Κατεβάστε τις ενότητες 11-20 σε αρχείο 
ΠΩΣ Η ΓΝΩΣΗ ΝΙΚΗΣΕ ΤΗ ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ
Τη νύχτα της 21ης / 22ης Ιουνίου του 168 π.Χ. πριν από τη μάχη της Πύδνας – όπου ο Αιμίλιος Παύλος νίκησε τον βασιλιά της Μακεδονίας Περσέα (βλ. την εισαγωγή στο μάθ. XII) – έγινε έκλειψη της σελήνης που τρομοκράτησε τους Ρωμαίους στρατιώτες. Ο αστρονόμος Σουλπίκιος Γάλλος, που ήταν ύπαρχος του Αιμιλίου Παύλου – ή, σύμφωνα με άλλες πηγές, χιλίαρχος– τους έκανε ένα πρόχειρο μάθημα αστρονομίας, με αποτέλεσμα να ξαναβρούν το χαμένο ηθικό τους και να κερδίσουν τη μάχη. Η παρατήρηση του Κικέρωνα (σχετικά με αυτό το περιστατικό) ότι ο Γάλλος «κατόρθωσε να απαλλάξει από τη δεισιδαιμονία (religio) τους άξεστους χωριάτες» έχει ιδιαίτερη σημασία. Από τη μια πλευρά, επαναλαμβάνει την ελληνική όσο και ρωμαϊκή αντίληψη ότι ο άνθρωπος καταδυναστεύεται από την άγνοιά του. Από την άλλη, επιβεβαιώνει –πιο πολύ ίσως για τη Ρώμη από ό,τι για την Ελλάδα– τη μονοπώληση της γνώσης από τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις. Ο Σουλπίκιος Γάλλος –ένας «πολύ μορφωμένος άνθρωπος», όπως μας πληροφορεί ο Κικέρωνας– καταγόταν από αριστοκρατική γενιά και την επόμενη χρονιά ελεξέγη ύπατος.
Διάβασε για τη μάχη της Πύδνας: στη Βικιπαίδεια
, άρθρο στην εφ. ΤΟ ΒΗΜΑ
Η μάχη της Πύδνας. Ανάγλυφη ζωφόρος (από τους Δελφούς· γύρω στο 168 π.Χ.).
Λεπτομέρεια που εικονίζει την αρχή της μάχης με το αφηνιασμένο άλογο που ξέφυγε από το ρωμαϊκό στρατόπεδο
και προκάλεσε τη σύγκρουση των αντιπάλων.
Λεπτομέρεια που εικονίζει σκηνή σφοδρής σύγκρουσης Ρωμαίων και Μακεδόνων
οπλισμένων με τις χαρακτηριστικές τους ασπίδες,
ανάμεσα σε πεσμένους στος έδαφος στρατιώτες.
Το κείμενο
Sulpicius Gallus legātus Luci Aemili Pauli erat, qui bellum adversus Persen regem gerēbat. Serēnā nocte subito luna defecerat; ob repentīnum monstrum terror animos militum invaserat et exercitus fiduciam amiserat. Tum Sulpicius Gallus de caeli ratiōne et de stellārum lunaeque statu ac motibus disputāvit eōque modo exercitum alacrem in pugnam misit. Sic liberāles artes Galli aditum ad illustrem illam Pauliānam victoriam dedērunt. Quia ille metum exercitus Rōmāni vicerat, imperātor adversarios vincere potuit!
Λεξιλόγιο
adversus (πρόθ. + αιτ.) εναντίον(1)·
adversus Persen(2) = cum Perse
serēnus -a -um ξάστερος, καθαρός(3)
nox, noctis (θ.) = νύχτα
subito (επίρρ.) ξαφνικά
lūna -ae σελήνη(4)
deficio, -fēci, -fectum, -ficĕre, 3 (de + facio) χάνομαι, παθαίνω έκλειψη (βλ. το μάθ. XIV)
ob (πρόθ. + αιτ.) εξαιτίας
repentīnus -a -um ξαφνικός
monstrum -i θέαμα παράξενο και φοβερό
terror -ōris = τρόμος(5)
invādo, -vāsi, -vāsum*, -vadĕre, 3 (in + vado) εισχωρώ, καταλαμβάνω , πιάνω
exercitus -us (αρσ.) στρατός
fiducia -ae εμπιστοσύνη, αυτοπεποίθηση, ηθικό(6)
amitto, -mīsi, -missum, -mittĕre, 3, (a, ab + mitto) χάνω
ratio -ōnis (θ.) φύση, λογική(7)
stella, -ae = αστέρι
status -us (αρσ.) στάση
motus -us (αρσ.) κίνηση(8)
disputo, 1 (dis + puto) πραγματεύομαι ( + de και αφ.), μιλώ για
alacer -cris -ere πρόθυμος, με αναπτερωμένο ηθικό(9)
pugna -ae μάχη(10)
mitto, misi, missum,- ĕre, 3 στέλνω(11)
līberālis -is -e που ταιριάζει σε ελεύθερο άνθρωπο(12) artes liberāles ελευθέριες τέχνες (μαθήματα), όπως λογοτεχνία, μουσική, γεωμετρία, κτλ.
aditus -us (αρσ.) προσέγγιση(13)
aditum do ανοίγω το δρόμο για (ad Pauliānam victoriam)
illustris -is -e λαμπρός, ένδοξος(14)
Pauliānus -a -um του Παύλου· victoria Pauliāna η νίκη του Αιμίλιου Παύλου
quia (σύνδ. αιτ.) επειδή
metus -us (αρσ.) φόβος
vinco, vici, victum, vincĕre, 3 (κατα)νικώ(15)
imperātor -ōris στρατηγός(16)
possum, potui,posse μπορώ
adversarius -ii αντίπαλος, εχθρός(17)
Ετυμολογικά: 1. πρβ. το επίθ. adversus 2. αρχ. Πέρσην 3. serēno = γαληνεύω· πρβ. σερενάτα << ιτ. 4. κυρ. «φωτεινή»· < *leuk-sna· πρβ. λευκ-ός, λύχ-νος 5. τρέω 6. πείθω 7. πρβ. ρασιοναλισμός << γαλλ. 8. < moveo· πρβ. μοτέρ, μοτο-σικλέτα << γαλλ. 9 πρβ. αλέγρος << ιτ. 10. pugnus =πυγ-μή· μπουνιά << βεν. 11> μισεύω, μισεμός 12. < līber 13. < adeo 14. in-lustris· πρβ. luna· λούστρο << ιτ. 15. victoria 16. < impero· imperium 17. < adversus
Κείμενο και μετάφραση
Δες τη μετάφραση κάθε σειράς πατώντας στο μ
ή εμφάνισε - απόκρυψε όλη τη μετάφραση πατώντας εδώ
ΡΗΜΑΤΑ
ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ
ΕΠΙΘΕΤΑ
Δες τα παραθετικά των επιθέτων πατώντας στο β ή εμφάνισε - απόκρυψέ τα όλα πατώντας εδώ
Β΄ ΚΛΙΣΗΣ
Γ΄ ΚΛΙΣΗΣ
ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ
qui, quae, quod (αναφορική)
is, ea, id (οριστική)
ille, illa, illud (δεικτική)
ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ
Subito, tum, sic
Γραμματικές παρατηρήσεις
Χρονικές αντικαταστάσεις
| εν. | est | gerit | deficit | invadit | amittit | disputat |
| πρτ. | erat | gerebat | deficiebat | invadebat | amittebat | disputabat |
| μελ. | erit | geret | deficiet | invadet | amittet | disputabit |
| πρκ. | fuit | gessit | defecit | invasit | amisit | disputavit |
| υπρ. | fuerat | gesserat | defecerat | invaserat | amiserat | disputaverat |
| σ.μελ. | fuerit | gesserit | defecerit | invaserit | amiserit | disputaverit |
| εν. | mittit | dant | vincit | potest | vincere |
| πρτ. | mittebat | dabant | vincebat | poterat | - |
| μελ. | mittet | dabunt | vincet | poterit | victurum esse |
| πρκ. | misit | dederunt/ -ere | vicit | potuit | vicisse |
| υπρ. | miserat | dederant | vicerat | potuerat | - |
| σ.μελ. | miserit | dederint | vicerit | potuerit | - |
Συντακτικές παρατηρήσεις
Χαρακτηρισμός δευτερευουσών προτάσεων
qui bellum adversus Persen regem gerebat: Δευτερεύουσα αναφορική προσδιοριστική στο Luci Aemili Pauli. Εισάγεται με την αναφορική αντωνυμία qui. Εκφέρεται με οριστική, καθώς δηλώνει κάτι το πραγματικό, συγκεκριμένα, με οριστική παρατατικού (gerebat) γιατί αναφέρεται στο παρελθόν και δηλώνει το σύγχρονο. Λειτουργεί ως επιθετικός προσδιορισμός στο Luci Aemili Pauli.
Quia ille metum exercitus Romani vicerat: Δευτερεύουσα επιρρηματική αιτιολογική πρόταση. Εισάγεται με τον αιτιολογικό σύνδεσμο quia. Εκφέρεται με οριστική, καθώς εκφράζει αντικειμενική αιτιολογία, συγκεκριμένα οριστική υπερσυντελίκου (vicerat), γιατί αναφέρεται στο παρελθόν και δηλώνει το προτερόχρονο. Λειτουργεί ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο ρήμα potuit της κύριας πρότασης
Μετατροπή δευτερεύουσας πρότασης σε μετοχή
S. Gallus legatus L. A. Pauli erat, qui bellum adversus Persen regem gerebat. Αναφορική με όρο αναφοράς το L. A. Pauli
→ Επιθετική μετοχή συνημμένη στο L. A. Pauli: S. Gallus legatus L. A. Pauli erat bellum adversus Persen regem gerentis.
Quia ille metum exercitus Romani vicerat, imperator adversarios vincere potuit. Δευτερεύουσα αιτιολογική πρόταση
→ Αφαιρετική απόλυτη αιτιολογική μετοχή: Ab illo metu exercitus Romani victo, imperator adversarios vincere potuit
Μετατροπή σύνταξης
| Μετατροπή ενεργητικής | Σε παθητική φωνή |
| Qui bellum… gerebat | A quo bellum… gerebatur |
| Terror animos… invaserat et exercitus fiduciam amiserat | Terrore animi… invasi erant et ab exercitu fiducia amisa erat |
| Exercitum alacrem… misit (Gallus) | Exercitus alacer… missus est (a Gallo) |
| Liberals artes… adytum dederunt | Liberalibus artibus… aditus datus est |
| Ille metum… vicerat | Ab illo metus … victus erat |
Απαρεμφατική σύνταξη
| Ευθύς λόγος | Πλάγιος λόγος |
| Terror animos multum invaserat et exercitus fiduciam amiserat. | Ille dicit terrorem animos multum invasisse et exercitum fiduciam amisisse. |
eoque modo exercitum alacrem in pugnam misit (και μ’ αυτόν τον τρόπο έστειλε τον στρατό στη μάχη με αναπτερωμένο το ηθικό) [ο σκοπός δηλώνεται εμπρόθετα και όχι με κάποιον από πέντε γνωστούς τρόπους.]
Η λέξη pugna (= μάχη) προέρχεται από το αντίστοιχο ρήμα (pugno – pugnavi – pugnatum – pugnare = μάχομαι), οπότε ο εμπρόθετος μπορεί να μετατραπεί και σε δευτερεύουσα πρόταση και σε εμπρόθετους ή απρόθετους ρηματικούς τύπους
| Τύπος | Εφαρμογή | Αιτιολόγηση |
| Δευτερεύουσα τελική πρόταση | ut pugnaret | Εκφέρεται με υποτακτική παρατατικού, γιατί εξαρτάται από ρήμα ιστορικού χρόνου, (ισχύει ιδιομορφία στην ακολουθία των χρόνων) |
| Δευτερεύουσα αναφορική – τελική πρόταση | qui pugnaret | |
| αιτιατική σουπίνου | pugnatum | |
| causa/ gratia + γενική γερουνδίου | pugnandi causa/ gratia | Επειδή δεν υπάρχει αντικείμενο σε αιτιατική,
δεν έχουμε γερουνδιακή έλξη. |