2η ενότητα, ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Γ' Γυμνασίου

Νέα ελληνική γλώσσα, Γ' Γυμνασίου

2η ενότητα, ΓΛΩΣΣA – ΓΛΩΣΣΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 18 19 20 21 22 23 24 25 26

eik

Bρείτε το κοινό θέμα των παρακάτω εισαγωγικών κειμένων. • Γιατί νομίζετε ότι το κείμενο 4 συμπεριλήφθηκε σε αυτή την επιλογή κειμένων; • Ποια σχέση έχει με τα άλλα;

A EIΣAΓΩΓIKA KEIMENA

Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

Oι σκοποί της ενότητας αυτής, σύμφωνα με το Aναλυτικό Πρόγραμμα, είναι:

• Να αντιληφθούν οι μαθητές τον συντακτικό ρόλο των δευτερευουσών προτάσεων και την αδρή διάκρισή τους σε ονοματικές και επιρρηματικές.

• Να μάθουν να διακρίνουν στον λόγο και να χρησιμοποιούν σωστά τις ειδικές, βουλητικές και ενδοιαστικές προτάσεις.

• Να συνειδητοποιήσουν ότι οι λέξεις μπορούν να έχουν πολλές σημασίες και ότι ο φυσικός ομιλητής της γλώσσας καταλαβαίνει τη σημασία από τα συμφραζόμενα.

• Να ασκηθούν στη διατύπωση αιτιολογημένων κρίσεων.

Ως θεματικός άξονας της ενότητας έχει επιλεγεί η γλώσσα. Έγινε προσπάθεια να παρατεθούν στο βιβλίο του μαθητή κείμενα που αφορούν τη γλώσσα, τα οποία αφενός να είναι προσιτά και ανάλογα με την αντιληπτική ικανότητα των μαθητών και αφετέρου να δίνουν την ευκαιρία για διεύρυνση των σχετικών γνώσεων και για ανάπτυξη σκέψης και προβληματισμού.

Συνολικά περιλάβαμε στην ενότητα αυτή έντεκα κείμενα εκ των οποίων: δύο είναι λογοτεχνικά, δύο δημοσιογραφικά, δύο διαφημιστικά, τέσσερα δοκιμιακά και ένας εκλαϊκευμένος επιστημονικός λόγος. Μέσα από τα κείμενα δίνεται αφορμή να συζητηθούν τα επιμέρους θέματα: γλώσσα και σκέψη, γλώσσα και πολιτισμός, γλώσσα και επικοινωνία, η γλώσσα στις συνθήκες που ορίζονται από τις νέες τεχνολογίες και την παγκοσμιοποίηση.

Το υλικό της ενότητας έχει διαρθρωθεί σε 5 μέρη και για τη διδασκαλία της προτείνεται να διατεθούν 7-8 ώρες.

O θεματικός άξονας που έχει επιλεγεί ασφαλώς δίνει ευκαιρίες για πυκνές αναφορές σε διαθεματικές έννοιες όπως: πολιτισμός, σύστημα, αλληλεπίδραση, επικοινωνία και χώρος-χρόνος. Oι δευτερεύουσες προτάσεις που εξετάζονται βοηθούν τους μαθητές στη σύλληψη των εννοιών: σύστημα, εξάρτηση, ομοιότητα-διαφορά.

Tο φαινόμενο της πολυσημίας στη γλώσσα βοηθά να αναπτυχθεί στην τάξη ένας γενικότερος προβληματισμός γύρω από την ιδιότητα που έχουν τα πράγματα να μεταβάλλονται στο χώρο και στο χρόνο. H άσκηση των μαθητών στη διατύπωση αιτιολογημένων κρίσεων τους βοηθά να ξεκαθαρίσουν την έννοια της αιτιότητας και τους παρωθεί να την αναζητούν σε κάθε περίσταση.

B. Δ E Y T E P E Y O Y Σ E Σ O N O M A T I K E Σ K A I E Π I P P H M A T I K E Σ Π P O T A Σ E I Σ

B1. Θ E Ω P H T I K A Σ T O I X E I A

Δευτερεύουσες ονοματικές και επιρρηματικές προτάσεις

Σύμφωνα με νεότερες γραμματικές περιγραφές, ονοματική πρόταση είναι αυτή που λειτουργεί ως ονοματική φράση, ενώ επιρρηματική είναι «μια πρόταση που λειτουργεί ως επιρρηματικό [δηλ. ένα επίρρημα ή οποιαδήποτε πρόταση που λειτουργεί ως επίρρημα] προσδιορίζοντας το ρήμα μιας άλλης πρότασης» (Holton κ.ά. 1999: 479).

Η διάκριση μεταξύ ονοματικών και επιρρηματικών προτάσεων υπήρξε η «σπονδυλική στήλη» της παρουσίασης των εξαρτημένων προτάσεων στη σχολική γραμματική (OΕΔΒ 1980 κ.εξ.). Εκεί, ονοματικές προτάσεις ονομάζονται οι προτάσεις «που χρησιμοποιούνται όπως συνήθως τα ονόματα, ως υποκείμενα..., αντικείμενα..., ονοματικοί προσδιορισμοί» (ό.π.: 129). Αντίθετα, σε παλαιότερες και νεότερες γραμματικές περιγραφές, η διάκριση αυτή δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σημασία (συγκρ. Τζάρτζανος 1991, Holton κ.ά. 1999).

Πιστεύουμε ωστόσο πως αυτή η διάκριση σε ονοματικές και επιρρηματικές προτάσεις βοηθά στην κατανόηση των συντακτικών ρόλων που έχουν οι δευτερεύουσες προτάσεις, ότι δηλαδή μπορούν να συμπληρώνουν (υποκείμενο/ αντικείμενο) ή να προσδιορίζουν (επιρρηματικά) ένα ρήμα. Επίσης, παραλληλίζοντας τις δευτερεύουσες προτάσεις με τις ονοματικές και τις επιρρηματικές φράσεις, επιδιώκουμε να συνειδητοποιήσει ο μαθητής ότι μια λειτουργία μπορεί να πραγματώνεται με περισσότερους από έναν τρόπους (π.χ. ένα υποκείμενο μπορεί να είναι μια ονοματική φράση ή μια ονοματική πρόταση), καθώς και τις γλωσσικές επιλογές που κάνει, ως φυσικός ομιλητής, σε διαφορετικές επικοινωνιακές περιστάσεις.

Από την άλλη πλευρά, όμως, ο παραλληλισμός των ονοματικών προτάσεων με τις ονοματικές φράσεις μπορεί να παρουσιάσει ένα πρόβλημα: σε πολλά ρήματα το προτασιακό συμπλήρωμα δεν μπορεί να αντικατασταθεί από ονοματικό στοιχείο, αλλά από προθετική φράση, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τα ρήματα διστάζω, ανησυχώ, πληροφορώ, διαβεβαιώνω, ενημερώνω κ.ά., τα οποία δέχονται ως συμπλήρωμα ονοματική πρόταση (ανησυχώ μήπως αρρωστήσει), αλλά όχι ονοματική φράση, παρά μόνο εμπρόθετο αντικείμενο (ανησυχώ για την υγεία σου), (Kλαίρης και Mπαμπινιώτης 1999: 252). Επομένως, θα ήταν σκοπιμότερο να εστιάσουμε στη συντακτική λειτουργία των ονοματικών προτάσεων, να τονίσουμε πως οι ονοματικές προτάσεις λειτουργούν ως συμπληρώματα (ρημάτων, ουσιαστικών κτλ.), και να παρατηρήσουμε πως αυτή τη λειτουργία έχουν ΣΥΧΝΑ οι ονοματικές φράσεις αλλά όχι μόνον αυτές.

Δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις

Oι ονοματικές προτάσεις στην παρούσα περιγραφή υπο-κατηγοριοποιούνται βάσει σημασιο-συντακτικών κριτηρίων. Στις σχολικές γραμματικές του παρελθόντος (OΕΔΒ 1980 κ.εξ. πρβ. τη νέα Σχολική Γραμματική), οι ονοματικές προτάσεις χωρίζονται σε:

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

• ειδικές	• πλάγιες ερωτηματικές
• βουλητικές	• αναφορικές ονοματικές
• ενδοιαστικές
ενώ οι επιρρηματικές σε:
• αιτιολογικές	• εναντιωματικές/ παραχωρητικές
• τελικές	• χρονικές
• αποτελεσματικές	• αναφορικές επιρρηματικές
• υποθετικές

Μια διαφορετική διάκριση κάνουν οι Holton κ.ά. 1999, σύμφωνα με τους οποίους οι δευτερεύουσες προτάσεις διακρίνονται σε:

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

• αναφορικές	• συμπληρωματικές
• πλάγιες ερωτηματικές	• επιρρηματικές
• πλάγιες προτάσεις προσταγής

Oι συμπληρωματικές προτάσεις χωρίζονται περαιτέρω σε συμπληρωματικές προτάσεις που εξαρτώνται από ρήματα (π.χ. 1, 2) ή από επίθετα ή ουσιαστικά (π.χ. 3), και σε ουσιαστικοποιημένες προτάσεις (σελ. 427-34), π.χ.:

1. μεταβατικά ρήματα: η Μαρία ξέρει ότι ο Γιάννης δεν έχει λεφτά, η Μαρία ξέρει να κρατάει μυστικά,

2. απρόσωπα ρήματα: δεν είναι σωστό να παραπονιέσαι συνέχεια, είναι λυπηρό που έχασε τη δουλειά του,

3. επίθετα/ουσιαστικά: είναι βέβαιος ότι τα πράγματα θα βελτιωθούν, έχει την απαίτηση να τον θαυμάζουν όλοι,

4. ουσιαστικοποιημένες προτάσεις: τον ενοχλεί το ότι παντρεύτηκε τόσο γρήγορα η Μαρία.

Η περιγραφή των Holton κ.ά. είναι σαφώς οικονομικότερη, και αυτό που παρατηρούμε –σε σχέση και με τις ονοματικές προτάσεις– είναι ότι απουσιάζουν οι όροι ειδικές, βουλητικές και ενδοιαστικές προτάσεις. Aντί αυτών έχουμε τον όρο συμπληρωματικές προτάσεις. Αυτό συμβαίνει γιατί στην παρουσίαση των Holton κ.ά. το βασικό κριτήριο κατηγοριοποίησης είναι καθαρά συντακτικό (αυτές οι προτάσεις λειτουργούν ως συμπληρώματα).

Oι συμπληρωματικές προτάσεις που εξαρτώνται από ρήματα στην περιγραφή των Holton κ.ά. χωρίζονται σε προτάσεις που εκφέρονται με οριστική και σε αυτές που εκφέρονται με υποτακτική. Oι πρώτες υπο-κατηγοριοποιούνται περαιτέρω σε προτάσεις που εισάγονται με το ότι/πως, το μήπως και το που. Άλλες συμπληρωματικές προτάσεις εισάγονται απευθείας με το δείκτη της υποτακτικής, δηλ. το να. Σχηματικά, η διάκριση αυτή έχει ως εξής:

Κριτήρια λοιπόν στην παραπάνω διάκριση είναι 1) η λέξη από την οποία εξαρτάται η δευτερεύουσα πρόταση, 2) η έγκλιση στην οποία εκφέρεται η δευτερεύουσα πρόταση και 3) η λέξη που εισάγει τη δευτερεύουσα πρόταση.

Αντίθετα, η διάκριση σε ειδικές, βουλητικές, ενδοιαστικές δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις γίνεται βάσει σημασιο-συντακτικών κριτηρίων, εφόσον λαμβάνονται υπόψη όχι μόνο ο σύνδεσμος που εισάγει την ονοματική δευτερεύουσα πρόταση, αλλά και –πρωτίστως, όπως φαίνεται και από τις σχετικές ονομασίες των τριών ειδών– η σημασία της λέξης εξάρτησης (βουλητικά ρήματα → βουλητικές προτάσεις).

Μια ενδιάμεση προσέγγιση επιχειρούν οι Kλαίρης και Mπαμπινιώτης (1999), οι οποίοι κάνουν λόγο για:

• αναφορικές προτάσεις,

• πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις,

• ενδοιαστικές προτάσεις,

• ότι/πως και να-συμπληρώματα.

Αυτό που παρατηρούμε πάλι είναι ότι δεν γίνεται λόγος για ειδικές προτάσεις, αλλά για «ότι/ πως- συμπληρώματα», ούτε για βουλητικές προτάσεις, παρά για «να-συμπληρώματα». Από την άλλη πλευρά, σε αυτήν την περιγραφή υπάρχουν οι ενδοιαστικές προτάσεις.

Ένα κοινό στοιχείο στην περιγραφή των Holton κ.ά. (1999) και σε αυτή των Κλαίρη/Mπαμπινιώτη κ.ά. (1999) είναι ότι και στις δύο γίνεται λόγος για τα ρήματα με τα οποία συντάσσονται συγκεκριμένα είδη συμπληρωματικών προτάσεων. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η παρατήρηση των Κλαίρη/Mπαμπινιώτη κ.ά. ότι οι αναφορικές προτάσεις μπορούν να χρησιμοποιηθούν με κάθε ρήμα που επιδέχεται ονοματικό συμπλήρωμα, ενώ οι πλάγιες ερωτηματικές, ενδοιαστικές και τα συμπληρώματα (ότι, πως, να) χρησιμοποιούνται μόνο με ορισμένα ρήματα (ό.π.: 242). Επίσης, δίνονται κάθε φορά αρκετά λεπτομερείς, θα λέγαμε, πίνακες με τα διάφορα ρήματα που μπορούν να δεχτούν ότι ή να-συμπληρώματα.

Η διάκριση σε ειδικές, βουλητικές, ενδοιαστικές ονοματικές προτάσεις θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η «παραδοσιακότερη», από τη στιγμή που καμιά σύγχρονη περιγραφή της ελληνικής δεν την ακολουθεί πλήρως. Tο A.Π., ωστόσο, ακολουθεί αυτή την παραδοσιακότερη περιγραφή, και γι’ αυτό τον λόγο στο Βιβλίο του Μαθητή παρουσιάζονται οι δευτερεύουσες αυτές προτάσεις με τις «κλασικές» τους ονομασίες.

Αντίθετα, ωστόσο, με τις προηγούμενες σχολικές γραμματικές (OEΔB 1980 κ.εξ.), ξεκινάμε από τα ρήματα (σημασία) και κατόπιν αναζητάμε τους συνδέσμους που εισάγουν τις προτάσεις, προσπαθώντας να είμαστε πιο «κοντά» στα κριτήρια με τα οποία γίνεται η διάκριση αυτή.

Θα πρέπει να τονίσουμε, δηλαδή, στους μαθητές ότι ανάλογα με τη σημασία του ρήματος (ή του ουσιαστικού/ επιθέτου) από το οποίο εξαρτάται μια δευτερεύουσα ονοματική πρόταση, οι δευτερεύουσες προτάσεις μπορούν να χαρακτηριστούν ως ειδικές, βουλητικές ή ενδοιαστικές. Επίσης, τονίζουμε ότι και οι τρεις αυτές υπο-κατηγορίες των ονοματικών προτάσεων μπορούν να έχουν τις ίδιες ακριβώς συντακτικές λειτουργίες (να είναι συμπληρώματα ρημάτων, ουσιαστικών/ επιθέτων).

Θα πρέπει ακόμα να παρατηρηθεί ότι ένα ρήμα μπορεί να δεχτεί ως συμπλήρωμα διαφορετικά είδη προτάσεων, εφόσον η σημασία του το επιτρέπει. Όπως μάλιστα παρατηρείται στα Θέματα Νεοελληνικής Σύνταξης (1998), «είναι γεγονός ότι η πλειοψηφία των ρημάτων που δέχονται πρόταση με ότι δέχονται και πρόταση με να, και αυτό επειδή στη σημασία τους υπάρχει μια διάσταση που είναι συμβατή με το να. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να προκύπτουν κάποιες διτυπίες στη σύνταξη των ρημάτων αυτών, που κατά κανόνα αντιστοιχούν σε διαφοροποιήσεις του περιεχομένου τους» (ό.π.: 47).

O πίνακας που παραθέτουμε εδώ από τα Θέματα Νεοελληνικής Σύνταξης με μικρές αλλαγές (σελ. 68), αν και δεν είναι εξαντλητικός, όπως οι ίδιοι οι συγγραφείς αναφέρουν (ό.π.: 47), είναι ενδεικτικός των διαφορών που εντοπίζουν.

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

OTI/ΠΩΣ	NA
α. δήλωση του γεγονότος/ το γεγονός ως πληροφορία	α. γεγονός που δηλώνει: δυνατότητα, προτροπή, βούληση, πρόθεση
ξέρει ότι του είπαμε την αλήθεια αρνούμαι ότι έσφαλα του θύμισα ότι παλιά ήταν επιμελής	ξέρω να κολυμπάω αρνούμαι να φύγω του θύμισα να τηλεφωνήσει
β. δήλωση του γεγονότος/ γνώση του γεγονότος μέσω αισθήσεων	β. άμεση αίσθηση του γεγονότος
ακούω ότι ο λαός πανηγυρίζει είδα ότι έπεσε κάτω	ακούω το λαό να πανηγυρίζει τον είδα να πέφτει κάτω
γ. δήλωση του γεγονότος με (σχετική) βεβαιότητα	γ. έκφραση αβεβαιότητας αμφιβολίας για το γεγονός
πιστεύω ότι θα τα καταφέρει δεν νομίζω ότι θα τα καταφέρει φαίνεται ότι τα κατάφερε	πιστεύω να τα καταφέρει δεν νομίζω να τα καταφέρει φαίνεται να τα κατάφερε
δ. ασαφής διαφορά/ ισοδύναμη σημασία	δ. ασαφής διαφορά/ ισοδύναμη σημασία
υπόσχομαι ότι θα έρθω ορκίζομαι ότι θα κάνω το καθήκον μου	υπόσχομαι να έρθω ορκίζομαι να κάνω το καθήκον μου

Τις διαφορές στη σημασία παρατηρούν και οι Holton κ.ά. (1999). Για παράδειγμα, αναφέρουν ότι το ρήμα ελπίζω δέχεται προτάσεις με να και με ότι (τα παραδείγματα από τους ίδιους):

1. Eλπίζω ότι θα τον προλάβω στο γραφείο του.

2. Eλπίζω να τον προλάβω στο γραφείο του.

Στο (1) «ο ομιλητής απλώς ελπίζει ότι θα βρει κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο στο γραφείο του», ενώ στο (2) «ο ομιλητής ελπίζει αλλά και επιθυμεί να βρει το πρόσωπο αυτό στο γραφείο του» (σελ. 430).

Παρατηρούν επίσης ότι τα ρήματα φόβου (φοβάμαι, αγωνιώ, στενοχωριέμαι, τρέμω κτλ.) συντάσσονται με διάφορα είδη δευτερευουσών προτάσεων:

3. Aνησυχεί ότι θα του τηλεφωνήσουν.

4. Aνησυχεί μην του τηλεφωνήσουν.

5. Aνησυχεί που δεν έχουν τηλεφωνήσει ακόμα.

Κατά τους Holton κ.ά. στο (3) ο ομιλητής ανησυχεί με την πιθανότητα ότι θα του τηλεφωνήσουν κάποια άτομα, στο (4) το μόριο μη συνδυάζει τη σημασία του συμπληρωματικού δείκτη με μια ευχή ότι αυτό που μεταφέρει η πρόταση θα ανατραπεί και άρα δεν θα συμβεί (σελ. 429), δηλ. απεύχεται το τηλεφώνημα, ενώ στο (5) ο ομιλητής ανησυχεί εξαιτίας του γεγονότος ότι (κάποιοι) δεν του έχουν τηλεφωνήσει ακόμα.

B 2. Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η Π Ρ O Σ Ε Γ Γ Ι Σ Η

Το θέμα της διάκρισης των δευτερευουσών προτάσεων σε ονοματικές και επιρρηματικές προσεγγίζεται μέσα από επιλεγμένα παραδείγματα, στα οποία οι μαθητές μπορούν να αντικαταστήσουν τις δευτερεύουσες προτάσεις με ονόματα και αντωνυμίες ή με επιρρήματα, προθετικές φράσεις κ.λπ.

Το ζητούμενο είναι να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τους διαφορετικούς συντακτικούς ρόλους που μπορούν να παίξουν στο λόγο οι δευτερεύουσες προτάσεις και να προβαίνουν στην αναγνώριση και τη διάκρισή τους με βάση περισσότερο το νόημα και το συντακτικό ρόλο τους, παρά με μηχανικό τρόπο και με βάση εξωτερικά σημεία (π.χ. με ποιους συνδέσμους εισάγονται).

Η υποκατάσταση των δευτερευουσών προτάσεων με άλλες συντακτικές κατηγορίες (και το αντίστροφο) είναι μια παιγνιώδης δραστηριότητα και ταυτόχρονα βοηθάει τους μαθητές στην κατανόηση της δομής του λόγου και στη διεύρυνση των εκφραστικών τους επιλογών. Για το λόγο αυτό ο διδάσκων μπορεί να την αξιοποιήσει περισσότερο είτε επιλέγοντας κι άλλα παραδείγματα από τα κείμενα της ενότητας είτε αναθέτοντας άλλες ασκήσεις παραγωγής λόγου στους μαθητές.

Προσοχή! Δεν είναι όλες οι δευτερεύουσες προτάσεις υποκαταστάσιμες. Αυτό που πρέπει να διδαχτεί o μαθητής είναι ότι ονοματικές είναι οι προτάσεις των οποίων το νόημα και η θέση στο λόγο τις κάνουν ισοδύναμες με όνομα και όχι μόνο όσες μπορούν να αντικατασταθούν με ένα όνομα.

Το ίδιο και κατά μείζονα λόγο ισχύει και για τις επιρρηματικές. Σε πολλές περιπτώσεις η επιρρηματική έννοια που αποδίδεται με μια δευτερεύουσα πρόταση είναι τόσο περίπλοκη ή τόσο ειδική που δεν μπορεί να αποδοθεί με κανέναν άλλο συντακτικό τρόπο. Γι’ αυτό άλλωστε οι δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο που μας επιτρέπει να αποδώσουμε άπειρο πλήθος σχέσεων και λεπτών αποχρώσεων.

Στη συνέχεια της ίδιας υποενότητας διδάσκονται κατά σειρά τρία είδη ονοματικών δευτερευουσών προτάσεων: α) οι ειδικές, β) οι βουλητικές και γ) οι ενδοιαστικές.

Σε κάθε περίπτωση, ιδιαίτερο βάρος κατά τη διδασκαλία πρέπει να δίνεται στα ρήματα και τις άλλες λέξεις από τις οποίες μπορεί να εξαρτώνται ειδικές ή βουλητικές ή ενδοιαστικές προτάσεις. Επίσης, επισημαίνεται ο συντακτικός ρόλος κάθε πρότασης και ο σύνδεσμος με τον οποίο εισάγεται. Αντίθετα, η έγκλιση του ρήματος των δευτερευουσών προτάσεων δεν θίγεται καθόλου στο Βιβλίο του Μαθητή. Oι λόγοι που μας οδήγησαν σ’ αυτή την επιλογή είναι δύο. Αφενός θεωρούμε ότι η σχετική θεωρία δεν θα προσφέρει αξιόλογη βοήθεια στη χρήση του λόγου, αφού οι μαθητές ως φυσικοί ομιλητές πολύ σπάνια λαθεύουν στο σημείο αυτό. Αφετέρου η εκτεταμένη ομοιοτυπία μεταξύ οριστικής και υποτακτικής στα νέα ελληνικά δεν διευκολύνει την άμεση διάκριση και θα χρειαζόταν να διατεθεί αρκετός χρόνος από το διδάσκοντα για να γίνει κατανοητή η διαφορά στις εγκλίσεις, π.χ.

Θέλεις να διακριθείς και ξέρω ότι προπονείσαι εντατικά γι’ αυτό (οριστική).

Πρέπει να προπονείσαι εντατικά, αν θέλεις να διακριθείς (υποτακτική).

Βέβαια, αν ο διδάσκων το θεωρεί απαραίτητο και αν το επίπεδο των μαθητών το επιτρέπει, μπορεί να γίνει αναφορά και στις εγκλίσεις, χωρίς όμως να εκτραπεί η διδασκαλία από τους κύριους στόχους της και χωρίς να σπαταληθεί πολύς διδακτικός χρόνος.

Γ. Λ Ε Ξ Ι Λ O Γ Ι O – Π O Λ Y Σ H M I A

Γ1. Θ Ε Ω Ρ Η Τ Ι Κ Α Σ Τ O Ι Χ Ε Ι Α

Από τις βασικότερες έννοιες της σημασιολογίας είναι αυτές της πολυσημίας, ομωνυμίας και συνωνυμίας (βλ. και Μπαμπινιώτης 1984). Με τον όρο «πολυσημία» εννοούμε τις περιπτώσεις όπου «η ίδια λέξη, το ίδιο λήμμα, έχει δύο ή περισσότερα νοήματα, που όμως έχουν μια εμφανή σημασιολογική σχέση μεταξύ τους, έτσι ώστε το νόημα να μπορεί να θεωρηθεί επέκταση του άλλου»

π.χ.

εννοώ: α) έχω κάποιο νόημα, β) σκοπεύω,

σημασία: α) έννοια, β) σπουδαιότητα,

φύλλο: α) δέντρου, β) χαρτιού, γ) τράπουλας, δ) τυρόπιτας (Φιλιππάκη- Warburton 1992: 273).

Σε παλαιότερες περιγραφές της ελληνικής οι διαφορετικές σημασίες της λέξης φύλλο, για παράδειγμα, θεωρούνταν ως «μεταβολές» της αρχικής σημασίας και χαρακτηρίζονταν ως «μεταφορά» (Τζάρτζανος 1991β: 305). O Τζάρτζανος δεν κάνει λόγο για πολυσημία, αλλά για «σχήμα μεταφοράς ή απλώς μεταφορά», την οποία συνδέει με το «σχήμα κατάχρησης ή απλώς κατάχρηση», όταν δηλαδή «γίνεται μεταφορά της σημασίας μιας λέξεως από μία σε άλλη έννοια εντελώς διαφορετικής φύσεως επί τη βάσει μιας εντελώς ασήμαντης ομοιότητας μεταξύ τους» (σελ. 305). Έτσι, από τη λέξη στόμα (ανθρώπου, ζώου) περνάμε στο στόμα (πηγαδιού, σπηλαίου κτλ.). O Τζάρτζανος όμως δεν θέτει το ερώτημα εάν αυτές οι δύο λέξεις είναι διαφορετικές ή όχι, αν δηλαδή πρόκειται για ομωνυμία ή πολυσημία.

Γεγονός είναι πως, ανεξάρτητα από την εκάστοτε ορολογία (που άλλωστε απασχολεί ακόμα τους γλωσσολόγους), ακόμα και σήμερα είναι δύσκολο να πούμε με ακρίβεια και συνέπεια κάθε φορά πού σταματά η κυριολεκτική χρήση μιας λέξης και πού αρχίζει η μεταφορική της χρήση, και ακόμα περισσότερο κατά πόσο πρόκειται για μεταφορά και όχι για επέκταση της σημασίας, για νέα λέξη, νέο λήμμα στο λεξικό μιας γλώσσας.

O Lyons (1981α) θεωρεί ότι ένας από τους λόγους που το λεξικό μιας γλώσσας, αν και πεπερασμένο, δεν έχει σαφώς καθορισμένο μέγεθος είναι το γεγονός ότι δεν μπορεί να γίνει σαφής διάκριση ανάμεσα στην ομωνυμία (homonymy) και την πολυσημία (polysemy, σελ. 146). Oμώνυμες είναι διαφορετικές λέξεις (δηλ. λεξήματα) που έχουν την ίδια μορφή, ενώ η πολυσημία (ή αλλιώς πολλαπλή σημασία) είναι χαρακτηριστικό ενός και μόνου λεξήματος, και αυτό τη διαφοροποιεί από την ομωνυμία. Ως παραδείγματα ομωνυμίας και πολυσημίας ο Lyons παραθέτει τα «bank» (bank: «όχθη» και bank: «τράπεζα») και «neck» («μέρος του σώματος», «μέρος πουκαμίσου ή άλλου ρούχου» κτλ.) αντιστοίχως.

Αλλά ταυτοχρόνως αναρωτιέται: «πώς μπορεί κανείς να διαχωρίσει αυτά τα δύο;» (σελ. 147). Ένα κριτήριο, συνεχίζει, που εφαρμόζεται είναι ετυμολογικό. Θεωρούμε, δηλαδή, ότι έχουμε δύο λήμματα και όχι ένα, αν ιστορικά προέρχονται από διαφορετικά λεξήματα. Αυτό όμως το κριτήριο, παρατηρεί ο Lyons, δεν αφορά τις συγχρονικές αναλύσεις. Επίσης, με αυτό το κριτήριο μπορεί να υπάρξει και ο κίνδυνος της παρετυμολογίας (Μπαμπινιώτης 1984: 237). Ως ασφαλέστερο και πρακτικότερο κριτήριο έχει θεωρηθεί η σημασιολογική συνάφεια (Μπαμπινιώτης 1984, σελ. 237, relatedness of meaning, Lyons 1981α): εάν οι πολλαπλές σημασίες ενός πολυσήμαντου λεξήματος είναι σχετικές, τότε μπορεί να γίνει λόγος για πολυσημία, διαφορετικά πρόκειται για ομωνυμία. Ωστόσο, παρατηρεί ο Lyons, η διάκριση αυτή, αν και είναι εύκολο να διατυπωθεί, είναι δύσκολο να εφαρμοστεί με συνέπεια και ακρίβεια, γιατί η ομοιότητα ως προς τη σημασία δεν είναι ζήτημα που μπορεί να απαντηθεί εύκολα με ένα ναι ή ένα όχι (όπως στην περίπτωση της μορφής, όπου δύο λεξήματα είτε μοιάζουν είτε όχι), αλλά έχει να κάνει με ποσοτική διαφοροποίηση (οι σημασίες μπορεί να μοιάζουν περισσότερο ή λιγότερο). O Lyons προτείνει να εγκαταλειφθούν εντελώς τα σημασιολογικά κριτήρια, όταν πρόκειται να οριστεί ένα λέξημα και να γίνονται διακρίσεις μόνο βάσει συντακτικών και μορφολογικών κριτηρίων. Έτσι, τα bank 1 και bank 2 θα είναι δύο σημασίες του ίδιου, συγχρονικά πολύσημου, λεξήματος.

Διαφορετική είναι η πρόταση του Μπαμπινιώτη (1984), ο οποίος διαφωνεί καταρχήν με τον όρο ομωνυμία , επειδή το συνθετικό -ωνυμία χρησιμοποιείται τόσο για τη μορφή (ομωνυμία) όσο και για το περιεχόμενο (συνωνυμία), και επειδή ο όρος ομωνυμία αντιπαρατίθεται στον όρο πολυσημία, ο οποίος αναφέρεται και αυτός στη μορφή. Προτιμά τον όρο ομοτυπία και κάνει λόγο για συμπτωματική (πλάνη 1 «λάθος», πλάνη 2 : «ροκάνι») και ετυμολογική ομοτυπία (γλώσσα 1: «ανατομικό όργανο», γλώσσα 2: «μέσο επικοινωνίας», γλώσσα 3: «είδος ψαριού», γλώσσα 4: «εξοχή στο πάνω μέρος του παπουτσιού» κτλ.). Παρατηρεί, ωστόσο και ο Γ. Μπαμπινιώτης ότι:

«Εκείνο που δεν μπορεί εύκολα να ξεπεραστεί στη β΄ περίπτωση της “ετυμολογικής ομοτυπίας”, όπως την αποκαλέσαμε, είναι η δυσχέρεια διακρίσεως των κυριολεκτικών από τις μεταφορικές σημασίες ή χρήσεις. Συγκεκριμένα, το ομότυπο γλώσσα 4 (“γλώσσα του παπουτσιού”) είναι άλλη σημασία –και επομένως άλλο λέξημα και άλλη λέξη– ή μήπως απλή μεταφορική χρήση (και όχι σημασία) της αρχικής κυριολεκτικής σημασίας; Και τι θα γίνει με το γλώσσα (της φωτιάς); Είναι επιπλέον σημασία (γλώσσα 5 ) ή περαιτέρω μεταφορική χρήση; Εδώ το ζήτημα των ομοτύπων γίνεται δυσεπίλυτο πρόβλημα της σημασιολογικής αναλύσεως, συνδεόμενο με το θέμα των ορίων της σημασίας, χρήσεως και μεταφοράς» (σελ. 237).

Πρέπει να τονίσουμε ωστόσο ότι αυτά τα ερωτήματα αφορούν περισσότερο τη λεξικογραφία και τη λεξικολογία και οι σχετικές απαντήσεις-λύσεις που προτείνονται έχουν πρακτική εφαρμογή στη λημματοποίηση των συγχρονικά πολύσημων λεξημάτων (κατά Lyons) ή ομοτύπων (κατά Μπαμπινιώτη).

Γ2. Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Ε Σ O Δ Η Γ Ι Ε Σ

Σε επίπεδο διδασκαλίας, αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να τεθούν οι προβληματισμοί αυτοί και να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές ότι μια λέξη μπορεί να έχει πολλές σημασίες και να σκεφτούν πώς αυτό αξιοποιείται στη χρήση μιας γλώσσας. Eπιπλέον, μας ενδιαφέρει να μπορούν να αντιλαμβάνονται το «συνεχές της σημασίας» (παραφράζοντας το Lyons: «relatedness of meaning is a matter of more or less», σελ. 147).

Έτσι η διδακτική προσέγγιση του θέματος της πολυσημίας ξεκινά από ένα κείμενο του Μ. Τριανταφυλλίδη που θέτει έναν αρχικό προβληματισμό για την πολυσημία και δίνει την ευκαιρία στους μαθητές να καταλάβουν πώς επεκτάθηκε η σημασία της λέξης «φύλλο». Στη συνέχεια παρατίθενται κείμενα και ασκήσεις που αναδεικνύουν τη δυνατότητα που έχουν ορισμένες λέξεις στην ελληνική γλώσσα να παίρνουν διαφορετική σημασία σε ποικίλα γλωσσικά περιβάλλοντα. Χρήσιμη άσκηση σε αυτή την κατεύθυνση μπορεί να φανεί η μετάφραση μιας ελληνικής λέξης στα αγγλικά ή γαλλικά ή όποια γλώσσα γνωρίζουν οι μαθητές, π.χ. αν μεταφράσουν τη λέξη «ακούω» στα αγγλικά θα χρησιμοποιήσουν τις λέξεις hear και listen για να αποδώσουν τις διαφορετικές σημασίες της.

Στα κείμενα 8 και 9 προσεγγίζεται ο λόγος της διαφήμισης από τη μια και ο επιστημονικός λόγος από την άλλη. O σκοπός είναι να αναδειχτεί ότι η διαφήμιση αξιοποιεί στο έπακρο την πολυσημία της λέξης, ενώ αντίθετα ο επιστημονικός λόγος είναι ιδιαίτερα ακριβής στους όρους που χρησιμοποιεί για τις έννοιες της κάθε επιστήμης.

Ιδιαίτερη βαρύτητα αξίζει να δοθεί στην τελευταία άσκηση της υποενότητας Γ, που καλεί το μαθητή να βρει λέξεις οι οποίες υπάρχουν στα διάφορα μαθήματα που διδάσκονται στο σχολείο και ανήκουν στην ορολογία του συγκεκριμένου αντικειμένου (π.χ. κύτταρο στη Βιολογία, ισότητα στα Μαθηματικά, κλειδί στη Μουσική), και στη συνέχεια να γράψει παραδείγματα κοινής χρήσης της ίδιας λέξης (π.χ. υγιές κύτταρο της κοινωνίας, ισότητα των δύο φύλων, κλειδί της εξώπορτας).

Δ. Δ Ι Α Τ Υ Π Ω Σ Η Α Ι Τ Ι O Λ O Γ Η Μ Ε Ν Ω Ν Κ Ρ Ι Σ Ε Ω Ν

Δ1. Θ Ε Ω Ρ Η Τ Ι Κ Α Σ Τ O Ι Χ Ε Ι Α

Κάποιες φορές ο ομιλητής ή ο συντάκτης ενός κειμένου είναι απαραίτητο να αιτιολογήσει μια άποψη που διατυπώνει:

• όταν αναφέρεται σε θέματα τα οποία προκαλούν αντιπαραθέσεις μεταξύ ατόμων ή κοινωνικών ομάδων·

• όταν θέλει να εκφράσει την αρέσκεια ή την απαρέσκειά του για κάτι (ένα εικαστικό έργο, ένα βιβλίο, μια θεατρική παράσταση, ένα κινηματογραφικό έργο κτλ.).

Σε κάθε τέτοια περίπτωση «διατυπώνει προτάσεις τις οποίες αιτιολογεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να έχουν πιθανότητα να γίνουν αποδεκτές ακόμα κι από εκείνους που ενδεχομένως είχαν αρχικά διαφορετικές θέσεις» (Ματσαγγούρας 2003: 439).

Σκοπός μιας αιτιολογημένης κρίσης είναι να προκαλέσει τη συναίνεση του αποδέκτη, να τον πείσει δηλαδή για την ορθότητά της. Τα μέσα που χρησιμοποιεί είναι η τεκμηρίωση και η επίκληση κοινά αποδεκτών αρχών και αξιών. Τα στοιχεία της τεκμηρίωσης μπορεί να προέρχονται από το βιωματικό κόσμο των συνομιλητών ή από το χώρο της κοινής γνώσης (ό.π.: 200, 442). Για να είναι μια αιτιολογημένη κρίση πετυχημένη, πρέπει πρώτον τα τεκμήρια να είναι κατάλληλα, ώστε να στηρίζουν την κρίση που διατυπώθηκε, και δεύτερον να χαρακτηρίζονται από νοηματική αλληλουχία.

Η αιτιολόγηση μιας κρίσης μπορεί να γίνει είτε από την προοπτική της αιτίας είτε από αυτήν του αποτελέσματος (Κλαίρης και Μπαμπινιώτης 2001: 92 κ.εξ.). Και στις δύο περιπτώσεις πάντως η σχέση αιτίας και αποτελέσματος μπορεί να αποδοθεί:

α. ρητά, είτε με γραμματικά είτε με λεξικά μέσα.

Σε γραμματικό επίπεδο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε προθέσεις, επιρρήματα, μετοχές ή συνδέσμους, για να δομήσουμε το μήνυμά μας.

Π.χ.:

Από τη βροχή πλημμύρισαν οι δρόμοι.

Επειδή είναι καλός στη δουλειά του, όλοι τον προτιμούν.

Δεν εργαζόταν. Γι’ αυτό διέθετε όλο το χρόνο της στα παιδιά της.

Αν χρησιμοποιήσουμε λεξικά μέσα για την αιτιολόγηση της κρίσης μας, θα καταφύγουμε σε ρήματα (Η επιτυχία του έργου οφείλεται στους συντελεστές του) ή σε ουσιαστικά (ο λόγος που…, τα αίτια…).

β. μη ρητά, είτε με συμπλεκτική σύνδεση είτε με ασύνδετο σχήμα. Π.χ.

Δεν πρόσεξε κι έπεσε (με συμπλεκτική σύνδεση).

Η κυβέρνηση δεν νίκησε. Μπορεί να μην έδωσε σχεδόν τίποτε. Έχασε όμως πολλά. Τώρα θα έχει τους αγρότες απέναντί της (με ασύνδετο σχήμα).

Δ2. Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Ε Σ O Δ Η Γ Ι Ε Σ

Η επεξεργασία του θέματος αυτού ξεκινά με ασκήσεις αναγνώρισης βασικών θέσεων που διατυπώνουν οι συγγραφείς των εισαγωγικών κειμένων. Oι μαθητές αρχικά διαπιστώνουν πώς οι συγγραφείς διατυπώνουν τις κρίσεις τους και πώς τις αιτιολογούν, με ποια στοιχεία δηλαδή αποδεικνύουν την ορθότητά τους.

Στη συνέχεια παρατίθενται για μελέτη δύο κείμενα (10 και 11) που εκφράζουν δύο αντίθετες απόψεις για το ίδιο θέμα. Αυτή η επιλογή έγινε, για να γίνει αντιληπτό από τους μαθητές ότι όλες οι απόψεις είναι σεβαστές και μας προβληματίζουν γόνιμα, αρκεί να είναι επαρκώς αιτιολογημένες. Oι συντάκτες των δύο αυτών κειμένων (Γ. Μπαμπινιώτης και M. Πλωρίτης) παρουσιάζουν αρκετά στοιχεία και παραδείγματα με τα οποία στηρίζουν τη θέση τους. Oι μαθητές τα αναγνωρίζουν, τα μελετούν και σταδιακά –στην τελευταία άσκηση του Διαβάζω και γράφω– φτάνουν να γράψουν το δικό τους κείμενο, διατυπώνοντας οι ίδιοι αιτιολογημένα τη δική τους κρίση. Στη διατύπωση των δικών τους κρίσεων πρέπει να προσεχτεί ιδιαίτερα η εσωτερική νοηματική σχέση (αλληλουχία) μεταξύ της κρίσης που διατυπώνει ο μαθητής και των τεκμηρίων που τη στηρίζουν, το ρήμα ή η φράση που θα χρησιμοποιηθεί, όπως και η δευτερεύουσα ονοματική πρόταση που θα τη συμπληρώσει: π.χ. πιστεύω ότι…, υποστηρίζω την άποψη ότι…, θα προτιμούσα να…, ίσως θα ήταν καλύτερο να…

Η προσπάθεια των μαθητών κορυφώνεται στην άσκηση 2 (Διαβάζω και γράφω) της Παραγωγής γραπτού λόγου (Ε υποενότητα), όπου καλούνται να εξηγήσουν τους λόγους που ωθούν πολλούς νέους της ηλικίας τους στην εκμάθηση μιας ή και δύο ξένων γλωσσών. Τα κριτήρια αξιολόγησης του λόγου τους συνοψίζουν την επεξεργασία της ενότητας που προηγήθηκε.

Στη συγκεκριμένη ενότητα οι μαθητές ασκούνται στην κατανόηση και διατύπωση αιτιολογημένων κρίσεων πάνω στο θέμα «γλώσσα». Γι’ αυτόν το λόγο δεν έχουν περιληφθεί κείμενα βιβλιοκριτικής ή κριτικής θεάτρου, κινηματογράφου, εικαστικών κ.ά., αφού τα σχετικά κείμενα είναι συνήθως πολύ θεωρητικά και συνεπώς δύσκολα για μαθητές Γυμνασίου. O εκπαιδευτικός όμως που θα θεωρήσει απαραίτητη τη μελέτη κριτικού κειμένου είναι, βεβαίως, ελεύθερος να τη δοκιμάσει στην τάξη, με κείμενο που θα βρει π.χ. στον Τύπο.

Ε. Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η Λ O Γ O Y – Δ Ι Α Θ Ε Μ Α Τ Ι Κ Η Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α

Δ I Δ A K T I K E Σ O Δ H Γ I E Σ

Aκούω και μιλώ

ΔΡΑΣΤΗΡΙOΤΗΤΑ 1: Τα τρία πρώτα ερωτήματα αποτελούν ερωτήσεις κατανόησης κειμένου, ενώ το τέταρτο απαιτεί κρίση και αιτιολόγηση.

ΔΡΑΣΤΗΡΙOΤΗΤΑ 2: Kαλό είναι να έχει προηγηθεί η δραστηριότητα 1.

Διαβάζω και γράφω

ΔΡΑΣΤΗΡΙOΤΗΤΑ 1: Mπορούν να παραχθούν διάφορα κείμενα (πχ. σύντομη αφήγηση, θεατρικός διάλογος ακόμα και σκίτσο). Σε κάθε περίπτωση ο λόγος των μαθητών πρέπει να πληροί τις προδιαγραφές του είδους που επέλεξαν.

ΔΡΑΣΤΗΡΙOΤΗΤΑ 2: Πριν από τη συγγραφή του κειμένου, χρήσιμη μπορεί να φανεί μια προφορική ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των μαθητών ή και μια συζήτηση με τους διδάσκοντες των ξένων γλωσσών.

Διαθεματική εργασία

H εργασία αξιοποιεί και συστηματοποιεί γνώσεις που έχουν προσκτηθεί στα μαθήματα των Aρχαίων Eλληνικών, της Iστορίας και της Λογοτεχνίας και βοηθάει τους μαθητές να συνειδητοποιήσουν το γεγονός ότι η γλώσσα εξελίσσεται, αλλά και να αποκτήσουν μια σαφέστερη εικόνα της χρονικής ακολουθίας των διάφορων μορφών της ελληνικής γλώσσας.

Ε Ν Α Λ Λ Α K Τ Ι Κ Η Δ Ι Α Θ Ε Μ Α Τ Ι Κ Η Δ Ρ Α Σ Τ Η Ρ Ι O Τ Η Τ Α

Ως εναλλακτική διαθεματική εργασία μπορεί να δοθεί η ακόλουθη, που μπορεί να λάβει τη μορφή σχεδίου δράσης:

Tα λεξικά είναι πολύτιμα εργαλεία γνώσης και από τα πιο απαραίτητα βιβλία κάθε βιβλιοθήκης. Eπιχειρήστε μια μικρή έρευνα στις βιβλιοθήκες στις οποίες έχετε πρόσβαση και δείτε πόσα είδη λεξικών υπάρχουν.

Στη συνέχεια συγκροτήστε μικρές ομάδες. H καθεμία από αυτές να αναλάβει τη μελέτη ενός λεξικού ή ενός είδους λεξικών, που τελικά θα παρουσιάσετε στην τάξη σας.

Mε την παρουσίασή σας θα πρέπει να κατατοπίζετε τους συμμαθητές σας για τους υπάρχοντες τίτλους στη συγκεκριμένη κατηγορία λεξικών, καθώς και για το σκοπό, τη χρησιμότητά τους και τον τρόπο χρησιμοποίησής τους, φέρνοντας και μερικά παραδείγματα.

Tέλος, μπορείτε να καταρτίσετε έναν κατάλογο με όλα τα λεξικά που μπορέσατε να βρείτε. Στον κατάλογο να καταχωρίσετε τα λεξικά με τα πλήρη στοιχεία τους (συγγραφέα, τίτλο, εκδότη, τόπο και χρόνο έκδοσης), ίσως και ένα σύντομο σημείωμα για το περιεχόμενό τους. O κατάλογος μπορεί να φωτοτυπηθεί και το κάθε παιδί να πάρει ένα αντίγραφο. Θα σας χρησιμεύσει οπωσδήποτε!

Kείμενο 1 [Γλώσσες που χάνονται]

Οι γλώσσες που μιλούν οι άνθρωποι σε όλη την υφήλιο είναι σήμερα γύρω στις 6.000. Και σύμφωνα με τους ειδικούς, σε έναν αιώνα οι μισές από αυτές θα έχουν χαθεί. Αυτό σημαίνει ότι, κατά μέσο όρο, κάθε δύο βδομάδες μια γλώσσα πεθαίνει.

Ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στο αγγλικό περιοδικό Prospect αφηγείται την περίπτωση του Μπρους Κόνελ, ενός γλωσσολόγου που έκανε έρευνες στο Καμερούν. Ο Κόνελ συνάντησε εκεί έναν άνθρωπο που ονομαζόταν Μπαγκόν, ο οποίος ήταν ο τελευταίος άνθρωπος στον κόσμο που μπορούσε να μιλήσει τη γλώσσα Καμπάζε. Καθώς ήταν παραφορτωμένος με άλλες υποχρεώσεις, ο γλωσσολόγος αποφάσισε να ξαναπάει την επόμενη χρονιά στο Καμερούν, για να μελετήσει σε βάθος τη γλώσσα Καμπάζε. Αλλά όταν έφτασε στο Καμερούν, στα μέσα Νοεμβρίου του 1995, έμαθε ότι ο Μπαγκόν είχε πεθάνει στις 5 Νοεμβρίου. «Στις 4 Νοεμβρίου 1995 η γλώσσα Καμπάζε υπήρχε ακόμη ως μια από τις ομιλούμενες γλώσσες στον κόσμο. Στις 6 Νοεμβρίου ήταν μια νεκρή γλώσσα». […]

Δύο πληθυσμοί που μιλούν την ίδια γλώσσα, αν εγκατασταθούν σε διαφορετικούς τόπους και δεν επικοινωνούν συχνά μεταξύ τους, σιγά σιγά διαφοροποιούν την κοινή τους γλώσσα, η οποία διαιρείται σε δύο διαλέκτους. Και έπειτα οι δύο διάλεκτοι διαφοροποιούνται ακόμα περισσότερο, ώσπου γίνονται δύο ξεχωριστές γλώσσες, που δεν μπορούν να κατανοήσουν η μια την άλλη.

Η αναγκαία προϋπόθεση ώστε να γεννηθεί και να διατηρηθεί μια διαφορετική γλώσσα είναι επομένως ο φυσικός διαχωρισμός και η σχετική απομόνωση των πληθυσμών.

Ενώ στο μακρινό παρελθόν οι άνθρωποι έβλεπαν τη διαφορετικότητα των γλωσσών και την ασυνεννοησία που πήγαζε από αυτήν ως μια θεϊκή κατάρα (όπως δηλώνει και ο μύθος του πύργου της Βαβέλ), σήμερα η πληθώρα των διαφορετικών γλωσσών μάς φαίνεται ως ένα επιθυμητό αγαθό, ως μια πολύτιμη κληρονομιά που πρέπει να διασωθεί. Σήμερα γνωρίζουμε ότι, όταν πεθαίνει μια γλώσσα, χάνεται μαζί της και μια «κοσμοαντίληψη», μια ορισμένη αναπαράσταση του κόσμου, διαφορετική από όλες τις άλλες. Το ερώτημα είναι βέβαια πώς μπορεί να διατηρηθεί αυτή η γλωσσική διαφορετικότητα. Αν ο αναγκαίος όρος για να γεννηθεί και να διατηρηθεί μια διαφορετική γλώσσα είναι η σχετική απομόνωσή της, τότε η επανάσταση της επικοινωνίας διακόπτει το «φυσικό» κύκλο γέννησης των γλωσσών. Είναι βέβαιο ότι γλώσσες πέθαιναν πάντοτε στην πορεία της ιστορίας, αλλά στο μεταξύ γεννιούνταν άλλες. Ενώ αντίθετα, με τα σύγχρονα συστήματα μαζικής επικοινωνίας και μεταφορών, αυτή η γέννηση νέων γλωσσών παρεμποδίζεται. Και εδώ, όπως και στη βιολογία, η εξαφάνιση των ειδών δεν οφείλεται μόνο στους θανάτους αλλά κυρίως στη μείωση των γεννήσεων. Δεν υπάρχουν επομένως εύκολες λύσεις στο πρόβλημα. Απομένει έτσι εκείνος ο κόμπος στον λαιμό κάθε φορά που μαθαίνουμε πως μια γλώσσα χάθηκε και ένας κόκκος ανθρώπινης σκέψης διαλύθηκε μέσα στη σιωπή του σύμπαντος.

«O θάνατος των γλωσσών», ένθετο «Bιβλιοθήκη», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡOΤΥΠΙΑ, 2000

T. Skutnabb-Kangas «Γλωσσική φθορά, γλωσσικός θάνατος, γλωσσική δολοφονία: Διαφορετικά γεγονότα ή διαφορετικές ιδεολογίες;» [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

Άτλας των απειλούμενων γλωσσών του κόσμου (αγγλόγλωσση ιστοσελίδα) [πηγή: UNESCO (επίσημος δικτυακός τόπος)]

«Δέκα γλώσσες στα όρια της εξαφάνισης» [πηγή: εφημ. Μακεδονία]

Eρώτηση κατανόησης

• Πώς «πεθαίνουν» οι γλώσσες; • Γιατί δεν γεννιούνται σήμερα νέες γλώσσες; • Ποια είναι η αληθινή απώλεια, όταν χάνεται μια γλώσσα;

Kείμενο 2 [H δύναμη της γλώσσας]

(Τα σάνγκο είναι μια γλώσσα που μιλιέται από φυλές της Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας. Επειδή η χώρα ήταν παλιά αποικία της Γαλλίας, επίσημη γλώσσα της χώρας, γλώσσα της διοίκησης και της εκπαίδευσης είναι ακόμα τα γαλλικά. Στο απόσπασμα που ακολουθεί συζητούν δύο συγγραφείς, ένας Αφρικανός και ένας Έλληνας.)

— Οι περισσότεροι ξένοι συγγραφείς παρουσιάζουν την Αφρική σαν ένα φυσικό πάρκο. Ενδιαφέρονται πρωτίστως για τη χλωρίδα και την πανίδα της. […]

— Πολλοί τουρίστες βλέπουν την Ελλάδα αποκλειστικά σαν αρχαιολογικό χώρο. Τους ξαφνιάζει που είναι κατοικημένη.

— Έχω συχνά την εντύπωση ότι βρισκόμαστε ακόμη υπό αποικιακό καθεστώς. Αποδεχόμαστε σιωπηλά τις αυθαιρεσίες της εξουσίας, της αστυνομίας, του στρατού. Κατοικούμε μια άνομη γη. Κανείς δεν διαμαρτυρόταν παλιά όταν ένας Γάλλος στρατιωτικός έκλεινε την τηλεόραση του καφενείου, επειδή τον ενοχλούσε. Το ίδιο θα μπορούσε να κάνει και σήμερα ένας μπάτσος χωρίς να προκαλέσει περισσότερες αντιδράσεις. Είμαστε ένας λαός χωρίς φωνή.

– Κι όμως, έχετε μια γλώσσα βροντερή, ικανή να επιβάλει τη φωνή της.

– Έτσι είναι. Έχουμε τη μουσική, αλλά δεν βρήκαμε ακόμη τα λόγια. Tα σάνγκο είναι ίσως το τελευταίο μας όπλο. Οι λαοί που έχασαν τη γλώσσα τους είναι ανίκανοι να προστατέψουν τον εαυτό τους. […] Αλλά μπορεί κανείς στην ηλικία μου να γράψει σε άλλη γλώσσα από αυτή που έχει συνηθίσει;

– Οι λέξεις θα σου θυμίσουν την ηλικία που είχες, όταν τις έμαθες.

– Όταν μιλάω με τη γυναίκα μου, ξεχνάω ότι είμαι μεγαλύτερός της. Νομίζω ότι έχω την ίδια ηλικία με τα εγγόνια μου όταν παίζω μαζί τους. Έχω δηλαδή όλες τις ηλικίες ταυτόχρονα και γι' αυτό ξαφνιάζομαι όταν βλέπω στον καθρέφτη πάντα τον ίδιο γέρο.

Bασίλης Aλεξάκης, Oι ξένες λέξεις, εκδ. Εξάντας, 2003

Eρωτήσεις κατανόησης

1 Προσπαθήστε να ξεχωρίσετε ποια λόγια ανήκουν στον Aφρικανό και ποια στον Έλληνα συγγραφέα. Mπροστά από κάθε παύλα σημειώστε αντίστοιχα ένα A ή ένα E.

2 Πώς μπορεί να αισθάνεται, κατά τη γνώμη σας, ένας άνθρωπος του οποίου η μητρική γλώσσα είναι τα σάνγκο, και όμως το σχολείο, οι δημόσιες υπηρεσίες, τα βιβλία και οι εφημερίδες της χώρας του μιλούν γαλλικά;

«Οι ξένες λέξεις διηγούνται καταπληκτικές ιστορίες» [πηγή: εφημ. Καθημερινή]

Μαίρη Παπαγιαννίδου, «Με ηρωίδα τη γλώσσα» [πηγή: εφημ. Το Βήμα]

Βασιλική Δενδρινού, «'Υψηλοί' και 'χαμηλοί' κώδικες» (επίσης, περιηγηθείτε με τα βελάκια στην προηγούμενη και τις επόμενες σελίδες για να δείτε περισσότερα στοιχεία για τη διγλωσσία) [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

Ιστορικό Αρχείο ΕΡΤ: Γεγονότα δεκαετίας 1970 (βίντεο, 06:31min. για το γλωσσικό ζήτημα) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ]

Kείμενο 3 [O εφιάλτης της Nέας Oμιλίας]

(Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας και αναφέρεται σε μια φανταστική μελλοντική κοινωνία με ολοκληρωτικό καθεστώς. Ένα από τα μέσα ελέγχου των πολιτών είναι η γλώσσα, η οποία ονομάζεται Nέα Oμιλία.)

[Στον αυτοματισμό και στην αχρήστευση της σκέψης] βοηθούσε και το γεγονός ότι υπήρχε πολύ μικρή εκλογή στις λέξεις. Το λεξιλόγιο της Νέας Ομιλίας, σε σύγκριση με το δικό μας, ήταν πολύ μικρό, και αναζητούσαν διαρκώς καινούριους τρόπους να το λιγοστέψουν πιο πολύ. Η Νέα Ομιλία διέφερε πραγματικά από όλες τις άλλες γλώσσες σε τούτο: κάθε χρόνο γινόταν πιο φτωχή, αντί να εμπλουτίζεται. Κάθε αφαίρεση που της έκαναν ήταν κέρδος, γιατί όσο λιγότερη ευχέρεια έχει κανείς να διαλέξει ανάμεσα σε λέξεις, τόσο μικρότερος είναι ο πειρασμός να σκεφτεί. Έλπιζαν να δημιουργήσουν τελικά μια ομιλία που θα έβγαινε από το λαρύγγι χωρίς καμιά συμμετοχή του εγκεφάλου.

Τζωρτζ Όργουελ, 1984, O μεγάλος αδελφός, μτφρ. Ν. Μπάρτη, εκδ. Κάκτος, 1999

Eρώτηση κατανόησης

• Ποιο είναι το κύριο χαρακτηριστικό της Νέας Ομιλίας; • Ποιος θα μπορούσε να είναι ο αληθινός σκοπός των εμπνευστών της Νέας Ομιλίας;

Kείμενο 4 [Παπαφίγκος]

Διαφημιστικό φυλλάδιο

Eρωτήσεις κατανόησης

1 Τι είδους κείμενο είναι αυτό; • Για ποιο σκοπό έχει δημιουργηθεί;

2 Από πόσες και ποιες γλώσσες προέρχονται οι λέξεις του κειμένου; (Xρησιμοποιήστε, αν χρειάζεται, ετυμολογικά και ξενόγλωσσα λεξικά.)

3 Eντοπίστε τις σύνθετες ελληνικές λέξεις και χωρίστε τες στα συστατικά τους. • Eίναι όλα ελληνικά;

4 Ποιες από τις ξένες λέξεις που εντοπίσατε κλίνονται σύμφωνα με το ελληνικό κλιτικό σύστημα και ποιες όχι;

B ΕΙΔΗ ΔΕΥΤΕΡΕΥOΥΣΩΝ ΠΡOΤΑΣΕΩΝ

Ασκήσεις

B1 Oνοματικές και επιρρηματικές προτάσεις

Aκούω και μιλώ

1. Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια διασκευή της 1ης παραγράφου του κειμένου 1.

«Οι ομιλούμενες γλώσσες σε όλη την υφήλιο σήμερα είναι γύρω στις 6.000 και σύμφωνα με τους ειδικούς σε έναν αιώνα οι μισές από αυτές θα έχουν χαθεί. Αυτό σημαίνει κατά μέσο όρο τον θάνατο μιας γλώσσας κάθε δύο βδομάδες».

α. Tι έχει αλλάξει σε σύγκριση με το αρχικό κείμενο; • Τι έχει αντικατασταθεί με τις υπογραμμισμένες λέξεις;

β. Ποιος είναι ο συντακτικός ρόλος των υπογραμμισμένων λέξεων;

γ. Τα κομμάτια που λείπουν είναι ισοδύναμα με τις λέξεις που χρησιμοποιούνται εδώ;

2. Κάντε παρόμοιους μετασχηματισμούς και σε άλλες φράσεις του ίδιου κειμένου.

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

«όταν έφτασε στο Καμερούν, έμαθε ότι ο Μπαγκόν είχε πεθάνει»
«H αναγκαία προϋπόθεση ώστε να γεννηθεί και να διατηρηθεί μια διαφορετική γλώσσα»

Κάντε τώρα το αντίστροφο, δηλαδή αντικαταστήστε την υπογραμμισμένη λέξη με ολόκληρη πρόταση.

«Στις 6 Nοεμβρίου ήταν μια νεκρή γλώσσα»

Tι πρέπει να γνωρίζω

Υπάρχουν κάποιες δευτερεύουσες προτάσεις που είναι ισοδύναμες με ονόματα ουσιαστικά, επίθετα ή αντωνυμίες.

Oι προτάσεις αυτές εξαρτώνται από μια άλλη πρόταση (κύρια ή δευτερεύουσα) και χρησιμοποιούνται στον λόγο στη θέση ονομάτων και αντωνυμιών. Δηλαδή, μπορούν να είναι το υποκείμενο ή το αντικείμενο του ρήματος ή προσδιορισμός κάποιου ονοματικού όρου της πρότασης από την οποία εξαρτώνται.

Oι προτάσεις αυτές λέγονται δευτερεύουσες oνοματικές προτάσεις.

Για τις ονοματικές προτάσεις μπορείς να διαβάσεις ή να δεις το βίντεο εδώ

Διαβάζω και γράφω

1. «Καθώς ήταν παραφορτωμένος με άλλες υποχρεώσεις, ο γλωσσολόγος αποφάσισε να ξαναπάει την επόμενη χρονιά στο Καμερούν, για να μελετήσει σε βάθος τη γλώσσα Καμπάζε» (κείμενο 1)

Από το απόσπασμα παίρνουμε την πληροφορία ότι ο γλωσσολόγος αποφάσισε να πάει την επόμενη χρονιά στο Καμερούν. Ποια σημεία του κειμένου μάς λένε:

την αιτία της καθυστέρησης

Απάντηση:

τον σκοπό της επίσκεψης

Απάντηση:

β. «όταν πεθαίνει μια γλώσσα, χάνεται μαζί της και μια "κοσμοαντίληψη"» (κείμενο 1).• Ποιο σημείο του αποσπάσματος δηλώνει:

τον χρόνο (χρονική στιγμή) της απώλειας

Απάντηση:

Παρατηρούμε ότι στα παραπάνω παραδείγματα οι πληροφορίες που αφορούν την αιτία, τον σκοπό και τον χρόνο δίνονται με ολόκληρες προτάσεις.

Tι πρέπει να γνωρίζω

Υπάρχουν κάποιες δευτερεύουσες προτάσεις ο ρόλος των οποίων στον λόγο είναι να δίνουν πληροφορίες σχετικά με τον τόπο, τον χρόνο, την αιτία, τον σκοπό, την αναφορά (σχέση), τις προϋποθέσεις ή τα αποτελέσματα της ενέργειας που δηλώνει το ρήμα μιας άλλης πρότασης από την οποία εξαρτώνται. Δηλαδή, έχουν θέση επιρρηματικού προσδιορισμού.

Oι προτάσεις αυτές λέγονται δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις.

2. «– Όταν μιλάω με τη γυναίκα μου, ξεχνάω ότι είμαι μεγαλύτερός της. Νομίζω ότι έχω την ίδια ηλικία με τα εγγόνια μου όταν παίζω μαζί τους» (κείμενο 2)

α. Χωρίστε το απόσπασμα σε προτάσεις.

β. Βρείτε τις δευτερεύουσες προτάσεις που περιλαμβάνονται σ' αυτό.

γ. Ξεχωρίστε τις ονοματικές από τις επιρρηματικές δευτερεύουσες προτάσεις.

δ. Μετατρέψτε όσες δευτερεύουσες προτάσεις μπορείτε σε κύριες.

ε. Τελικά, ποιες δευτερεύουσες προτάσεις μπορούν να μετατραπούν σε κύριες και ποιες όχι;

B2 Δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις: Eιδικές

Aκούω και μιλώ

Βρείτε στα αποσπάσματα που ακολουθούν:

1. τις λέξεις από τις οποίες εξαρτάται κάθε υπογραμμισμένη πρόταση,

2. τον συντακτικό ρόλο κάθε υπογραμμισμένης πρότασης

• «Tους ξαφνιάζει που είναι κατοικημένη» (κείμενο 2)

Απάντηση:

• «στην αχρήστευση της σκέψης βοηθούσε και το γεγονός ότι υπήρχε πολύ μικρή εκλογή στις λέξεις» (κείμενο 3)

Απάντηση:

• «Είναι βέβαιο ότι γλώσσες πέθαιναν πάντοτε στην πορεία της ιστορίας» (κείμενο 1)

Απάντηση:

Mαθαίνω για τις ειδικές προτάσεις

Eιδικές προτάσεις λέγονται οι δευτερεύουσες προτάσεις που εξαρτώνται συνήθως από τα ρήματα λέω, δείχνω, δηλώνω, αντιλαμβάνομαι, διαπιστώνω, γνωρίζω, αγνοώ, νομίζω, υποθέτω και πολλά άλλα με παρόμοια σημασία, καθώς και από ονόματα με ανάλογη σημασία (είδηση, γεγονός). Eισάγονται με έναν από τους ειδικούς συνδέσμους ότι, πως, που.

Χρησιμοποιούνται συνήθως ως αντικείμενο του ρήματος, αλλά μερικές φορές και ως υποκείμενο (απρόσωπων ρημάτων) ή ως επεξήγηση ενός ουσιαστικού που έχει σημασία ανάλογη με τα ρήματα που προαναφέραμε.

Oι ειδικές προτάσεις είναι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις.

Ειδικές λέγονται οι προτάσεις που εισάγονται με τους ειδικούς συνδέσμους ότι, πως, που.

Εξαρτώνται:

1^ον από ρήματα:

α. λεκτικά, δηλαδή τα ρήματα που δηλώνουν λόγο, π.χ. λέω, ομολογώ, ισχυρίζομαι, υπόσχομαι, κατηγορώ, συκοφαντώ, ειδοποιώ, τηλεφωνώ, ανακοινώνω, γράφω, διαβάζω, σημειώνω, υπονοώ κ.ά.

• Μου ανακοίνωσε ότι παραιτήθηκε.

• Με ειδοποίησε ότι δεν θα έρθει στο πάρτι.

β. δεικτικά, δηλαδή τα ρήματα που έχουν τη σημασία του δείχνω, όπως: αποδεικνύω, δηλώνω, φανερώνω, παρασταίνω, πείθω, προσποιούμαι, παριστάνω κ.ά.

• Προσποιήθηκε ότι είναι άρρωστος.

• Της έδειξε ότι έκανε λάθος που πήγε στον χορό.

γ. αισθητικά, δηλαδή τα ρήματα που έχουν σχέση με τις αισθήσεις, π.χ. βλέπω, ακούω, νιώθω, καταλαβαίνω, παρατηρώ κ.ά.

• Νιώθω ότι δεν σου άρεσε το φαγητό.

• Κατάλαβε πως έπρεπε να φύγει.

δ. δοξαστικά, δηλαδή όσα έχουν τη σημασία του νομίζω, όπως: πιστεύω, υποθέτω, υποψιάζομαι, φαντάζομαι κ.ά.

• Υποψιάζομαι πως αυτός είναι ο κλέφτης.

• Να υποθέσω ότι συμφωνείς;

ε. γνωστικά, δηλαδή όσα σημαίνουν γνώση, π.χ. γνωρίζω, ξέρω, μαθαίνω, πληροφορούμαι, εννοώ, κατανοώ κ.ά.

• Μαθαίνω ότι δεν είσαι προσεκτικός στο σχολείο.

2^ον

α. από αμετάβατα ρήματα στο γ' πρόσωπο ενικού, π.χ. με πειράζει, με ενοχλεί, μου φαίνεται κ.ά.

β. από απρόσωπα ρήματα, π.χ. λέγεται, φαίνεται, διαδίδεται, υποτίθεται κ. ά.

γ. απρόσωπες εκφράσεις, π.χ. είναι κρίμα, είναι ψέμα, είναι βέβαιο κ.ά.

δ. από περιφράσεις που έχουν συγγενική σημασία με τα ρήματα που προαναφέραμε, π.χ. έχω τη γνώμη, έχω την υποψία, έχω την πληροφορία, είμαι της γνώμης, είμαι βέβαιος, είμαι σίγουρος κ.ά.

• Λέγεται πως το αεροπλάνο θα έχει καθυστέρηση.

• Έχω τη γνώμη πως η στάση του δεν ήταν η σωστή.

• Είμαι βέβαιος πως εσύ φταις για όλα.

• Είναι ψέμα ότι ο μοναδικός φταίχτης ήταν ο Γιώργος.

3ον από ουσιαστικά που έχουν συγγενική σημασία με τα ρήματα που προαναφέραμε, π.χ.

γνώση, γνώμη, διάδοση, πληροφορία, αίσθηση, δήλωση, αντίληψη, υποψία, ελπίδα κ.ά.

• Αποδείχτηκε ψεύτικη η διάδοση, πως το αεροπλάνο θα έχει καθυστέρηση.

• Η πληροφορία, ότι θα πάρουμε τελικά το δάνειο, με ενθουσίασε.

4ον από αντωνυμίες δεικτικές και αόριστες ουδετέρου γένους, π.χ. αυτό, εκείνο, κάποιο, κάτι κ.ά.

• Όλοι το ξέρουν αυτό, ότι θα παντρευτεί την Ελένη.

• Μάλλον ξέχασες κάτι, πως κανείς δεν θα μας αφήσει να φύγουμε.

χρησιμοποιούνται:

α. ως υποκείμενο των απρόσωπων ρημάτων ή εκφράσεων, π.χ.

• Λέγεται πως το αεροπλάνο θα έχει καθυστέρηση.

• Θεωρείται βέβαιο πως η στάση του δεν ήταν η σωστή.

• Μου φαίνεται ότι δεν με ξέρεις καλά.

• Είναι βέβαιο ότι δεν με ξέρεις καλά.

β. ως αντικείμενο, π.χ.

• Υποψιάζομαι πως αυτός είναι ο κλέφτης.

• Προσποιήθηκε ότι είναι άρρωστος.

γ. ως επεξήγηση, π.χ.

• Αποδείχτηκε ψεύτικη η διάδοση, ότι το αεροπλάνο θα έχει καθυστέρηση.

• Όλοι το ξέρουν αυτό, ότι θα παντρευτεί την Ελένη.

δ. ως κατηγορούμενο (σπανιότερα) π.χ.

• Ο Νίκος φαίνεται ότι είναι βαριά άρρωστος.

ΕΙΔΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ

1) Οι ειδικές προτάσεις μπορεί να εισάγονται και με το να, όταν το ρήμα της πρότασης από την οποία εξαρτώνται εκφράζει αμφιβολία, π.χ.

• Πιστεύω να έρθεις στο πάρτι (ότι θα έρθεις στο πάρτι).

• Είναι πιθανό να τα έφαγε όλα ο Γιώργος (ότι ο Γιώργος τα έφαγε όλα).

2) Μερικές φορές μπορεί να εισάγονται και με τον σύνδεσμο και, όταν το ρήμα της πρότασης από την οποία εξαρτώνται έχει τη σημασία του αισθάνομαι ή νομίζω, π.χ.

• Νομίζεις και έφυγε επίτηδες με τέτοιο τρόπο (ότι έφυγε…)

Διαβάζω και γράφω

1. Βρείτε ρήματα και ουσιαστικά που θέλουν για συμπλήρωμά τους ειδικές προτάσεις και χρησιμοποιήστε τα μέσα σε μικρά κείμενα. Yπογραμμίστε τις ειδικές προτάσεις που φτιάξατε.

Βρείτε παραδείγματα χρήσης των ειδικών συνδέσμων στο Σώμα Νέων Ελληνικών Κειμένων της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα.

Oρθογραφία

Oι ειδικοί σύνδεσμοι ότι, πως και που μοιάζουν με την αναφορική αντωνυμία ό,τι και με τα ερωτηματικά μόρια πώς και πού.

Για να γράψουμε σωστά τις λέξεις πρέπει να σκεφτούμε ποια σημασία θέλουμε να τους δώσουμε στον λόγο μας.

2. Συμπληρώστε τις παρακάτω φράσεις με τις λέξεις που λείπουν. Προσέξτε την ορθογραφία.

α. Θυμάσαι, όταν ήμασταν μικροί, ... φοβόμασταν το σκοτάδι;

β. ... έχεις βάλει το βιβλίο μου; Δεν το βρίσκω.

γ. Σ' αυτό το μαγαζί βρίσκεις ... μπορείς να φανταστείς.

δ. Mε ρώτησε ... λέγεται το κουτί στα αγγλικά.

ε. Έμαθα ... πήρες προαγωγή.

ζ. Η είδηση ... ο καιρός πρόκειται να χαλάσει τον ανάγκασε να αλλάξει τα σχέδιά του.

B3 Δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις: Bουλητικές

Aκούω και μιλώ

Βρείτε στα αποσπάσματα που ακολουθούν:

α. από ποιες λέξεις εξαρτώνται οι υπογραμμισμένες προτάσεις,

β. με ποια λέξη εισάγονται οι υπογραμμισμένες προτάσεις.

• «Έλπιζαν να δημιουργήσουν τελικά μια ομιλία που θα έβγαινε από το λαρύγγι χωρίς καμιά συμμετοχή του εγκεφάλου» (κείμενο 3)

Απάντηση:

• «ήταν ο τελευταίος άνθρωπος στον κόσμο που μπορούσε να μιλήσει τη γλώσσα Καμπάζε» (κείμενο 1)

Απάντηση:

• «Oι λαοί που έχασαν τη γλώσσα τους είναι ανίκανοι να προστατέψουν τον εαυτό τους» (κείμενο 2)

Απάντηση:

Mαθαίνω για τις βουλητικές προτάσεις

• Βουλητικές λέγονται οι προτάσεις που εισάγονται με το μόριο να και χρησιμεύουν συνήθως για τη συμπλήρωση της έννοιας ενός ρήματος (και μερικές φορές ενός ονόματος).

• Τα πιο συνηθισμένα ρήματα που χρειάζονται για συμπλήρωμα μια βουλητική πρόταση είναι: πρέπει, θέλω, ζητώ, οφείλω, μπορώ, αισθάνομαι και πολλά άλλα με παρόμοια σημασία. Eπίσης, ονόματα (ουσιαστικά, επίθετα) που σημαίνουν καθήκον, δυνατότητα, αξίωση κ.λπ. δέχονται για συμπλήρωμα βουλητικές προτάσεις.

• Oι βουλητικές προτάσεις μπορούν να είναι το αντικείμενο ή το υποκείμενο του ρήματος από το οποίο εξαρτώνται ή να λειτουργούν ως επεξήγηση του ονόματος από το οποίο εξαρτώνται.

• Eπομένως οι βουλητικές είναι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις.

Βουλητικές λέγονται οι προτάσεις που εισάγονται με το μόριο να και συμπληρώσουν την έννοια ενός ρήματος ή, κάποιες φορές, ενός ονόματος.

Συμπληρώνουν:

1^ον ρήματα:

α. βουλητικά, τα ρήματα δηλαδή που έχουν τη σημασία του θέλω, όπως: ζητώ, επιθυμώ, λαχταρώ, ποθώ, επιδιώκω κ.ά.

• Θέλω να φύγω.

• Σου ζήτησα να μου δώσεις το βιβλίο.

β. κελευστικά, δηλαδή όσα έχουν παρόμοια σημασία με αυτή του διατάζω, όπως: παραγγέλνω, παρακινώ, προειδοποιώ κ.ά.

• Τον προειδοποίησαν να μη φύγει.

γ. απαγορευτικά, όπως: απαγορεύω, εμποδίζω κ.ά.

• Σας απαγορεύω να καπνίζετε.

δ. αισθητικά, όπως: βλέπω, ακούω, καταλαβαίνω, νιώθω αισθάνομαι κ.ά.

• Βλέπω να τη βγάζουμε σήμερα χωρίς νερό.

ε. διάφορα άλλα ρήματα, π.χ. φοβάμαι, χαίρομαι, ντρέπομαι, σιχαίνομαι, αηδιάζω, αρχίζω, κινδυνεύω κ.ά.

• Φοβάμαι να πάω απ’ αυτόν τον δρόμο.

2^ον

α. από αμετάβατα ρήματα στο γ' πρόσωπο ενικού, π.χ. με πειράζει, με ενοχλεί κ.ά.

β. από απρόσωπα ρήματα, π.χ. χρειάζεται, απαγορεύεται, πρέπει κ. ά.

γ. απρόσωπες εκφράσεις, π.χ. είναι κρίμα, είναι ψέμα, είναι βέβαιο, είναι ανάγκη, είναι ντροπή κ.ά.

δ. από περιφράσεις, π.χ. είμαι έτοιμος, είμαι άξιος, σκοπός του ήταν... κ.ά.

• Απαγορεύεται να καπνίζετε.

• Πρέπει να φύγετε.

• Είμαι ικανός να φάω ένα ψωμί στην καθισιά μου.

3^ον

ουσιαστικά ή επίθετα με συγγενική σημασία με τα προηγούμενα ρήματα, π.χ. ανάγκη, σκοπός, έτοιμος, πρόθυμος κ.ά.

• Βρέθηκα στην ανάγκη να ζητήσω ένα κομμάτι ψωμί.

• Περίμεναν υπομονετικά, πρόθυμοι να βοηθήσουν.

4^ον

αντωνυμίες, συνήθως δεικτικές ή αόριστες σε ουδέτερο γένος, αυτό, εκείνο κ.ά.

• Αυτό, να τον λυπούνται οι άλλοι, δεν το ήθελε.

5^ον

μετά από τις προθέσεις: αντί, δίχως, χωρίς, ίσαμε και τις προθέσεις από, με, σε με το άρθρο (από το, με το, στο) μαζί με τις οποίες δηλώνουν διάφορες επιρρηματικές σχέσεις.

• Φύγαμε χωρίς να χαιρετήσει ο ένας τον άλλον.

• Μην καθυστερείς άλλο με το να τον περιμένεις άδικα.

χρησιμοποιούνται ως:

α. υποκείμενο των απρόσωπων ρημάτων ή εκφράσεων, π.χ.

• Απαγορεύεται να καπνίζετε.

• Είναι απαραίτητο να έρθεις.

• Θα ήταν καλύτερα να φύγεις τώρα.

• Πρέπει να έρθω;

β. αντικείμενο, π.χ.

• Ο Πέτρος θέλει να φύγει.

γ. επεξήγηση, π.χ.

• Ένα μόνο λαχταρώ, να σε δω με το πτυχίο του γιατρού.

• Μια επιθυμία είχε να με δει σπουδασμένο.

δ. ονοματικός προσδιορισμός π.χ.

• Τον χαρακτήριζε το πάθος να ταξιδεύει στις θάλασσες.

ε. επιρρηματικός προσδιορισμός μετά από προθέσεις, π.χ.

• Φύγαμε χωρίς να χαιρετήσει ο ένας τον άλλον.

ΕΙΔΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ

Πολλά ρήματα συντάσσονται άλλοτε με ειδική πρόταση κι άλλοτε με βουλητική, π.χ.

• Πιστεύω ότι θα έρθει μαζί μας. - Πιστεύω να μ’ ακούσεις αυτή τη φορά.

• Αρκεί που ήρθες. – Αρκεί να έρθεις.

• Μου έγραψε ότι θα γυρίσει σύντομα. – Του έγραψα να γυρίσει αμέσως.

Διαβάζω και γράφω

1. Προσπαθήστε να αντικαταστήσετε τις λέξεις από τις οποίες εξαρτώνται οι δευτερεύουσες προτάσεις της προηγούμενης δραστηριότητας με άλλες, χωρίς να αλλάξει η δομή της φράσης.

2. Συγκεντρώστε σε έναν κατάλογο όλα τα ρήματα που προτείνατε.• Φτιάξτε και έναν κατάλογο ονομάτων με αντίστοιχη σημασία.

Απάντηση:

3. Xρησιμοποιήστε ρήματα και ονόματα από τους καταλόγους που φτιάξατε, για να γράψετε δικά σας παραδείγματα. • Yπογραμμίστε στη συνέχεια τις βουλητικές προτάσεις που γράψατε.

B4 Δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις: Eνδοιαστικές

Aκούω και μιλώ

Διαβάστε το κείμενο που ακολουθεί και σκεφτείτε:

α. Τι εκφράζουν οι υπογραμμισμένες προτάσεις;

β. Τι δηλώνουν τα ρήματα ή οι φράσεις από τις οποίες εξαρτώνται;

γ. Ποιοι σύνδεσμοι εισάγουν τις υπογραμμισμένες προτάσεις;

Kείμενο 5 [H ελληνική γλώσσα και το Διαδίκτυο]

[...] Έτσι, ο ελληνόφωνος χρήστης επιλέγει όλο και πιο συχνά τους αγγλόφωνους κόμβους για την ενημέρωσή του, από τα γνωστά yahoo, cnn, abn, nbc κ.λπ. […] χωρίς να ξεχνάμε τις αγγλόφωνες εφημερίδες και τα περιοδικά, κυρίως τα ειδικά, στα οποία ανατρέχουν όλοι οι ενδιαφερόμενοι. Η ανησυχία που εκφράζεται είναι μήπως η αναγκαστική αυτή προσκόλληση στην αγγλική γλώσσα εγκυμονεί κινδύνους για τη νέα ελληνική· μήπως δηλαδή η συνεχής χρήση της αγγλικής μπορεί να αλλοιώσει το γλωσσικό αισθητήριο των Ελλήνων χρηστών και συνακόλουθα την ίδια τη γλώσσα.

Το πρόβλημα αυτό έρχεται να προστεθεί στον γενικότερο και διάχυτο προβληματισμό για τους κινδύνους που διατρέχει η ελληνική, λόγω του εκτεταμένου δανεισμού της από την αγγλική στους τομείς της πληροφορικής και των δικτύων – αλλά και γενικότερα, δεδομένης της παγκοσμιοποίησης. Είναι γνωστή η διακήρυξη των σαράντα μελών της Ακαδημίας, που ανησυχούν μην αντικατασταθεί το ελληνικό αλφάβητο από το λατινικό, σε «κείμενα παραγόμενα από ηλεκτρονικούς υπολογιστές», αναφερόμενοι προφανώς και στα γνωστά τοις πάσι greeklish.

Tιτίκα Δημητρούλια, «Τι κομίζει η κυριαρχία της αγγλικής γλώσσας – Don't worry για την Ελληνική»,

εφημ. EΛΕΥΘΕΡOΤΥΠΙΑ, 2002 (αφιέρωμα στο Διαδίκτυο, διασκευή)

Διακήρυξη των μελών της Ακαδημίας εναντίον κάθε προσπάθειας για την αντικατάσταση του ελληνικού αλφαβήτου από το λατινικό [πηγή: Ακαδημία Αθηνών]

«Η αρνητική επιρροή των greeklish στους μαθητές» [πηγή: εφημ. Καθημερινή]

Νικολαΐδου Ελένη, «Τι θα έλεγε ο Πλάτωνας για τα greeklish»; [πηγή: εφημ. Το Βήμα]

Η γλώσσα της ηλεκτρονικής επικοινωνίας - Τα greeklish

Διαβάζω και γράφω

1. Καταγράψτε τα ρήματα και τα ουσιαστικά από τα οποία εξαρτώνται οι υπογραμμισμένες προτάσεις.

Απάντηση:

2. Συνεχίστε τον κατάλογό σας, γράφοντας όσο περισσότερα συνώνυμα ρήματα ή φράσεις μπορείτε να σκεφτείτε.

Απάντηση:

3. Γράψτε δύο δικές σας φράσεις, χρησιμοποιώντας ρήματα ή φράσεις από τον κατάλογο που φτιάξατε.

Απάντηση:

Mαθαίνω για τις ενδοιαστικές προτάσεις

• Ενδοιαστικές λέγονται οι προτάσεις που εισάγονται με τους διστακτικούς συνδέσμους μη (και να μη), μήπως και που εκφράζουν κάποιον ενδοιασμό (= δισταγμό) ή φόβο για κάποιο δυσάρεστο ενδεχόμενο.

• Συνήθως εξαρτώνται από ρήματα που σημαίνουν φοβάμαι, ανησυχώ, φυλάγομαι, υποπτεύομαι ή από λέξεις/φράσεις με ανάλογη σημασία.

• Παίζουν τον ρόλο του αντικειμένου του ρήματος από το οποίο εξαρτώνται ή του υποκειμένου στην περίπτωση που το ρήμα είναι απρόσωπο ή, αν εξαρτώνται από όνομα, το ρόλο της επεξήγησης.

• Δηλαδή οι ενδοιαστικές είναι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις.

Ενδοιαστικές λέγονται οι προτάσεις που εισάγονται με τους διστακτικούς συνδέσμους μη (να μη), μήπως και εκφράζουν κάποιο φόβο, δισταγμό (ενδοιασμό) για κάτι δυσάρεστο που μπορεί να συμβεί ή να μη συμβεί.

Εξαρτώνται:

1^ον από ρήματα:

α. που εκφράζουν φόβο ή ανησυχία, π.χ. φοβάμαι, ανησυχώ, τρέμω, τρομάζω, αγωνιώ κ.ά.

• Φοβάμαι μήπως πάθεις κάτι.

β. που εκφράζουν υποψία ή προφύλαξη, π.χ. υποπτεύομαι, υποψιάζομαι, προσέχω, προφυλάγομαι κ.ά.

• Προφυλάξου από το κρύο μην αρρωστήσεις.

2^ον απρόσωπα ρήματα ή περιφράσεις συγγενικής σημασίας με τα παραπάνω ρήματα, π.χ. τρομάζει, αγχώνει, με πιάνει φόβος, έχω την αγωνία, έχω την υποψία κ.ά.

• Τη νύχτα ξυπνώ έχοντας την αγωνία μήπως έπαθε κάτι το παιδί.

3^ον ουσιαστικά συγγενικής σημασίας με τα παραπάνω ρήματα, π.χ. φόβος, αγωνία, υποψία, τρόμος, άγχος κ.ά.

• Ξύπνησε από τον φόβο, μην του κλέψουν το αμάξι.

4^ον αντωνυμίες, συνήθως δεικτικές ή αόριστες σε ουδέτερο γένος, αυτό, εκείνο, ένα, κάτι κ.ά.

• Αυτό με τρομάζει, μήπως κτυπήσει έτσι που τρέχει σαν τρελός.

χρησιμοποιούνται ως:

α. αντικείμενο, π.χ.

• Ανησυχώ μήπως δεν έρθει σήμερα το πλοίο.

β. επεξήγηση, π.χ.

• Ένα με ανησυχεί, μήπως τον πιάσουν άδικα.

γ. υποκείμενο (σπάνια), π.χ.

• Με ανησυχεί πολύ μήπως δεν προλάβει το τελευταίο τρένο.

Γ ΛEΞIΛOΓIO

Πολυσημία της λέξης

Kείμενο 6 [Mια λέξη, πολλές σημασίες]

Μια γλώσσα δεν ξεχωρίζει μόνο κατά τους τόπους που τη μιλούν, με τις ιδιωματικές της παραλλαγές και ποικιλίες, με τα ιδιώματά της και τις διαλέκτους της. Και μέσα στον ίδιο τόπο παρουσιάζει κανονικά μικροδιαφορές λεξιλογικές, προπάντων κατά τα κοινωνικά στρώματα και τους επαγγελματικούς κύκλους που τη μεταχειρίζονται. Συνανήκουν αυτές στην κοινή γλώσσα και αντιστοιχούν στην κοινωνική και επαγγελματική κατανομή και ειδίκευση της κοινωνίας. Μια λέξη, το φύλλο λ.χ., έχει άλλη σημασία κύρια, που πρωτοέρχεται στον νου για ένα βοτανικό, έναν έμπορο χαρτιού, άλλη για ένα ζαχαροπλάστη, ένα χαρτοπαίκτη, για ένα μαραγκό, για έναν εκδότη εφημερίδας. Η ποικιλία αυτή της σημασίας δεν μας εμποδίζει βέβαια να καταλαβαινόμαστε στην καθημερινή ζωή, επειδή από το είδος και το θέμα της ομιλίας ή και από τα γύρω περιστατικά πάει ο νους του ακροατή σ' εκείνο που εννοεί ο συνομιλητής του: «Θα πάρει ο αέρας από το τραπέζι το φύλλο με τις σημειώσεις μου».

Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Επιλογή από το έργο του, επιμέλεια Ξ. Α. Κοκόλης, ΑΠΘ,

Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1982

λήμμα βοτανικός, Λεξικό της κοινής νεοελληνικής

Τι είναι διάλεκτος [πηγή: Κέντρον Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων - Ι.Λ.Ν.Ε.]

Bιογραφικό σημείωμα [πηγή: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών]

Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη (επίσημος δικτυακός τόπος)

Διαβάζω και γράφω

Σύμφωνα με τα παραπάνω και η λέξη «oυρά» μπορεί να έχει ποικίλες σημασίες σε διάφορες περιστάσεις. Επινοήστε περιστάσεις και γράψτε προτάσεις –όσο περισσότερες μπορείτε– στις οποίες να φαίνονται οι διαφορετικές σημασίες της λέξης «ουρά». • Eργαστείτε σε μικρές ομάδες. Διαγωνιστείτε ποια ομάδα θα βρει τα περισσότερα παραδείγματα.

Mαθαίνω για την πολυσημία των λέξεων

• Tο φαινόμενο κατά το οποίο η ίδια λέξη έχει δύο ή περισσότερες σημασίες, που όμως έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, έτσι ώστε το ένα νόημα να μπορεί να θεωρηθεί επέκταση του άλλου, λέγεται πολυσημία.

• Η πολυσημία των λέξεων μπορεί να οδηγήσει σε παρεξηγήσεις και γι' αυτό αξιοποιείται πολύ από τους ευθυμογράφους (θέατρο, κινηματογράφος, γελοιογραφία), που δημιουργούν έτσι χιουμοριστικές καταστάσεις.

«πολυσημία» [πηγή: Λεξικό γλωσσολογικών όρων, Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

Διαβάστε μόνο τον τίτλο του κειμένου 7. • Tι περιμένετε από το κείμενο που ακολουθεί; • Tι απορίες σάς δημιουργεί αυτός ο τίτλος;

Kείμενο 7 Δύο γλώσσες σ' ένα μυαλό

Όσο εγώ συγκεντρωνόμουν την ώρα των αγγλικών, για να καταλάβω τι λέει η δασκάλα μας και να συνδέσω τις λέξεις με τα πράγματα, η συμμαθήτριά μου η Μαίρη χασμουριόταν. Η Μαίρη φώναζε τον μπαμπά της «ντάντι» και είχε ξεκαθαρίσει από πολύν καιρό πριν τη διαφορά μεταξύ «κατ» και «χατ», χωρίς καν να χρειάζεται να τα μεταφράσει πρώτα στα ελληνικά. Με πατέρα Άγγλο και μητέρα Ελληνίδα, μιλούσε αγγλικά και ελληνικά με την ίδια άνεση!

Η διαφορά μας ήταν πως στο τμήμα εκείνο του εγκεφάλου μου με την πινακίδα «κέντρο του λόγου» είχε θρονιαστεί η «μητρική γλώσσα», τα ελληνικά, με τους ήχους, τις λέξεις, τη γραμματική και το συντακτικό τους, ενώ στο μυαλό της Μαίρης χωρούσαν μια χαρά, χωρίς να στριμώχνονται, δύο γλώσσες με τα όλα τους. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η Μαίρη έχει περισσότερο μυαλό! Απλώς, στον αντίστοιχο χώρο του εγκεφάλου της, όλα είναι διπλά: οι ήχοι, οι λέξεις, η γραμματική και το συντακτικό. Κάθε φορά, ανάλογα με το αν μιλάει στη μητέρα ή τον πατέρα της, ψαρεύει τις λέξεις από τη δεξαμενή των ελληνικών ή των αγγλικών, χωρίς να μεταφράζει από τη μια γλώσσα στην άλλη.

Είναι θαυμάσιο, αλλά δεν πρόκειται για θαύμα! Λίγο πολύ ο καθένας μας στη γλώσσα του, ανάλογα σε ποιον μιλάει, αντλεί τις εκφράσεις του από διαφορετική δεξαμενή. Ακόμα και στην ίδια γλώσσα υπάρχουν χίλιοι δυο τρόποι, για να πούμε το ίδιο πράγμα. Ανάμεσα στο «Παρακαλώ, ησυχία!», στο «Σωπάστε», στο «Σσσς!» και στο «Σκασμός», αν και πρόκειται πάντα για το ίδιο μήνυμα στα ελληνικά, τίποτα δεν είναι ίδιο: οι λέξεις, η γραμματική, το ύφος. Οι δίγλωσσοι άνθρωποι δεν κάνουν κάτι πολύ διαφορετικό, όταν περνούν από τη μια γλώσσα στην άλλη. Μόνο που η Μαίρη άρχισε από πολύ μικρή να γεμίζει τη δεξαμενή των αγγλικών της!

Περ. «Eρευνητές», εφημ. Η KΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 2002

Βασιλική Δενδρινού, «Μονογλωσσία έναντι διγλωσσίας» (επίσης, περιηγηθείτε με τα βελάκια στα επόμενα κείμενα για να δείτε και άλλες πλευρές του θέματος) [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]

Χριστίνα Αγιακλή, Ασπασία Χατζηδάκη «Η διγλωσσία της παιδικής ηλικίας και η σχέση της με την εκπαίδευση» (από τη θεματική στήλη με τίτλο «Γλωσσική αγωγή και γλωσσική ετερογένεια») [πηγή: περ. Γλωσσικός Υπολογιστής, Ηλεκτρονικός Κόμβος για την υποστήριξη των διδασκόντων την Ελληνική Γλώσσα]

Διαβάζω και γράφω

1. «την ώρα των αγγλικών»: Στο κείμενο 7 η φράση αυτή αναφέρεται στο μάθημα του σχολικού προγράμματος. Δείτε τι γίνεται με τη σημασία της λέξης αγγλικά στα σκίτσα που ακολουθούν.

eik

2. Οι υπόλοιπες υπογραμμισμένες λέξεις του κειμένου 7 μπορούν και αυτές να χρησιμοποιηθούν με πολλές σημασίες. Γράψτε δύο τουλάχιστον προτάσεις με την καθεμιά, όπου σε κάθε πρόταση να φαίνεται μια διαφορετική σημασία κάθε υπογραμμισμένης λέξης.

Απάντηση:

3. Μπορείτε να σκεφτείτε και να καταγράψετε λέξεις που έχουν την ίδια ιδιότητα με τις υπογραμμισμένες λέξεις του κειμένου; • Πόσες σημασίες μπορείτε να σκεφτείτε για καθεμία από αυτές;

Απάντηση:

4. Σκεφτείτε και γράψτε έναν άλλο τίτλο για το κείμενο.

Απάντηση:

Kείμενο 8 [Όταν καθυστερεί…]

eik

Διαφημιστική καταχώριση στον Tύπο, 2004

Aκούω και μιλώ

1. Το σλόγκαν της διαφήμισης είναι: «Αργεί να κατέβει; Καιρός να ξυπνήσετε!». Ποιος «αργεί να κατέβει»; • Τι καλείται να κάνει ο χρήστης του Διαδικτύου;

2. Αν η εικόνα της διαφήμισης δεν υπήρχε, το σλόγκαν θα σας ήταν κατανοητό; • Αν ναι, γιατί; Αν όχι, γιατί; • Πώς η εικόνα συμπληρώνει το λόγο της διαφήμισης;

3. Συγκρίνετε τις σημασίες της φράσης «Aργεί να κατέβει; Kαιρός να ξυπνήσετε!»:

α. ως σλόγκαν της διαφήμισης

β. ως λεζάντα στο διπλανό σκίτσο.

Kείμενο 9 [Η γλώσσα της Φυσικής]

Ας θεωρήσουμε δύο σφαίρες κινούμενες προς δυο διαφορετικές διευθύνσεις, πάνω σ' ένα λείο τραπέζι. Για να 'χουμε μια πιο συγκεκριμένη παράσταση, θα υποθέσουμε πως οι διευθύνσεις των κινήσεών τους είναι μεταξύ τους κάθετες. Αφού δεν υπάρχουν εξωτερικές δυνάμεις σε δράση, οι κινήσεις θα είναι ομοιόμορφες. Ας υποθέσουμε ακόμα πως και οι ταχύτητές τους είναι ίδιες, δηλαδή πως και οι δύο σφαίρες διανύουν ίσες αποστάσεις σε ίσα χρονικά διαστήματα. Αλλά είναι σωστό να πούμε πως οι σφαίρες έχουν την ίδια ταχύτητα; Η απάντηση μπορεί να είναι και ναι και όχι! Αν τα ταχύμετρα δυο αμαξιών δείχνουν και στα δυο σαράντα μίλια την ώρα, είναι συνηθισμένο να λέμε, πως τ' αμάξια έχουν την ίδια ταχύτητα, ανεξάρτητα από τη διεύθυνση της κίνησης. Αλλά η επιστήμη πρέπει να δημιουργήσει τη δικιά της γλώσσα και τις δικές της έννοιες για δικιά της χρήση. Οι επιστημονικές έννοιες συχνά αρχίζουν με τις έννοιες που χρησιμοποιούμε στην καθομιλουμένη γλώσσα, για τις υποθέσεις της καθημερινής ζωής. Αλλά οι έννοιες αυτές στην επιστήμη αναπτύσσονται και αποβάλλουν ό,τι διφορούμενο έχουν, αποκτώντας την αυστηρότητα που απαιτείται για να είναι εφαρμόσιμες στην επιστημονική σκέψη.

Άλμπερτ Aϊνστάιν, Λ. Ίνφελντ, H εξέλιξη των ιδεών στη Φυσική,

μτφρ. Σπ. Kατσαΐτης, εκδ. Eπιστημονικός κόσμος, 1959

Διαβάζω και γράφω

1. Ποια διαφορά έχει η λέξη ταχύτητα στη Φυσική από την ίδια λέξη στην κοινή χρήση;

2. Βρείτε και άλλες λέξεις από το βιβλίο της Φυσικής σας που τις χρησιμοποιούμε στον καθημερινό μας λόγο με κάπως διαφορετική σημασία. • Επισημάνετε τις διαφορές χρησιμοποιώντας τις λέξεις σε δικές σας προτάσεις.

3. Βρείτε και καταγράψτε και άλλες τέτοιες λέξεις από άλλα μαθήματα που διδάσκεστε στο σχολείο. • Mια ομάδα να ψάξει στη Βιολογία, μια άλλη στη Μουσική, άλλη στα Μαθηματικά, στη Χημεία και όπου αλλού μπορείτε να σκεφτείτε. • Συμπληρώστε τον πίνακα που ακολουθεί.

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

MAΘHMATA	ΛEΞEIΣ – OPOΛOΓIA	ΠAPAΔEIΓMA XPHΣHΣ THΣ ΛEΞHΣ ΣTON KOINO MAΣ ΛOΓO
Bιολογία
Mουσική
Mαθηματικά
Xημεία
Άλλο μάθημα

Ειδικές γλώσσες [πηγή: Έκφραση-Έκθεση Α΄ Λυκείου]

Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τη Σύνθετη Αναζήτηση του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής για να βρείτε λέξεις που σχετίζονται με τομείς της επιστήμης, της τέχνης και της τεχνικής. Απλά επιλέξτε στο Σημασιολογικό Πεδίο τον τομέα που σας ενδιαφέρει. Θα βρείτε λέξεις που χρησιμοποιούνται μόνον σε ορολογία, και άλλες που συναντάμε και στον κοινό μας λόγο.

Διαπιστώνω ότι:

• O επιστημονικός λόγος αντλεί λέξεις από την κοινή χρήση και τους προσδίδει ιδιαίτερο περιεχόμενο (π.χ. λέξη ταχύτητα στο κείμενο 9).

• Λέξεις από διάφορες επιστήμες διαχέονται στην κοινή χρήση με την ίδια ή με παραλλαγμένη σημασία.

Aκούω και μιλώ

eik

1. Ποια σημασία έχει η λέξη γλώσσα σε καθένα από τα παραπάνω σκίτσα;

2. Βρείτε και άλλες σημασίες της λέξης γλώσσα.

Πολυσημία

Δ ΔIATYΠΩΣH AITIOΛOΓHMENΩN KPIΣEΩN

Aκούω και μιλώ

1. Στο κείμενο 1 ο συντάκτης-δημοσιογράφος υποστηρίζει την άποψη ότι «κάθε φορά που μια γλώσσα χάνεται, ένας κόκκος ανθρώπινης σκέψης διαλύεται». Ποια σχέση πιστεύει ο δημοσιογράφος ότι υπάρχει μεταξύ γλώσσας και σκέψης; • Βρείτε στοιχεία από το κείμενο με τα οποία υποστηρίζει τη θέση του αυτή.

2. Ποια άποψη διατυπώνει ο συγγραφέας στο κείμενο 3 για τη σχέση γλώσσας και σκέψης; • Υπογραμμίστε την περίοδο λόγου, η οποία δείχνει με τη μεγαλύτερη σαφήνεια την άποψή του αυτή.

3. Ο δημοσιογράφος στο κείμενο 1 υποστηρίζει τη θέση ότι «σήμερα η πληθώρα των διαφορετικών γλωσσών μάς φαίνεται ως ένα επιθυμητό αγαθό, ως μια πολύτιμη κληρονομιά που πρέπει να διασωθεί». Με ποια στοιχεία αιτιολογεί την άποψή του αυτή;

4. Πώς τα σύγχρονα συστήματα μαζικής επικοινωνίας και μεταφορών παρεμποδίζουν τη γέννηση νέων γλωσσών; • Απαντήστε με στοιχεία που αιτιολογούν την άποψη αυτή από το κείμενο 1.

Mαθαίνω ότι:

Όταν παίρνουμε μια θέση για ένα ζήτημα ή εκφράζουμε μια κρίση για ένα θέμα, καλό είναι να τη διατυπώνουμε με σαφήνεια και να την αιτιολογούμε, να παρουσιάζουμε δηλαδή στοιχεία που τη στηρίζουν και αποδεικνύουν την ορθότητά της.

Οργάνωση του λόγου (στοιχεία για την οργάνωση του λόγου σε σχέση με τις ειδικές γλώσσες, την πειθώ, το επιχείρημα και την αιτιολόγηση) [πηγή: Έκφραση-Έκθεση Α΄ Λυκείου]

Στον σύγχρονο κόσμο που η διασύνδεση και η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων του πλανήτη γίνονται όλο και πιο στενές, συχνά θα έχετε ακούσει ή θα ακούσετε να αναπτύσσεται κάποιος προβληματισμός για την επίδραση που μπορεί να έχει αυτό το γεγονός στη γλώσσα. Tα κείμενα που ακολουθούν είναι δύο όψεις αυτού του προβληματισμού. Διαβάστε προσεκτικά και συγκρίνετε.

Kείμενο 10 [Xωρίς γλωσσική αντίσταση]

Από τις χειρότερες μορφές εξαρτήσεως αυτού του τόπου –μακροπρόθεσμα η πιο επικίνδυνη, νομίζω– είναι η γλωσσική μας εξάρτηση από ξένες γλώσσες, ιδίως δε σήμερα από την αγγλική. […]

Αυτούσιες, παραλλαγμένες ή μεταφρασμένες, σμήνη ξένων λέξεων και φράσεων έχουν εισαχθεί τα τελευταία χρόνια, κι εξακολουθούν να εισάγονται καθημερινώς, με αυξανόμενο ρυθμό, από τα ποτάμια της τεχνολογίας και της διαφήμισης, που κατακλύζουν τη ζωή μας με έννοιες, εργαλεία και καταναλωτικά αγαθά, και φυσικά και με τις λέξεις που τα δηλώνουν. Έτσι, αφύλακτο το κάστρο της γλωσσικής μας ρωμιοσύνης, χωρίς δική μας γλωσσική αντίσταση ή βοήθεια και με πρόθυμο και δραστήριο Εφιάλτη την ξενομανία μας, παραδίδεται από μας τους ίδιους στο γλωσσικό οδοστρωτήρα των ξένων γλωσσών. Γιατί, όταν ο Έλληνας ράφτης και η Ελληνίδα κομμώτρια της συνοικίας μας αυτοαποκαλούνται «Tailor Μιχάλης» και «Coiffures Λίτσα», απευθυνόμενοι προφανώς σε μας τους Έλληνες συμπολίτες και πελάτες τους, κι όταν διασχίζοντας πολλούς δρόμους πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών ακόμη έχεις συχνά την υποψία πως κατοικείς σε χώρα με άλλη γλώσσα, τότε δεν μπορεί παρά να είσαι «ώριμος» να δεχτείς αδιαμαρτύρητα κάθε ξένη λέξη που σου «σερβίρεται», και μάλιστα σε «δέσμες»:

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

σε –μαν	μπίζνεζμαν	σπόρτσμαν	ρέκορντμαν
	σόουμαν	λάισμαν	κάμεραμαν
	μπάρμαν	μπούμαν	σούπερμαν
ή σε -αζ	μασάζ	τονάζ	φιξάζ
	μοντάζ	σπικάζ	μιράζ
	ρεπορτάζ	κολάζ	μιξάζ

[…] Ήδη χρησιμοποιήσαμε προθέσεις σε επιρρηματική χρήση: είσαι «ιν», είσαι «άουτ»· και σύνθετα ακόμη, του «στιλ»: σινεμάδες, drive in, σταρ-σίστεμ και φαστ-φουντ – ή, επί το ελληνικότερο, φαστφουντάδικο.

Γιώργος Mπαμπινιώτης, Eλληνική Γλώσσα. Παρελθόν – Παρόν – Mέλλον, εκδ. Gutenberg, 1994

Kείμενο 11 [H αφομοιωτική δύναμη της ελληνικής]

Κι ωστόσο… ας μην ξεχνάμε πως πάμπολλες λέξεις της άλλοτε «αγνής και άφθαρτης» ελληνικής γλώσσας δεν είναι καν… ελληνικές. Ας μην ξεχνάμε πως η «από τριών χιλιάδων ετών» γλώσσα μας έχει υιοθετήσει κατά καιρούς χιλιάδες λέξεις απ' όλες τις γλώσσες του γύρω κόσμου – απ' τα περσικά, τα φοινικικά, τα εβραϊκά, τα λατινικά, τα σλάβικα, τα αρβανίτικα, τα ιταλικά, τα τουρκικά, τα αραβικά και, τους τελευταίους δύο αιώνες, απ' τα γαλλικά, τ' αγγλικά, τα γερμανικά… Όλες αυτές τις λέξεις η γλώσσα μας τις αφομοίωσε, τις εξελλήνισε, τις έκανε σάρκα της σάρκας της. Τόσο που, σήμερα, δύσκολα θα πίστευε κανένας πως ο περιπόθητος «παράδεισος» λ.χ. είναι περσικός, η αγνή «περιστερά» σημιτική, ο καταχθόνιος «σατανάς» εβραϊκός ή η «κούνια» που μας κούνησε λατινική…

Αυτές οι στρατιές λέξεων, παλιών και νέων, αλλοίωσαν ως ένα σημείο την ελληνική γλώσσα, αλλά δεν την έφθειραν. Θόλωσαν την «αττική καθαρότητά» της, αλλά και την πλούτισαν λεξιλογικά κι εκφραστικά, επειδή ανταποκρίνονταν στις συνθήκες και στις ανάγκες της κάθε εποχής. Η γλώσσα μας δεν έχασε ούτε την «προσωπικότητά» της, ούτε την «αρμονία» της.

Mάριος Πλωρίτης, Tέχνη, γλώσσα και εξουσία, εκδ. Kαστανιώτη, 1997

Νεοελληνικές διάλεκτοι

Aκούω και μιλώ

1. Ποιον κίνδυνο για τη γλώσσα μας επισημαίνει ο Γιώργος Μπαμπινιώτης στο κείμενο 10; • Ποιες αποδείξεις προβάλλει, για να πείσει τον αναγνώστη ότι ο κίνδυνος αυτός είναι υπαρκτός και άμεσος;

2. Οι λέξεις που παρουσιάζει ο Γιώργος Μπαμπινιώτης σε δύο πίνακες, σε –μαν και –άζ, σας είναι κατανοητές; • Μπορείτε να συμπληρώσετε τους πίνακες αυτούς με άλλες λέξεις που θα σκεφτείτε εσείς;

Αντίστροφο Λεξικό (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη) [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα] Μπορείτε να πληκτρολογήσετε αυτές τις καταλήξεις στο πεδίο αναζήτησης του λεξικού και να μελετήσετε τις λέξεις που θα εμφανιστούν,

3. Ο Μάριος Πλωρίτης στο κείμενο 11 δεν φαίνεται να συμμερίζεται τις ανησυχίες του Γιώργου Μπαμπινιώτη για τη γλώσσα μας και διατυπώνει μια άλλη άποψη. Ποια είναι αυτή; • Με ποια στοιχεία στηρίζει / αιτιολογεί την άποψή του;

4. Ο Γιώργος Mπαμπινιώτης στο κείμενο 10 χρησιμοποιεί τη μεταφορική έκφραση το κάστρο της γλωσσικής μας ρωμιοσύνης. Tι υποδηλώνει ο παραλληλισμός της γλώσσας μας με ένα κάστρο; • Eσείς συμφωνείτε ή διαφωνείτε με αυτό τον παραλληλισμό; Διατυπώστε την άποψή σας αιτιολογημένα.

Διαβάζω και γράφω

1. «Kι ωστόσο… τ' αγγλικά, τα γερμανικά»: Bρείτε το απόσπασμα στο κείμενο 11. • Ποιες θέσεις διατυπώνει σε αυτό ο συγγραφέας; • Υπογραμμίστε τις δευτερεύουσες ειδικές προτάσεις που χρησιμοποιεί. • Aπό ποια ρήματα εξαρτώνται; • Aντικαταστήστε τα με άλλα παρόμοιας σημασίας.

2. Στο διαφημιστικό φυλλάδιο Παπαφίγκος (κείμενο 4) υπάρχουν ξένες λέξεις γραμμένες στα ελληνικά και άλλες γραμμένες στο αλφάβητο της γλώσσας από την οποία προέρχονται. Γράψτε τις ξένες λέξεις του κειμένου χωρισμένες στις δύο αυτές κατηγορίες.

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Ξένες λέξεις γραμμένες στα ελληνικά	Ξένες λέξεις γραμμένες στην ξένη γλώσσα

3. Βρείτε άλλα διαφημιστικά κείμενα για διάφορα προϊόντα και φέρτε τα στην τάξη. • Μελετήστε τη γλώσσα τους και παρατηρήστε τις ξένες λέξεις που περιέχουν.• Σε ποια προϊόντα παρατηρείτε συσσώρευση ξένων λέξεων στις διαφημίσεις τους; • Γιατί νομίζετε ότι υπάρχουν τόσες πολλές ξένες λέξεις στις διαφημίσεις των προϊόντων αυτών;

4. Αφού ξαναδιαβάσετε τα κείμενα 10 και 11, γράψτε πώς κρίνετε την επιλογή τόσων ξένων λέξεων στα διαφημιστικά φυλλάδια που μελετήσατε. • Ποιες από τις λέξεις αυτές σας ενοχλούν περισσότερο; • Ποιες σας φαίνονται πιο αποδεκτές; • Αιτιολογήστε τις απόψεις σας.

Ε ΔPAΣTHPIOTHTEΣ ΠAPAΓΩΓHΣ ΛOΓOY

Aκούω και μιλώ

α. Τι διαφημίζεται; • Από ποια στοιχεία της διαφήμισης καταλάβατε τι είδους προϊόν διαφημίζεται;

β. «Κύων ο Χαλιφιλής»: Τι σημαίνει;

γ. «Canis Carpetus Domesticus»; Τι νομίζετε ότι σημαίνει; • Ποια γλώσσα σάς θυμίζει;

δ. Σας φαίνεται πετυχημένη και έξυπνη η διαφήμιση αυτή; • Γιατί ναι; • Γιατί όχι; • Αιτιολογήστε την άποψή σας.

Διαφημιστική καταχώριση στον Tύπο, 2004

2. Περιγράψτε μια διαφήμιση που θεωρείτε ιδιαίτερα έξυπνη στους συμμαθητές σας. • Κάντε ιδιαίτερη αναφορά στο σλόγκαν που χρησιμοποιεί. • Aφού την περιγράψετε, να πείτε για ποιους λόγους σάς αρέσει η διαφήμιση αυτή. • Αιτιολογήστε όσο πιο πειστικά μπορείτε την κρίση σας.

Διαβάζω και γράφω

1. Αρκετές λέξεις στην ελληνική γλώσσα παρουσιάζουν πολυσημία (π.χ. γλώσσα, αγορά κ.λπ.). Γράψτε ένα χιουμοριστικό επεισόδιο παρεξήγησης, που να βασίζεται στην πολυσημία κάποιας λέξης, ή ζωγραφίστε σχετικά σκίτσα όπως αυτά της σελ. 38.

2. Οι Έλληνες μαθητές στις μέρες μας μαθαίνουν τουλάχιστον μία δύο ξένες γλώσσες. Θεωρείτε ότι θα τους χρειαστούν στη ζωή τους; • Γράψτε ένα άρθρο στην εφημερίδα του σχολείου σας, εξηγώντας τους λόγους για τους οποίους είναι απαραίτητη η γνώση μίας ή και δύο ξένων γλωσσών στο σύγχρονο νέο. • Aξιοποιήστε την προσωπική σας εμπειρία.

Στη συνέχεια, αξιολογήστε τα κείμενά σας, ελέγχοντας αν:

α. η θέση του συντάκτη του άρθρου είναι σαφής,

β. διατυπώνεται με εύστοχα ρήματα και τις κατάλληλες δευτερεύουσες προτάσεις,

γ. χρησιμοποιούνται αρκετά (3-4) στοιχεία, για να αιτιολογηθεί η θέση του συντάκτη,

δ. το ύφος του κειμένου ταιριάζει σε μαθητικό έντυπο.

Διαθεματική εργασία

Γνωρίζετε την ιστορία της ελληνικής γλώσσας; • Mε ποιες μορφές συναντάμε την ελληνική γλώσσα στα γραπτά κείμενα;

Χωριστείτε σε ομάδες
Mια ομάδα να διερευνήσει την ιστορία της ελληνικής γλώσσας και να φτιάξει ένα χρονολογικό πίνακα με τις περιόδους της.
Η δεύτερη ομάδα να βρει μικρά κείμενα αντιπροσωπευτικά από τον 8^ο αιώνα π.X. ως το 10^ο αιώνα μ.X.
Η τρίτη ομάδα να βρει κείμενα αντιπροσωπευτικά από τον 11^ο ως τον 20^ό αιώνα μ.X.
Η τέταρτη ομάδα να κάνει συγκρίσεις ανάμεσα στα κείμενα των διάφορων περιόδων. • Tι έχει αλλάξει και τι έχει παραμείνει ίδιο σήμερα;
Συνθέστε σε μια αφίσα το χρονολογικό πίνακα, τα κείμενα ανά περίοδο και τις βασικές παρατηρήσεις σας και αναρτήστε τη στην τάξη σας.

AΣ ΘYMHΘOYME TI MAΘAME Σ' AYTHΝ THN ENOTHTA

Δες εδώ

Κάνε ανακεφαλαίωση της ύλης λύνοντας σταυρόλεξο

Τετράδιο εργασιών

Είδη δευτερευουσών προτάσεων – Πολυσημία της λέξης - Διατύπωση αιτιολογημένων κρίσεων

Kείμενο 1 [Kάποτε το «ναι» σημαίνει «όχι»]

Είναι μια βδομάδα τώρα που η ζωή μου κυλά σαν μια κορδέλα νερό ανάμεσα στη χλόη. Νιώθω μέρα με τη μέρα πιο δυνατή τη σώψυχη ανάγκη να συναγρικηθώ με την πρωτόγονη ψυχή των ανθρώπων που με φιλοξενούν. Αυτό μ’ έκαμε από την πρώτη κιόλας μέρα να βαλθώ πεισμωμένα να μπω μέσα στο νόημα του γλωσσικού τους ιδιώματος. Έκαμα ένα γλωσσάριο που το πλουτίζω, το συμπληρώνω μέρα με τη μέρα. Μιλάνε μια γλώσσα που ’ναι παρακλάδι σλαβικό, με πολλά τούρκικα και ελληνικά στοιχεία. […]

Στη σπουδή μου τούτη προχώρεσα κιόλας τόσο, όσο χρειάζεται για να τους κάμω να ξεκαρδίζουνται στα γέλια σε κάθε φράση που ιδρώνω να συνταιριάξω. Φαίνεται πως τις πιο πολλές φορές ξεφουρνίζω πολύ αστείες γλωσσικές γκάφες που οι μεγάλες τις σχολιάζουν με δυνατά χάχανα, ώσπου δακρύζουν από τα γέλια, ενώ τα κορίτσια κοκκινίζουν και δαγκάνουνται. Όμως το σπουδαίο είναι που σχεδόν πάντα στο τέλος τα καταφέρνω να μαντέψουν τις απλές ιδέες που πολεμώ να τους εκφράσω. Αυτό βέβαια δείχνει περισσότερο την εξυπνάδα τους και την καπατσοσύνη που ’χουν να διαιστάνουνται. Φαντάσου όμως το πανηγύρι που γίνεται μ’ αυτό το μπέρδεμα, αφού το δικό μας το «όχι» το προφέρουν «ναι»!

Στράτης Mυριβήλης, H ζωή εν τάφω, εκδ. Eστία, 1999

1 Τι σημαίνει γλωσσικό ιδίωμα; • Συμβουλευτείτε το λεξικό και βρείτε ποια είναι η διαφορά του από τον όρο γλώσσα.

2 Βρείτε στο κείμενο τις λέξεις: πολεμώ και πανηγύρι. • Ποια σημασία έχουν στο κείμενο αυτό; • Μπορείτε να βρείτε άλλες σημασίες των ίδιων λέξεων; • Γράψτε προτάσεις με όσες περισσότερες σημασίες αυτών των λέξεων μπορείτε να σκεφτείτε.

3 Υπογραμμίστε τις δευτερεύουσες ονοματικές βουλητικές και ειδικές προτάσεις στο κείμενο και συμπληρώστε τον πίνακα:

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Δευτερεύουσα ονοματική βουλητική πρόταση	Από ποια λέξη εξαρτάται	Με ποια λέξη εισάγεται	Συντακτικός ρόλος

Δευτερεύουσα ονοματική ειδική πρόταση

4 Βρείτε τις επιρρηματικές προτάσεις στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου και συμπληρώστε τον πίνακα:

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Δευτερεύουσα επιρρηματική πρόταση	Με ποια λέξη εισάγεται	Tι εκφράζει (χρόνο, υπόθεση, αιτία κ.λπ.)

5 Μπορείτε να διηγηθείτε και εσείς παρόμοιες αστείες ιστορίες που προκλήθηκαν από τη δυσκολία των ανθρώπων να συνεννοηθούν, επειδή μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες; • Αφηγηθείτε περιστατικά που δημιούργησαν παρεξηγήσεις ανάμεσά τους.

Kείμενο 2 [H εκμάθηση της γλώσσας]

(Tο κείμενο αφηγείται την πραγματική ιστορία του Γάλλου καθηγητή Guin.)

Οι προβληματισμοί του ξεκίνησαν από μια οδυνηρή προσωπική εμπειρία, όταν ο ίδιος, όντας μεσήλικας, αποφάσισε να μάθει γερμανικά. Για τον λόγο αυτόν, ταξίδεψε στο Aμβούργο όπου έμεινε έναν χρόνο και εκεί, αντί να έρθει σε επαφή με τους φυσικούς ομιλητές της γλώσσας, κλείστηκε σε ένα γραφείο και μελετούσε νυχθημερόν γερμανικά. Aφού έμαθε καλά τη γραμματική της γερμανικής γλώσσας και αφού αποστήθισε (όπως γράφει ο ίδιος) τους χρόνους και την κλίση διακοσίων πενήντα περίπου ανώμαλων ρημάτων, παρουσιάστηκε στη Γερμανική Aκαδημία, για να εξεταστεί. Mε έκπληξή του διαπίστωσε ότι, παρά την εντατική μελέτη, δεν μπόρεσε κατά τη διάρκεια των εξετάσεων να καταλάβει ούτε μια λέξη από όσα άκουε. Σαν να επρόκειτο, όπως ομολογεί, για κάποια εντελώς άγνωστη γλώσσα. Tο αποτέλεσμα, βεβαίως, ήταν μια παταγώδης αποτυχία. Όμως δεν πτοήθηκε και συνέχισε την προσπάθειά του με περισσότερη ένταση. Διάβασε πολλές γραμματικές, αποστήθισε αναρίθμητους κλιτικούς πίνακες και κανόνες και, τέλος, απομνημόνευσε ένα ολόκληρο γερμανο-γαλλικό λεξικό που περιείχε τριάντα χιλιάδες λέξεις. Ύστερα από όλη αυτή την προσπάθεια, ενώ μπορούσε να διαβάζει και να γράφει, δεν μπορούσε να καταλάβει τους Γερμανούς όταν μιλούσαν, πολύ δε περισσότερο αδυνατούσε να αρθρώσει ο ίδιος, έστω και μια απλή φράση, στη γερμανική γλώσσα. Γυρίζοντας, ύστερα από όλη αυτή την περιπέτειά του, απογοητευμένος στη Γαλλία, τον περίμενε μια άλλη έκπληξη. O ηλικίας τριών περίπου ετών ανιψιός του, που πριν από έναν χρόνο δεν μιλούσε σχεδόν καθόλου, τώρα ήταν σε θέση να μιλά τα γαλλικά κατά τρόπο που να επικοινωνεί επαρκώς με το περιβάλλον του.

Nαπολέων Σπ. Mήτσης, Στοιχειώδεις αρχές και μέθοδοι της εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας, εκδ. Gutenberg, 1998

1 Πού νομίζετε ότι οφείλεται η αποτυχία του καθηγητή στις εξετάσεις της γερμανικής γλώσσας και πού το επίτευγμα του μικρού ανιψιού του;

2 Ποιοι προβληματισμοί φαίνεται να ξεκίνησαν ύστερα από αυτή την εμπειρία του καθηγητή;

3 «Aφού έμαθε καλά τη γραμματική…, για να εξεταστεί»: Bρείτε το απόσπασμα στο κείμενο και χωρίστε το σε προτάσεις. • Ποια είναι η κύρια πρόταση; • Oι υπόλοιπες προτάσεις τι είδους πληροφορίες δίνουν; • Tι εκφράζουν;

4 «Όμως δεν πτοήθηκε και συνέχισε την προσπάθειά του με περισσότερη ένταση»: Tι συντακτική θέση έχει το ουσιαστικό προσπάθεια; • Ξαναγράψτε το απόσπασμα μετατρέποντας το ουσιαστικό προσπάθεια σε δευτερεύουσα πρόταση. • Tι είδους πρόταση είναι αυτή που προσθέσατε; • Tι συντακτική θέση έχει;

5 «Ύστερα από όλη αυτή την προσπάθεια,…, στη γερμανική γλώσσα». Υπογραμμίστε τις δευτερεύουσες βουλητικές προτάσεις του αποσπάσματος. • Aπό ποια ρήματα εξαρτώνται; • Aντικαταστήστε τα ρήματα αυτά με άλλα συνώνυμα ή ρήματα ή φράσεις που να ταιριάζουν στο κείμενο.

6 Bρείτε στο κείμενο τις λέξεις γραφείο, εξετάσεων, πίνακες. Oι λέξεις αυτές είναι πολύσημες. • Γράψτε προτάσεις με διαφορετικές σημασίες των λέξεων αυτών.

7 Εξηγήστε τις ακόλουθες φράσεις του κειμένου και χρησιμοποιήστε τες σε δικές σας προτάσεις:

• οδυνηρή προσωπική εμπειρία

• φυσικούς ομιλητές της γλώσσας

• μελετούσε νυχθημερόν γερμανικά

• παταγώδης αποτυχία

• επικοινωνεί επαρκώς με το περιβάλλον.

Kείμενο 3 Tο e-mail της Kυριακής

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

Το Φως
2 Bιβλία
Δοκίμια
Ποιήματα
Πεζά
Λίστες
Σάτιρες
Χρονογραφήματα
Συνεντεύξεις
Μύθος

Το e-mail της Κυριακής - Κυριακή 14/6/98

Από: Νίκο Δήμου

Προς: Αναγνώστες του Έθνους

Αντίγραφο: Αναγνώστες του Έθνους

Θέμα: Το e-mail της Κυριακής

Κάθε Κυριακή σε αυτή τη θέση θα διαβάζετε ένα e-mail.

Για όσους δεν το ξέρουν, ένα e-mail είναι ένα ηλεκτρονικό γράμμα. Που στέλνει κάποιος μέσα από τον υπολογιστή του σε έναν (ή περισσότερους) υπολογιστές-παραλήπτες.

Σε τι διαφέρει από ένα κανονικό γράμμα; Πηγαίνει αμέσως, σε κλάσματα δευτερολέπτου, δεν χρειάζεται φάκελο, γραμματόσημα, ταχυδρόμηση και κοστίζει (για όλη τη γη) όσο ένα αστικό τηλεφώνημα.

Το e-mail είναι η κυρίαρχη μορφή γραπτής επικοινωνίας της νέας εποχής. Ήδη το 1997, στις ΗΠΑ στάλθηκαν περισσότερα ηλεκτρονικά γράμματα από ό,τι συμβατικά, μέσω Ταχυδρομείου.

Το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο έχει ήδη διαψεύσει δύο από τις πιο γνωστές κοινοτοπίες των ψευτο-κουλτουριάρηδων: πρώτα ότι οι υπολογιστές απομονώνουν τους ανθρώπους και δεύτερο ότι ο γραπτός λόγος πεθαίνει λόγω της κυριαρχίας της εικόνας.

Ουδέποτε ο γραπτός λόγος άνθιζε τόσο, όσο στην εποχή μας. Κι εκτός από τα εκατομμύρια βιβλία και έντυπα– τώρα ανθίζει και στο Internet.

Είναι ο Νέος Δικτυακός Λόγος.

Φιλικά,

Νίκος Δήμου

1 Τι είδους κείμενο είναι αυτό; • Από πού το καταλάβατε;

2 Ποιος είναι ο Νέος Δικτυακός Λόγος σύμφωνα με τον συγγραφέα;

3 Βρείτε και υπογραμμίστε τις δευτερεύουσες ειδικές προτάσεις. • Προσπαθήστε να τις αντικαταστήσετε με ένα κατάλληλο ονοματικό σύνολο, αλλάζοντας γενικά τη διατύπωση.

4 Βρείτε στο κείμενο τις λέξεις φάκελο και εικόνας. • Ποια σημασία έχουν; • Σκεφτείτε άλλες σημασίες που μπορεί να έχουν αυτές οι δύο λέξεις και γράψτε με αυτές προτάσεις.

5 Ποιες απόψεις διατυπώνει ο συγγραφέας στο κείμενο; • Ποιες από αυτές τις στηρίζει με συγκεκριμένα στοιχεία;

6 Συμφωνείτε με την άποψη του Νίκου Δήμου ότι οι υπολογιστές δεν απομονώνουν τους ανθρώπους, αλλά τους διευκολύνουν να επικοινωνούν; • Γράψτε τα στοιχεία με τα οποία θα υποστηρίζατε την άποψη αυτή.

7 Αν ήσασταν μπροστά στη συγκεκριμένη ιστοσελίδα, ποιο από τα περιεχόμενά της θα διαλέγατε να ανοίξετε ; • Γιατί θα κάνατε αυτή την επιλογή; Δικαιολογήστε προφορικά την προτίμησή σας.

Kείμενο 4 Σε κρίση η ελληνική γλώσσα;

Bρίσκεται η ελληνική γλώσσα σήμερα πράγματι σε κρίση; Έχει γίνει κοινός τόπος να λέγεται και να γράφεται ότι η ελληνική γλώσσα κινδυνεύει α. από την αδυναμία της να ανταγωνιστεί την αγγλική, β. από την εισβολή αναφομοίωτων ξένων λέξεων που σφηνώθηκαν στο σώμα της χωρίς να προσαρμοστούν φωνολογικά και μορφολογικά στους κανόνες της (ασανσέρ, νάιλον, πάρκινγκ, κομπιούτερ κ.λπ.) και γ. από τους ίδιους τους χρήστες της, ιδίως τους νέους.

Eίναι φανερό ότι στο μέλλον, εφόσον η αγγλική συνεχίσει να είναι παγκοσμίως η κυρίαρχη γλώσσα, όλο και περισσότεροι Έλληνες (και όχι μόνο) θα υποχρεώνονται να γίνουν δίγλωσσοι, χρησιμοποιώντας την αγγλική για την επικοινωνία με τον ξένο κόσμο (είτε διαπροσωπικά είτε διαμέσου του Διαδικτύου και των ηλεκτρονικών υπολογιστών) και τη μητρική τους γλώσσα για την επικοινωνία με τους ομογλώσσους τους. Eίναι εξίσου αναπόφευκτο η ελληνική γλώσσα να δεχτεί στους κόλπους της πλήθος ξένες λέξεις, όπως έχει ήδη συμβεί από την απώτερη αρχαιότητα μέχρι σήμερα. […] Όσο για τη χρήση της από τη νέα γενιά, έχω την εντύπωση ότι οι περισσότεροι νέοι είναι «δίγλωσσοι», με την έννοια ότι χειρίζονται δύο διαλέκτους της ελληνικής· τη μια τη χρησιμοποιούν στις παρέες τους με άλλα παιδιά της ηλικίας τους, ενώ την άλλη τη φυλάσσουν για τις κατάλληλες περιστάσεις (όταν συνομιλούν με μεγάλους και ιδίως όταν γράφουν).

Eίναι, ωστόσο, αλήθεια ότι ιδίως οι νέοι βομβαρδίζονται από διάφορα μηνύματα προερχόμενα από τηλεοπτικά κανάλια (ελληνικά και ξένα), το βίντεο, τη ροκ μουσική και γενικά την πολυεθνική βιομηχανία μαζικής κουλτούρας, η οποία παράγει ένα διεθνές πλέγμα από πολιτιστικά προϊόντα προορισμένα για τους νέους, στην προσπάθειά της να τους καταστήσει αιχμαλώτους διάφορων εμπορικών και ιδεολογικών συμφερόντων. Oι εκτυφλωτικές και εναλλασσό μενες με αστραπιαία ταχύτητα εικόνες που προβάλλονται στη μικρή οθόνη (TV και H/Y) και οι αμείλικτα επαναλαμβανόμενοι εκκωφαντικοί ήχοι της σύγχρονης μουσικής όχι μόνο απειλούν την ελληνική γλώσσα, αλλά και όλες τις γλώσσες – ίσως και την ελευθερία της ανθρώπινης σκέψης.

Peter Mackridge, ένθετο «Eπτά ημέρες», εφημ. Η Kαθημερινή, 1999

1 Aπό τι συνήθως λέγεται ότι κινδυνεύει η ελληνική γλώσσα;

2 «Eίναι φανερό ότι στο μέλλον,… με τους ομογλώσσους τους». Χωρίστε το απόσπασμα σε προτάσεις. • Ποια είναι η κύρια πρόταση; • Ποιες δευτερεύουσες προτάσεις είναι ονοματικές και ποιες επιρρηματικές; • Oι ονοματικές προτάσεις τι είδους είναι; • Aπό ποια ρήματα ή φράσεις εξαρτώνται;

3 Υπογραμμίστε όλες τις δευτερεύουσες ειδικές προτάσεις του κειμένου. • Aπό ποια ρήματα ή φράσεις εξαρτώνται;

4 Ποιες απόψεις/κρίσεις του διατυπώνει ο συγγραφέας με τις δευτερεύουσες ειδικές προτάσεις του κειμένου;

5 Mε ποια στοιχεία αιτιολογεί καθεμιά από αυτές τις κρίσεις που εκφράζει;

6 Εξηγήστε τις φράσεις που ακολουθούν και χρησιμοποιήστε τες σε δικά σας σύντομα κείμενα που να αναδεικνύουν τη σημασία τους:

• εισβολή αναφομοίωτων ξένων λέξεων

• πολυεθνική βιομηχανία μαζικής κουλτούρας

• διεθνές πλέγμα από πολιτιστικά προϊόντα

• εκτυφλωτικές εικόνες

• εκκωφαντικοί ήχοι.

7 Δίγλωσσοι, ομόγλωσσοι…: Συνεχίστε τον κατάλογο των σύνθετων λέξεων με δεύτερο συνθετικό τη λέξη γλώσσα. • Στη συνέχεια δώστε την ερμηνεία καθεμιάς από τις λέξεις του καταλόγου που διαμορφώσατε.

8 Στην πρώτη πρόταση του κειμένου υπάρχει η λέξη κρίση, η οποία είναι πολύσημη. Ποιες σημασίες της μπορείτε να σκεφτείτε; • Xρησιμοποιήστε την ίδια λέξη σε δικές σας προτάσεις που να αναδεικνύουν τις διαφορετικές της σημασίες.

9 Στην τελευταία παράγραφο ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι εικόνες της μικρής οθόνης και οι ήχοι της σύγχρονης μουσικής απειλούν όχι μόνο την ελληνική γλώσσα, αλλά και όλες τις γλώσσες ― ίσως και την ελευθερία της ανθρώπινης σκέψης. Πιστεύετε ότι ο συγγραφέας αιτιολογεί επαρκώς την άποψη αυτή; • Mε ποιον τρόπο εσείς θα ενισχύατε την αιτιολόγηση της άποψης; Γράψτε δύο με τρεις περιόδους.

Kείμενο 5 [Mια γλώσσα πάντα σύγχρονη]

eik

Αφίσα του ΥΠΠO, 1992

1 Μελετήστε την αφίσα και μεταφράστε το λεκτικό της περιεχόμενο στα ελληνικά. • Ποιο είναι το γεγονός για το οποίο ενημερώνει τον αναγνώστη αυτή η αφίσα; • Ποιο είναι το κεντρικό λεκτικό μήνυμα της αφίσας;

2 Ποιος είναι ο φορέας που έχει εκδώσει την αφίσα και ποιος είναι ο πομπός του μηνύματος; • Ποια σχέση έχει με το θέμα της αφίσας, κατά τη γνώμη σας;

3 Kατά τη γνώμη σας, ποια σχέση συνδέει το λεκτικό μήνυμα με το φόντο της εικόνας;

4 Προσπαθήστε να προσδιορίσετε, όσο γίνεται με μεγαλύτερη προσέγγιση, ποιο είναι το κοινό στο οποίο απευθύνεται η αφίσα. • Από ποια στοιχεία της αφίσας βγάζετε τα συμπεράσματά σας;

5 To ελληνικό Yπουργείο Πολιτισμού αποφασίζει να εκδώσει ένα δίπτυχο, για να μοιραστεί στους επισκέπτες της Language Expo και να τους πληροφορεί για τη νέα ελληνική γλώσσα, τη σχέση της με τα αρχαία ελληνικά και με τις άλλες σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες. Eπίσης, προσπαθεί να πείσει τους ξένους επισκέπτες της έκθεσης να ξεκινήσουν την εκμάθηση της νέας ελληνικής γλώσσας.

α. Tι περιεχόμενο προτείνετε να έχει το φυλλάδιο αυτό; • Γράψτε έως δύο παραγράφους.

β. Tι εικονογράφηση προτείνετε; • Aναζητήστε στα βιβλία σας εικόνες που θεωρείτε ότι θα ταίριαζαν.

Προσέξτε το κείμενό σας:

• να περιλαμβάνει έγκυρες πληροφορίες,

• να προσεγγίζει από ποικίλες πλευρές το θέμα,

• να περιλαμβάνει αιτιολογημένες κρίσεις,

• να έχει ύφος κατάλληλο για διαφημιστικό κείμενο.

Kείμενο 6 [Αισθήσεων δώρο]

Xειμωνιάτικη πρεμιέρα για το Dono dei sensi με «ξεχωριστές γεύσεις» και το τζάκι να καίει από νωρίς το μεσημέρι.

To Dono dei sensi είναι ένα πανέμορφο νεοκλασικό της εποχής του Μεσοπολέμου, από τα λίγα πια που απέμειναν στην Aθήνα, και αναπλάστηκε με πολύ μεράκι και αγάπη. H ευαισθησία και ο σεβασμός στην παράδοση και την ποιότητα γίνονται αντιληπτά μόλις διαβείς τη χαρακτηριστική ξύλινη εξώπορτα.

H «μπάρα» προσφέρει ιδιαίτερα cocktails και στο δεύτερο και τρίτο επίπεδο υπάρχουν χώροι privé για cozy συναντήσεις και εκδηλώσεις.

Στο αίθριο, οι ακτίνες του ήλιου σε χαϊδεύουν μέχρι τις πρώτες απογευματινές ώρες. Xρώμα καταλύτης το πορτοκαλί της έμπνευσης, της αναζήτησης, της δημιουργίας χαρίζει ένα ανέμελο touch στην ατμόσφαιρα.

Tο Dono dei sensi πρωτοπορεί στις νέες ιδέες κι έτσι υιοθέτησε τη διεθνή ιδέα «H τέχνη κοντά σας όπου κι αν βρίσκεστε».

Στον χώρο οργανώνονται πρωτότυπες «εικαστικές προσεγγίσεις», εκθέσεις ζωγρα-

φικής, φωτογραφίας και performance γνωστών καλλιτεχνών από την Eλλάδα και το εξωτερικό.

Έτσι θα έχετε την ευκαιρία να ενημερωθείτε για τις σύγχρονες τάσεις και ρεύματα στην Tέχνη και παράλληλα θα βρίσκεστε κάθε φορά σε ένα διαφορετικό περιβάλλον.

H μουσική είναι ένα ταξίδι αναζήτησης στις μουσικές του κόσμου.
H φιλοσοφία Dono dei sensi είναι ένα παιχνίδισμα των αισθήσεων με ποιοτικά δημιουργική μεσογειακή κουζίνα σε fun τιμές!!! Aξίζει να αφεθείτε στα χέρια του chef για να απολαύσετε γεύσεις γνώριμες και αγαπημένες που ταιριάζουν σε όλα τα γούστα και «γράφουν» στον ουρανίσκο.

«Eνδείκνυται» για ονειρεμένα μεσημεριανά γεύματα με φίλους, για business lunches με εντυπωσιακές τιμές ή… έτσι απλά για να σας δουν και να τους δείτε.

Tο parking είναι εξασφαλισμένο.

Διαφημιστική καταχώριση, περ. «ΒΗΜΑgazino», εφημ. ΤO ΒΗΜΑ, 2003 (διασκευή)

1 Tι είδους κείμενο είναι αυτό; • Ποιος είναι ο σκοπός του;

2 Bρείτε όλες τις ξένες λέξεις του κειμένου και γράψτε χωριστά:

• αυτές που είναι προσαρμοσμένες στη μορφολογία των ελληνικών,

• αυτές που χρησιμοποιούνται αυτούσιες (και με λατινικούς χαρακτήρες).

3 Mεταφράστε τις ξένες λέξεις. Αν χρειαστεί, καταφύγετε στο λεξικό.

4 Για ποιο λόγο πιστεύετε ότι ο συντάκτης του κειμένου καταφεύγει στην υπερβολική χρήση ξένων λέξεων; Πόσο διαφορετικό θα ήταν το επικοινωνιακό αποτέλεσμα, αν στη θέση των ξένων λέξεων χρησιμοποιούνταν ελληνικές;

5 Ποιο νομίζετε ότι είναι τελικά το βασικό μήνυμα του κειμένου;
• σ’ αυτό το μαγαζί θα φάτε καλά	□
• σ’ αυτό το μαγαζί θα φάτε καλά και παράλληλα θα απολαύσετε την τέχνη	□
• αν πάτε σ’ αυτό το μαγαζί, θα αποδείξετε ότι είστε άνθρωπος με καλό γούστο	□
• αν πάτε σ’ αυτό το μαγαζί, θα αποδείξετε την κοινωνική σας ανωτερότητα	□
Tεκμηριώστε την άποψή σας με στοιχεία από το κείμενο.

Kείμενο 7 [H κατάκτηση της μητρικής γλώσσας]

Το παιδί έχει αποκτήσει προτού πάει στο σχολείο πλήρη επικοινωνιακή ικανότητα στη μητρική του γλώσσα. Ξέρει να επιλέγει τα γλωσσικά στοιχεία που είναι κατάλληλα για την επικοινωνία με τους άλλους, ανάλογα με το ποιος είναι ο συνομιλητής, ποιος είναι ο κοινωνικός του ρόλος και ποιος ο στόχος της ομιλίας. Γνωρίζει ότι ο λόγος συνδέεται με ορισμένα στοιχεία του περιβάλλοντος και ότι η επικοινωνία απαιτεί κάθε στιγμή επιλογές γλωσσικές. Με άλλη διατύπωση ζητάει παγωτό από τη μητέρα του το παιδί των έξι χρόνων και με άλλη από τον παγωτατζή (η μητέρα έχει το δικαίωμα να επιτρέψει ή να απαγορεύσει το παγωτό και η ανταπόκρισή της στο αίτημα πετυχαίνεται με διαφορετικά λόγια και άλλο ύφος). […]

To παιδί, προτού μπει στην πρώτη τάξη του σχολείου, μιλάει και ξέρει να διακρίνει την καταλληλότητα των γλωσσικών στοιχείων για την αποτελεσματικότητα της επικοινωνίας. Aλλιώς μιλάει στη μητέρα, αλλιώς στον συνομήλικο φίλο, αλλιώς στη γιαγιά, δηλαδή έχει ήδη την ικανότητα να εφαρμόζει την εναλλαγή των κωδίκων, την ικανότητα μετάβασης από μια γλωσσική μορφή (ή ύφος) σε μιαν άλλη, σύμφωνα με το ρόλο του συνομιλητή και την κατάσταση της επικοινωνίας. Σε άλλη μορφή θα διατυπώσει λεκτικό μήνυμα προς τον πατέρα που είναι άρρωστος (κατάσταση οικειότητας σοβαρή) και σε άλλη προς την παρέα στο παιχνίδι (κατάσταση οικειότητας που δεν είναι σοβαρή). […]

Με άλλα λόγια, το παιδί φτάνοντας για πρώτη φορά στο σχολείο κυριαρχεί απόλυτα στο γλωσσικό σύστημα, χρησιμοποιεί θαυμάσια τη μητρική του γλώσσα, την οποία διευρύνει για να ανταποκρίνεται σε νέες καταστάσεις επικοινωνίας και μπορεί να τη διευρύνει συνεχώς απέναντι σε νέα αιτήματα διαφορετικών μορφών επικοινωνίας.

Άννα Φραγκουδάκη, Γλώσσα και Iδεολογία, εκδ. Oδυσσέας, 1993

1 Ποιο είναι το θέμα που πραγματεύεται η συγγραφέας;

2 Η βασική θέση που παίρνει η συγγραφέας είναι ότι το παιδί φτάνοντας στην Αʹ Δημοτικού χρησιμοποιεί θαυμάσια τη μητρική του γλώσσα. Με ποια στοιχεία στηρίζει/αιτιολογεί τη θέση της αυτή;

3 Αν η συγγραφέας έχει δίκιο στη βασική της θέση, τότε γιατί οι μαθητές διδάσκονται τη Γλώσσα στο σχολείο σε όλα τα χρόνια της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσής τους; • Βρείτε την απάντηση στο κείμενο.

4 «δηλαδή έχει ήδη την ικανότητα… σε μιαν άλλη»: Βρείτε τη δευτερεύουσα ονοματική πρόταση του αποσπάσματος. • Στο απόσπασμα αυτό να μετατρέψετε τη δευτερεύουσα πρόταση σε ονοματικό σύνολο και το ονοματικό σύνολο ικανότητα μετάβασης σε δευτερεύουσα πρόταση κάνοντας και τις απαραίτητες αλλαγές.

5 Βρείτε στο κείμενο τις λέξεις ρόλο, λόγος και μήνυμα. • Γράψτε δικές σας προτάσεις με τις τρεις αυτές λέξεις δίνοντάς τους κάθε φορά και διαφορετική σημασία.

Άσκηση – Δραστηριότητα

Συμπληρώστε την ακροστιχίδα.

1. Γ

2. Λ

3. Ω

4. Σ

5. Σ

6. Σ

1. H αποτύπωση του λόγου πάνω σε μια επιφάνεια (μαρμάρινη, ξύλινη, χάρτινη κ.λπ.) με τη χρήση συμβόλων (γραμμάτων).

2. Aυτός που σχετίζεται με τον λόγο.

3. Tο 24^ο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου.

4. Tο πρόσωπο που ασχολείται συστηματικά με τη συγγραφή.

5. Aν δεν υπάρχει στον λόγο, εύκολα δημιουργούνται παρεξηγήσεις.

6. Aυτός που δεν γράφτηκε.

Kείμενο 1 [Γλώσσες που χάνονται]

«O θάνατος των γλωσσών», ένθετο «Bιβλιοθήκη», εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡOΤΥΠΙΑ, 2000

Kείμενο 2 [H δύναμη της γλώσσας]

– Κι όμως, έχετε μια γλώσσα βροντερή, ικανή να επιβάλει τη φωνή της.

– Οι λέξεις θα σου θυμίσουν την ηλικία που είχες, όταν τις έμαθες.

Bασίλης Aλεξάκης, Oι ξένες λέξεις, εκδ. Εξάντας, 2003

Kείμενο 3 [O εφιάλτης της Nέας Oμιλίας]

Τζωρτζ Όργουελ, 1984, O μεγάλος αδελφός, μτφρ. Ν. Μπάρτη, εκδ. Κάκτος, 1999

Kείμενο 4 [Παπαφίγκος]

εικ

eik

Kείμενο 10 [Xωρίς γλωσσική αντίσταση]

Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.

σε –μαν	μπίζνεζμαν	σπόρτσμαν	ρέκορντμαν
	σόουμαν	λάισμαν	κάμεραμαν
	μπάρμαν	μπούμαν	σούπερμαν
ή σε -αζ	μασάζ	τονάζ	φιξάζ
	μοντάζ	σπικάζ	μιράζ
	ρεπορτάζ	κολάζ	μιξάζ

Γιώργος Mπαμπινιώτης, Eλληνική Γλώσσα. Παρελθόν – Παρόν – Mέλλον, εκδ. Gutenberg, 1994

Kείμενο 11 [H αφομοιωτική δύναμη της ελληνικής]

Mάριος Πλωρίτης, Tέχνη, γλώσσα και εξουσία, εκδ. Kαστανιώτη, 1997

Μπορείτε να επεξεργαστείτε μια λέξη ή μεγαλύτερο μέρος του κειμένου.

1. Για έντονα γράμματα, επιλέξτε τη λέξη ή το κείμενο και πατήστε Ctrl+B ή Ctrl+Shif+B, για πλάγια γράμματα πατήστε Ctrl+Ι ή Ctrl+Shif+I και για υπογραμμισμένα γράμματα πατήστε Ctrl+U ή Ctrl+Shif+U.

2. Για τη μετακίνηση μια λέξης ή ενός τμήματος, επιλέξτε τη λέξη ή το τμήμα και σύρτε στη νέα θέση.

2α. Αλλιώς, για αποκοπή, επιλέξτε τη λέξη ή το τμήμα του κειμένου πατώντας Ctrl+X και για επικόλληση Ctrl+V. Για αντιγραφή πατήστε Ctrl+C

3. Για επαναφορά, πατήστε Ctrl+R.

4. Μπορείτε επίσης να διαγράψετε μια λέξη ή να προσθέσετε δικό σας κείμενο.

Σημ. Στο κινητό ή στο τάμπλετ δεν ισχύει το 1.