Τα πιστεύω του Αλεξάνδρου και η προσωπική του ποιότητα

«Ο Αλέξανδρος μεγάλωσε σε ένα βασίλειο που βρισκόταν συνεχώς σε πόλεμο. Είδε ως καθήκον του να είναι επικεφαλής των Μακεδόνων στον πόλεμο όχι από μακριά αλλά στην πρώτη γραμμή της μάχης. Είδε τη μοίρα της Μακεδονίας ως νίκη στον πόλεμο, και οι άνδρες του έκαναν τη στρατιωτική δόξα μέρος των φιλοδοξιών του. Έτσι, μιλούσε για τη νικηφόρα σταδιοδρομία του Φιλίππου ως ένδοξη τόσο γι' αυτόν όσο και για την κοινότητα των Μακεδόνων. Η δική του δίψα για δόξα δεν γνώριζε όρια. Όπως διακήρυξε στους διοικητές του στον Ύφαση, «δεν πιστεύω ότι υπάρχει όριο σε έναν άνδρα με διάθεση για άθλους». Ήθελε το ίδιο πράγμα και από τους διοικητές και από τους άνδρες του. Αν ένας άνδρας σκοτωνόταν στην υπηρεσία του, ο Αλέξανδρος διαβεβαίωνε τους υπολοίπους ότι ο θάνατός του του έφερνε δόξα για πάντα και το μέρος της ταφής του θα ήταν φημισμένο.

Ο Αλέξανδρος ήταν ανταγωνιστικός, σε όλη του τη ζωή. Ήταν ο πρώτος που ημέρωσε τον Βουκεφάλα, που επετέθη στον Ιερό λόχο, που ανέβηκε σε μια ακρόπολη ή σκαρφάλωσε σ' έναν γκρεμό. Ο Αλέξανδρος ο ίδιος πίστευε ότι έπρεπε να συγκριθεί με τον Φίλιππο, τον Κύρο, τον Ηρακλή και τον Διόνυσο και να τους ξεπεράσει όλους. Ο Aρριανός παρατηρεί. «Αν είχε προσθέσει την Ευρώπη στην Ασία, θα συναγωνιζόταν τον εαυτό του, μια και δεν θα υπήρχε αντίπαλος».

Είχε απόλυτη πίστη στην υπεροχή του ελληνικού πολιτισμού. Ο πιο πολύτιμος θησαυρός του ήταν η Ιλιάδα του Ομήρου και είχε τα έργα των τριών μεγάλων τραγικών στην Ασία, μαζί με διθυραμβικούς ποιητές και την ιστορία του Φιλίστου. Ήταν τα αγαπημένα του αναγνώσματα. Θαύμαζε τον Αριστοτέλη ως τον εξέχοντα εκπρόσωπο του πνεύματος και είχε πόθο να συνομιλεί για φιλοσοφικά θέματα. Το μυαλό του ήταν από μια πλευρά σφυρηλατημένο με τον τρόπο του Αριστοτέλη. Η πίστη του για τις ελληνικές αξίες του καιρού δεν επηρέαζε τον σεβασμό του για τις αιγυπτιακές, βαβυλωνιακές και ινδικές ιδέες. Ένα σημάδι του ελληνικού πολιτισμού ήταν η ζωντάνια μιας πόλης στην Ευρώπη και στην Ασία. Ο Αλέξανδρος πίστευε ότι το καλύτερο μέσον για την διασπορά του ελληνικού πολιτισμού ήταν η ίδρυση πόλεων παντού στην Ασία. Στην αρχή, ηγέτες αυτών των πόλεων ήταν Έλληνες που ήξεραν τις δημοκρατικές διαδικασίες διακυβέρνησης. Την ίδια στιγμή οι νέες γενιές εκπαιδεύονταν στα ελληνικά γράμματα και στη μακεδονική στρατιωτική μηχανή. Κι αυτά, σε σχολεία που ίδρυσε ο Αλέξανδρος. Η διαδικασία αυτή ήταν σε καλό δρόμο, όταν πέθανε ο Αλέξανδρος, όπως λέει ο Πλούταρχος στα «Ηθικά» του. Όταν ο Αλέξανδρος εκπολίτιζε την Ασία, το αναγνωστικό ήταν ο Όμηρος και τα παιδιά των Περσών, Σουσίων, και Γεδρωσίων συνήθιζαν να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη και του Σοφοκλή. Χάρη σ' αυτόν η Βακτρία και ο Καύκασος στράφηκαν στους Έλληνες θεούς. Στην Αίγυπτο υπήρχε εγχειρίδιο, τέλος του τρίτου αιώνα, που ήταν σχεδιασμένο να διδάσκει την ελληνική ως ξένη γλώσσα. Περιείχε αποσπάσματα από τον Όμηρο και τους τραγωδούς. Οι ανασκαφές στο Αφγανιστάν φανερώνουν ελληνικούς ναούς, θέατρο και ωδείο. Ο Αλέξανδρος ήταν φορέας του ελληνικού πολιτισμού.

Ο Αλέξανδρος συνδύασε την πρακτικότητά του με μία οραματική πνευματική διάσταση που πήγαζε από τα θρησκευτικά του πιστεύω. Η πνευματική διάσταση της προσωπικότητάς του του δημιούργησε την υπέρτατη δύναμη της θέλησης, ότι θα ξεπερνούσε την αντίσταση των Μακεδόνων, ενώ γινόταν βασιλιάς της Ασίας, και ότι θα έπειθε τους Ασιάτες με την ειλικρίνεια των προθέσεών του να τους φερθεί ως ίσους και συνεταίρους στην εγκαθίδρυση ειρήνης και ευμάρειας. Οι λαοί της Ασίας δέχτηκαν τον Αλέξανδρο ως δικό τους βασιλιά και ενσωμάτωσαν τους άθλους του μέσα στη δική τους λαϊκή παράδοση. Χρωστάμε στον Πλούταρχο, που αντλεί από τον Αριστόβουλο, τη ματιά στην πνευματικότητα του Αλεξάνδρου: «Πιστεύοντας ότι είχε έλθει από τους θεούς να γίνει κυβερνήτης και ενωτής της ανθρωπότητας, χρησιμοποιώντας τη δύναμη των όπλων εκεί που δεν δέχονταν την πειθώ του, ένωσε όλες του τις δυνάμεις σε έναν και μόνο σκοπό: να ενώσει σε ευτυχή μίξη τις ζωές, τους τρόπους, τους γάμους και τα ήθη των ανθρώπων. Είπε σε όλους να θεωρούν την οικουμένη ως πατρίδα και τον στρατό του ως δική τους ασφάλεια.»

N.G.L. Hammond, Μέγας Αλέξανδρος ένας ιδιοφυής (μετ. Πάvoς Θεοδωρίδης), σ. 238-242 (ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ Παιδεία).

Ο Αλέξανδρος και το μέλλον της Αλεξάνδρειας

«Ο Αλέξανδρος είχε προβλέψει το λαμπρό μέλλον της Αλεξάνδρειας; Είναι αδύνατον να το βεβαιώσουμε. Μπορούμε καλύτερα, κατά τη γνώμη μας, να δώσουμε μια ερμηνεία άκρως ικανοποιητική για την πρωτοβουλία του. Ένας ιστορικός υποθέτει ότι έβλεπε αποκλειστικά τη νέα πόλη ως ένα λιμάνι, απ' όπου θα του ήταν εύκολο να κυβερνά την Αίγυπτο, την οποία θεωρούσε ως ένα τμήμα της αυτοκρατορίας του. Πράγματι εάν η Αίγυπτος δεν είχε μεταβληθεί, μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου, σε ανεξάρτητο κράτος, η Αλεξάνδρεια θα είχε εξελιχθεί, πιθανόν, σε μια ασήμαντη πόλη. Άλλοι όμως υποστηρίζουν ότι ο γιος του Φιλίππου θεωρούσε την Αίγυπτο ως τον ακρογωνιαίο λίθο της «πρώτης αυτοκρατορίας του», την περιοχή της οποίας οι πλουσιότατοι φυσικοί πόροι θα εξασφάλιζαν, αντί της Τύρου που είχε υποταγεί και παρακμάσει, την ακμή του εμπορίου στην Ανατολική Μεσόγειο. Σ' αυτήν την περιοχή, η πόλη με το διπλό εμπορικό λιμάνι θα αποτελούσε το μεγάλο ελληνοαιγυπτιακό εμπορικό κέντρο, προορισμένο να χρησιμεύσει ως γέφυρα ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή. Σύμφωνα μ' έναν άλλο ιστορικό, ο κατακτητής της Αιγύπτου δεν επιθυμούσε να καταστήσει την Αλεξάνδρεια ούτε ένα φρούριο ούτε ένα διοικητικό κέντρο, αλλά μια ανοιχτή αγορά, που θα αποτελούσε την κληρονόμο της Τύρου και θα εξελισσόταν σε δυνατό ανταγωνιστή των τριών μεγάλων ελληνικών λιμανιών, του Πειραιά, της Ρόδου και των Συρακουσών. Η αλήθεια είναι ότι η σιγή των πηγών μας απαγορεύει να θεωρήσουμε ως ακριβή τη μία ή την άλλη ερμηνεία, που διαφέρουν άλλωστε μεταξύ τους, για την ίδρυση της Αλεξάνδρειας. Δεν αποδεικνύεται με κανένα τρόπο ότι ο Αλέξανδρος επιθυμούσε να ιδρύσει ένα απλό διοικητικό κέντρο ή μια στρατιωτική βάση. Αλλά το ίδιο δεν αποδεικνύεται ότι ήθελε να συγκροτήσει έναν ισχυρό ανταγωνιστή για τον Πειραιά, τις Συρακούσες και τη Ρόδο. Εάν έπρεπε να δεχθούμε αυτή την τελευταία υπόθεση, θα καταλήγαμε στο συμπέρασμα ότι ο νικητής της Ισσού δεν έτρεφε και τόσο έντονα φιλελληνικά αισθήματα. Το γεγονός είναι ότι η ίδρυση του λιμανιού της Αλεξάνδρειας θα είχε σοβαρότατες συνέπειες για το λιμάνι του Πειραιά, ένα από τα ζωτικά στοιχεία της οικονομικής ανάπτυξης της Αθήνας. Η όλο και εντονότερη δραστηριότητα του μεγάλου αιγυπτιακού λιμανιού θα είναι μία από τις κύριες αιτίες της οικονομικής παρακμής της Αθήνας κατά τον 3ο π.Χ. αιώνα.

Καταστρεπτική για τα συμφέροντα της Αθήνας η ίδρυση της Αλεξάνδρειας επέφερε βαρύτατο πλήγμα και σε άλλες ελληνικές πόλεις, των οποίων τα λιμάνια και οι στόλοι έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο στη διακίνηση που είχαν. Αντίθετα η χώρα του Νείλου γνώριζε μια πρωτόγνωρη οικονομική ανάπτυξη. Χάρη στις διευκολύνσεις που προσέφερε στην εξαγωγή των αιγυπτιακών προϊόντων προς τις περιοχές της Μεσογείου και ιδιαίτερα προς την Ελλάδα, η ίδρυση του λιμανιού της Αλεξάνδρειας ενδυνάμωνε τις δυνατότητες επικοινωνίας, ακόμη και ανάμειξης ανάμεσα στους Έλληνες και τους άλλους λαούς. Η νέα πόλη θα γινόταν, όπως προηγουμένως το τονίσαμε, η «γέφυρα» ή μία από τις γέφυρες που ένωναν τη Δύση με την Ανατολή. Ήδη, στο εσωτερικό της πόλης, της οποίας ο Αλέξανδρος χάραξε το σχέδιο, η Αιγυπτία θεά Ίσις δεν ήταν η μόνη που διέθετε ένα ιερό. Δίπλα του υψώθηκαν ναοί για τους Έλληνες θεούς. Και σ' αυτή την πόλη ο Αλέξανδρος ενθρόνιζε τον ελληνικό τρόπο ζωής.»

Paul Cloché, Alexandre le Grand et les essays de fusion entre l’Occident gréco-macédonien et l’Orient, NEUCHATEL, 1953, σ. 66-68 (Μετ. Β.Σ.).

Ο θεμελιωτής της νεοελληνικής ιστοριογραφίας για τον Αλέξανδρο

«Αι αλεπάλληλοι εν τούτοις αύται στάσεις, συνωμοσίαι, σφαγαί δεν ίσχυσαν να αποτρέψωσι τον Αλέξανδρον ούτε από του μεγάλου έργου της αναμορφώσεως της Ασίας ούτε από αδιαλείπτων προς τα ενδότερα της Ανατολής κατακτήσεων. Το έτι παραδοξότερον είναι ότι, μηδέποτε παύσας του να τέρπεται δια της αναγνώσεως της Ιλιάδος ην είχε πάντοτε παρ' εαυτώ, έγραφε τότε εις τον Άρπαλον να τω στείλη προσέτι και τας βίβλους του Φιλίστου, και τας τραγωδίας του Ευριπίδου, του Σοφοκλέους, του Αισχύλου, και τους Τελέστου και Φιλόξενου διθυράμβους. Άνθρωπος τη αληθεία υπεράνθρωπος, όστις εν μέσω τηλικούτων φοβερών περισπασμών ησθάνετο πάντοτε την ανάγκην να δροσίζη εαυτόν δια των νημάτων της ελληνικής ποιήσεως και ιστορίας.»

Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τ. Β. (Έκδοσις Εκατονταετηρίδας, Αθήνα, 1932) σ. 109.

Και ένας μεγάλος σύγχρονος ιστορικός

«Δωδεκάμισι χρόνια βασιλείας. Είναι εύκολο να συνθέσει κάποιος ένα αρνητικό διάγραμμα. Άχρηστες βιαιότητες, υπερβολές ενός βασιλιά που τον είχε καταλάβει η ύβρις, ακατανόητες από τους Έλληνες που ανησυχούσαν με την καθιέρωση της προσκύνησης και πολύ περισσότερο με την ανάμειξη των φυλών, εξωφρενική επέκταση μιας αυτοκρατορίας η οποία δεν θα επιζήσει μετά τον θάνατο του ιδρυτή της. Αλλά τι είναι αυτά τα μειονεκτήματα μπροστά σ' όλους τους νεωτερισμούς που επέφερε; Σύλληψη της ιδέας μιας απόλυτης μοναρχίας, ελληνική κατάκτηση της Αιγύπτου και της Ασίας, ίδρυση πόλεων και στις πιο απομακρυσμένες σατραπείες, αλληλεπίδραση ελληνικού και ανατολικού πολιτισμού. Ο Αλέξανδρος κατακτά τον κόσμο φέρνοντας μαζί του μία Ιλιάδα υπομνηματισμένη από τον δάσκαλό του Αριστοτέλη. Αλλ' αυτός ο επικός ήρωας είναι συγχρόνως ένας μεγαλοφυής μεταρρυθμιστής, αρνούμενος τη διάκριση ανάμεσα σε Έλληνα και Βάρβαρο, βασικό στοιχείο του κλασικού ελληνικού πνεύματος, και αποδεχόμενος το υψηλό ιδανικό της ανθρώπινης ισότητας.»

Pierre Lèvêque, L’aventure grecque, Παρίσι 1964, σ. 346-347 (Μετ. Β.Σ.).