αγαμέμνονα τον αρχιστράτηγο και ο Όμηρος έδωσε μιαν ασπίδα που εκφράζει τη φοβερότητα του ήρωα. Πρόκειται όμως πραγματικά για μια καθαρή, άσχετη διακόσμηση, όταν αντίθετα ο πιο μεγάλος ήρωας τον Ομήρου έχει στην ασπίδα του αντί για οποιοδήποτε μαγικό αποτροπιαστικό αντικείμενο μιαν απεικόνιση της ζωής και του κόσμου; Η επίσκεψη της Θέτιδας στο εργαστήρι του Ήφαιστου, που τελειώνει με την περιγραφή της Ασπίδας, βρίσκεται σχετικά με τα γεγονότα της Ιλιάδας σε μια πολύ σημαντική θέση. Στην αρχή της ραψωδίας, ύστερα από τον θάνατο του Πάτροκλου, ο θυμός του Αχιλλέα έχει καταλαγιάσει. Η απόφασή του να πολεμήσει και να πάρει εκδίκηση από τον Έκτορα είναι η προετοιμασία για το μεγάλο δραματικό γεγονός που αρχίζει στο Τ με τη συμφιλίωση του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα και τελειώνει στο Χ με τον θάνατο του Έκτορα. Και είναι τη νύχτα, πριν ξημερώσει η μεγάλη αυτή μέρα, που ο Ήφαιστος χαλκεύει τα όπλα για τον Αχιλλέα.

Η θεώρηση της ασπίδας μάς προσφέρεται έτσι αμέσως, πριν αρχίσει να προχωρεί η δράση, παίρνοντας όλο και πιο γρήγορο ρυθμό· στην ορμητική ροή της δράσης αυτής η περιγραφή της ασπίδας αποτελεί μιαν ανάπαυλα. Μας απομακρύνει από την ψυχική αγωνία του ήρωα· παύουμε να βλέπουμε το αδιέξοδο μιας στενόχωρης κατάστασης, όπου μόνο η δράση μπορεί ν' ανοίξει ένα δρόμο, και αντικρίζουμε την ταχτοποιημένη απλωσιά του κόσμου. Η ασπίδα μάς θυμίζει αυτή την τάξη ακριβώς τη στιγμή που όλα έχουν με τρόπο φοβερό μπλεχτεί. Η Θέτιδα στα λόγια που λίγο πιο πριν απευθύνει στον Ήφαιστο θυμάται την τραγικότητα της ζωής του γιου της (429-461). Η περιγραφή λοιπόν της Ασπίδας του Ομήρου ανήκει σ' εκείνες τις σκηνές που πολλές φορές, βαλμένες ανάμεσα στις σκηνές της δράσης στην Ιλιάδα, διασπούν με την ηρεμία τους την αναταραχή των γεγονότων που τις περιβάλλουν. Και είναι καλλιτεχνική σοφία, όταν στη σκηνή αυτή αποφεύγονται το υψηλό ύφος και τα θέματα του ηρωικού κόσμου, ακριβώς όπως αποφεύγονται και στις παρομοιώσεις και στις παρένθετες μικροδιηγήσεις, όπως του Φοίνικα στο Ι ή του Νέστορα στο Λ. Ωστόσο, ο ποιητής είχε κάτι ακόμα πιο μεγάλο στον νου του.

Με την απόφαση να εκδικηθεί τον Έκτορα για τον νεκρό του φίλο ο Αχιλλέας αποφασίζει να πεθάνει και ο ίδιος· απ' εδώ και εμπρός ο θάνατος στέκεται στο πλευρό του. Αυτήν τη στιγμή ο θεός τού δίνει μιαν ασπίδα που γνώρισμά της είναι η ίδια η ζωή.»

(Schadewaldt W., τόμ. Β', σελ. 194-203)

2. Η επική άποψη της ζωής

«Το έργον του Ομήρου εμπνέεται ολόκληρον από μίαν φιλοσοφίαν, η οποία κατανοεί την ανθρωπίνην φύσιν και τους αιωνίους νόμους της παγκοσμίου πορείας, μίαν φιλοσοφίαν η οποία είδε και έκρινε κάθε ουσιαστικόν παράγοντα της ανθρωπίνης ζωής. Μελετά κάθε γεγονός και κάθε χαρακτήρα υπό το φως της καθολικής γνώσεως, της υφισταμένης αιωνίας αληθείας. Η αγάπη της ελληνικής ποιήσεως προς τα γνωμικά αποφθέγματα, η τάσις της να εκτιμά κάθε γεγονός βάσει ενός γενικού προτύπου και να προχωρεί λογικώς εκ του γενικού προς το ειδικόν και η συχνή χρήσις παραδοσιακών παραδειγμάτων ως γενικών τύπων και ιδανικών — όλαι αυταί αι τάσεις αρχίζουν με τον Όμηρον. Η τελειοτάτη έκφρασις της επικής απόψεως της ζωής του ανθρώπου είναι αι παραστάσεις επί της ασπίδος του Αχιλλέως, αι οποίαι περιεγράφησαν πλήρως εις την Σ ραψωδίαν (στ. 478 κ.ε.) της Ιλιάδος. [...]

Αυτή η βαθεία αίσθησις της αρμονίας μεταξύ ανθρώπου και φύσεως, η οποία εμπνέει την περιγραφήν της ασπίδος του Αχιλλέως, κυριαρχεί εις τον τρόπον, καθ' ον ο Όμηρος συλλαμβάνει τον κόσμον. Εις μέγας ρυθμός διεισδύει διά του κινουμένου συνόλου. Καμία ημέρα δεν είναι τόσο πλήρης ανθρωπίνου μόχθου, ώστε να λησμονήσει ο ποιητής να μας είπει, πως ο ήλιος ανατέλλει και δύει, πάνω από την ταραχήν, πως ο μόχθος και η μάχη της ημέρας ακολουθείται από την ανάπαυσιν και πως η νύκτα, η οποία χαλαρώνει τα μέλη των ανθρώπων με τον ύπνον, αγκαλιάζει όλους τους θνητούς. Ο Όμηρος δεν ρέπει ούτε προς τον νατουραλισμόν ούτε προς την ηθογραφίαν. Ούτε παρασύρεται μακράν, χωρίς στήριγμα, εις τα χαώδη κύματα της ζωής, ούτε ίσταται, γαλήνιος παρατηρητής, εις την ακτήν. Φυσικαί και πνευματικαί δυνάμεις είναι εξ ίσου πραγματικαί δι' αυτόν. Έχει μίαν οξείαν και αντικειμενικήν ενόρασιν μέσα εις τα ανθρώπινα πάθη. Γνωρίζει την βιαιότητα των στοιχείων των, τα οποία υπερνικούν τον ίδιον τον άνθρωπον και τον παρασύρουν μακράν, όταν τον αρπάζουν. Αλλ' αν και αυτή η δύναμις φαίνεται συχνά να υπερχειλίζει τας όχθας της, πάντοτε συγκρατείται όπισθεν στερεών φραγμάτων. Διότι διά τον Όμηρον, και διά τους Έλληνας γενικώς, τα έσχατα ηθικά σύνορα δεν είναι απλοί κανόνες ηθικής υποχρεώσεως, αλλά θεμελιώδεις νόμοι του Είναι. Εις αυτήν την έννοιαν της εσχάτης πραγματικότητος, εις αυτήν την βαθυτέραν γνώσιν του νοήματος του κόσμου, παρά την οποίαν όλοι οι "ρεαλισμοί" φαίνονται αδύνατοι και μη πραγματικοί, το Ομηρικόν έπος οφείλει την υπερισχύουσαν επίδρασίν του.»

(Jaeger, τόμ. Α', σελ. 84-86)