Δες και το διαδραστικό δίκτυο που ετοίμασε η Κωνσταντίνα Σάιτ πατώντας εδώ.
Κατηγορούμενο είναι το επίθετο (συνήθως) που με τη μεσολάβηση του συνδετικού ρήματος δίνει μια ιδιότητα στο υποκείμενο ή στο αντικείμενο μιας πρότασης.
Ας δούμε κάποια παραδείγματα:
• Ο Γιώργος είναι όμορφος.
• Ο Γιώργος είναι φίλος μου.
Στα παραπάνω παραδείγματα οι λέξεις: όμορφος, φίλος, είναι τα κατηγορούμενα του υποκειμένου "Ο Γιώργος" . Η λέξη όμορφος είναι επίθετο ενώ η λέξη φίλος είναι ουσιαστικό.
Ας δούμε και το παράδειγμα:
• Διάλεξα τον Γιώργο για φίλο μου.
Στο παραπάνω παράδειγμα η λέξη φίλο μου είναι κατηγορούμενο του αντικειμένου
«Γιώργο».
Τι χρησιμοποιείται ως κατηγορούμενο;
Όπως ήδη είπαμε ως κατηγορούμενο χρησιμοποιείται το επίθετο και το ουσιαστικό. Μπορεί όμως να χρησιμοποιηθούν κι άλλα μέρη του λόγου, αφού αποκτήσουν σημασία επιθέτου, π.χ.
• Ο Γιώργος είναι όμορφος. →
επίθετο
• Ο Γιώργος είναι φίλος μου.
→
ουσιαστικό
• Ο Γιώργος είναι εκείνος; → αντωνυμία
• Ο Γιώργος είναι πρώτος. → αριθμητικό
• Ο Γιώργος είναι κουρασμένος. → μετοχή
• Η καρέκλα είναι από ξύλο (αντί του επιθέτου ξύλινη) → εμπρόθετο
• Ο Γιώργος είναι καλά → επίρρημα
• Ο Γιώργος είναι ό,τι κι αν πεις → πρόταση
Τι είναι το συνδετικό ρήμα και ποια η λειτουργία του;
Είπαμε στην αρχή ότι το κατηγορούμενο δίνει μια ιδιότητα στο υποκείμενο ή στο αντικείμενο μέσω του συνδετικού ρήματος. Συνεπώς, το συνδετικό ρήμα είναι εκείνο που συνδέει την ιδιότητα με το υποκείμενο ή το αντικείμενο.
ΠΡΟΣΟΧΗ
Προφανώς, χωρίς συνδετικό ρήμα δεν έχουμε κατηγορούμενο.
Πρόσεξε τα παρακάτω παραδείγματα:
• Η Ελένη είναι όμορφη → η λ. όμορφη είναι κατηγορούμενο, γιατί το συνδετικό ρήμα είναι συνδέει τη λ. όμορφη με το υποκείμενο Ελένη.
• Η όμορφη Ελένη έφυγε με τον Πάρη → η λ. όμορφη δεν είναι κατηγορούμενο, γιατί δεν υπάρχει κάποιο συνδετικό ρήμα που να συνδέει τη λ. όμορφη με το υποκείμενο Ελένη. Η λ. όμορφη είναι ένας
επιθετικός
προσδιορισμός.
Ποια ρήματα χρησιμοποιούνται ως συνδετικά;
Τα δύο ρήματα που χρησιμοποιούνται πρωτίστως ως συνδετικά είναι τα είμαι και γίνομαι.
Χρησιμοποιούνται ως συνδετικά και τα ρήματα που έχουν παρόμοια σημασία με τα είμαι και γίνομαι· τέτοια ρήματα είναι τα: απομένω, βρίσκομαι, γεννιέμαι, ζω, πεθαίνω, στέκομαι, διατελώ, υπηρετώ, φυτρώνω, αποδεικνύομαι, δείχνομαι, θεωρούμαι, λέγομαι, λογαριάζομαι, μοιάζω, νομίζομαι, παρουσιάζομαι, χειροτονούμαι κ.ά.
Παραδείγματα:
• Το φαγητό έγινε νόστιμο.
• Ο Νίκος έζησε μόνος.
• Στάθηκα άτυχος.
• Διετέλεσε προϊστάμενος του υπουργείου.
• Ο κ. Ιωάννου θεωρείται σπουδαίος ερευνητής.
Με κάποια από τα παραπάνω ρήματα το κατηγορούμενο εκφέρεται με τα μόρια για, σαν, ως, π.χ.
• Τον θεωρούν για πολύ ανόητο.
• Ο Νίκος μοιάζει σαν αετός.
• Ο κ. Ιωάννου υπηρέτησε στον στρατό ως λοχίας.
Σύμφωνα με τη γραμματική των Κλαίρη-Μπαμπινιώτη λειτουργούν ως συνδετικά οποιαδήποτε ρήματα συντάσσονται με τα μόρια (συνδετικούς δείκτες) για, σαν, ως, συνδέοντας το υποκείμενο ή το αντικείμενο με μια λέξη που τους δίνει μια ιδιότητα, π.χ.
• Εργάστηκε ως σκλάβος.
• Δούλεψε σαν σκλάβος.
• Περνιέται για έξυπνος.
Εκτός από τα ρήματα που χρησιμοποιούνται ως συνδετικά, μπορεί και
οποιοδήποτε άλλο ρήμα, κυρίως αυτά που δηλώνουν κίνηση, να παίρνουν
κατηγορούμενο, συνδέοντας το υποκείμενο με μια ιδιότητα. Επειδή το
κατηγορούμενο σ' αυτήν την περίπτωση εκφράζει μια επιρρηματική σχέση,
λέγεται επιρρηματικό, π.χ.
• Ο Γιάννης βαδίζει καμαρωτός.
• Ο Γιάννης υποδέχτηκε τους επισκέπτες όρθιος.
• Ο Γιάννης διαβάζει μόνος.
• Ο βοριάς σφυρίζει άγριος.
• Κάθε μέρα έρχεται πρωινός.
• Τελευταίος έφτασε και ο Κώστας.
• Σήμερα δουλεύω βραδινός.
Στα παραπάνω παραδείγματα το κατηγορούμενο είναι επίθετο· μπορεί όμως να είναι και ουσιαστικό, π.χ.
• Ο κόσμος έτρεχε μελίσσι.
• Τα δάκρυά της τρέχουν βροχή.
Πολλές φορές το κατηγορούμενο δίνει πρόωρα μια ιδιότητα στο υποκείμενο πριν αυτό την αποκτήσει κανονικά. Στην περίπτωση αυτή τα ρήματα που χρησιμοποιούνται ως συνδετικά φανερώνουν σκοπό ή εξέλιξη, π.χ.
• Το σπίτι χτίζεται ψηλό → δεν έχει την ιδιότητα του ψηλού, χτίζεται με την προοπτική να γίνει ψηλό.
• Ο Γιάννης σπουδάζει γιατρός →δεν έχει την ιδιότητα του γιατρού, σπουδάζει με την προοπτική να γίνει γιατρός.
Τα συνδετικά ρήματα λειτουργούν πάντοτε ως συνδετικά;
Τα ρήματα που αναφέραμε παραπάνω ως συνδετικά δεν είναι πάντοτε συνδετικά. Αυτό σημαίνει ότι δε συνδέουν το υποκείμενο με μια λέξη η οποία θα δίνει στο υποκείμενο μια ιδιότητα. Ας το δούμε με παράλληλα παραδείγματα:
1α. Ο Γιώργος είναι όμορφος → το ρ. είναι είναι συνδετικό, επειδή συνδέει το υποκείμενο (Γιώργος) με τη λέξη όμορφος, δίνοντάς του μια ιδιότητα.
1β. Ο Γιώργος είναι στο δωμάτιο → το ρ. είναι δεν είναι συνδετικό, επειδή δε συνδέει το υποκείμενο (Γιώργος) με κάποια λέξη που να του δίνει μια ιδιότητα.
2α. Η Ελένη έγινε όμορφη → το ρ. έγινε είναι συνδετικό, επειδή συνδέει το υποκείμενο (Ελένη) με τη λέξη όμορφη, δίνοντάς της μια ιδιότητα.
2β. Έγινε κι αυτό → το ρ. έγινε δεν είναι συνδετικό, επειδή δε συνδέει το υποκείμενο (αυτό) με κάποια λέξη που να του δίνει μια ιδιότητα.
3α. Ο Γιώργος ζει μόνος → το ρ. ζει είναι συνδετικό, επειδή συνδέει το υποκείμενο (Γιώργος) με τη λέξη μόνος, δίνοντάς του μια ιδιότητα.
3β. Ο Γιώργος ζει στο Παρίσι → το ρ. ζει δεν είναι συνδετικό, επειδή δε συνδέει το υποκείμενο (Γιώργος) με κάποια λέξη που να του δίνει μια ιδιότητα.
4α. Ο Γιώργος βαδίζει περήφανος → το ρ. βαδίζει είναι συνδετικό, επειδή συνδέει το υποκείμενο (Γιώργος) με τη λέξη περήφανος, δίνοντάς του μια ιδιότητα.
4β. Ο Γιώργος βαδίζει στον δρόμο → το ρ. βαδίζει δεν είναι συνδετικό, επειδή δε συνδέει το υποκείμενο (Γιώργος) με κάποια λέξη που να του δίνει μια ιδιότητα.
Το κατηγορούμενο όταν αναφέρεται στο υποκείμενο και είναι πτωτικό, τότε μπαίνει στην ίδια πτώση με το υποκείμενο, δηλαδή στην ονομαστική, π.χ.
• Ο Γιάννης είναι ψηλός.
Το κατηγορούμενο όταν αναφέρεται στο αντικείμενο και είναι πτωτικό, τότε μπαίνει στην ίδια πτώση με το αντικείμενο, δηλαδή στην αιτιατική, π.χ.
• Διάλεξα τον Γιώργο για φίλο μου.
Όταν το κατηγορούμενο είναι ουσιαστικό, μπορεί να εκφέρεται και με γενική, η οποία ονομάζεται γενική κατηγορηματική και φανερώνει την κτήση, την ιδιότητα, το μέτρο, την αξία, διαιρεμένο όλο, π.χ.
• Τα παπούτσια είναι του Γιώργου → γενική κατηγορηματική κτητική
• Τα φαγητά είναι της ώρας → γενική κατηγορηματική της ιδιότητας
• Τα σίδερα είναι των τριών μέτρων → γενική κατηγορηματική του μέτρου
• Το αυτοκίνητο είναι των δέκα χιλιάδων → γενική κατηγορηματική της αξίας
• Ο Νίκος είναι της παρέας → γενική κατηγορηματική διαιρετική
ΠΡΟΣΟΧΗ
Στις περιπτώσεις της γενικής κατηγορηματικής απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει συνδετικό ρήμα,
διαφορετικά η γενική θα είναι απλώς προσδιορισμός, π.χ.
• Τα παπούτσια είναι του Γιώργου → συνδετικό ρήμα → γενική κατηγορηματική κτητική
• Χάθηκαν τα παπούτσια του Γιώργου → γενική κτητική
Πώς βρίσκουμε το κατηγορούμενο;
Πώς βρίσκουμε το υποκείμενο, το αντικείμενο ή το κατηγορούμενο στα νέα ελληνικά;
Μπορείς να δεις κι ένα διαδραστικό βίντεο.
Για να βρούμε το κατηγορούμενο σε μια πρόταση θα πρέπει
α) πρώτα να εντοπίσουμε το ρήμα της πρότασης,
β) στη συνέχεια θα πρέπει να εντοπίσουμε το υποκείμενο, ρωτώντας ποιος ή ποια ή ποιο + το ρήμα της πρότασης,
γ) τέλος, θα πρέπει να εντοπίσουμε το κατηγορούμενο, ρωτώντας τι είναι + το ρήμα + το υποκείμενο, π.χ.
1. Ο Γιώργος είναι πονηρός.
α) Ρήμα: είναι
β) Ποιος είναι; → ο Γιώργος → υποκείμενο
γ) Τι είναι ο Γιώργος; → πονηρός → κατηγορούμενο
2. Το φαγητό έγινε νόστιμο.
α) Ρήμα: έγινε
β) Ποιο έγινε; → το φαγητό → υποκείμενο
γ) Τι έγινε το φαγητό → νόστιμο → κατηγορούμενο
Δεν ξεχνάμε:
για να έχουμε κατηγορούμενο,
θα πρέπει να έχουμε ένα συνδετικό ρήμα,
που να συνδέει το υποκείμενο μια λέξη,
η οποία θα δίνει στο υποκείμενο μια ιδιότητα.
