Ο Πλάτων στην Ἀπολογία προσπαθεί να δείξει την αθωότητα του δασκάλου του, τονίζοντας την ηθική ακεραιότητά του. Ο Σωκράτης παρουσιάζεται να διεκδικεί για τον εαυτό του την (πολιτική και ηθική) ελευθερία να ορίζει ο ίδιος τι είναι ηθικά σωστό και όχι η κοινότητα/πόλη με τις παραδοσιακές της αξίες· μόνο με την αναφορά σε ένα «προσωπικό δαιμόνιο» και την ορθολογική αυτοεξέταση μπορεί ζήσει μια αξιοβίωτη ζωή.

Ίσως βέβαια να έλεγε κανείς: «Σου είναι αδύνατο, Σωκράτη, αφού φύγεις από την πόλη μας, να ζήσεις ήσυχα και χωρίς να μιλάς»; Αυτό ακριβώς είναι το πιο δύσκολο να πείσω ορισμένους από σας. Αν σας πω ότι αυτό σημαίνει ανυπακοή στο θεό, και για αυτό το λόγο είναι αδύνατο να ζήσω ήσυχα, δε θα πεισθείτε και θα θεωρήσετε ότι σας κοροϊδεύω. Αν πάλι σας πω ότι αυτό είναι το μεγαλύτερο αγαθό που υπάρχει για τον άνθρωπο, δηλαδή κάθε μέρα να μιλάει για την αρετή και για τα άλλα για τα οποία εσείς με ακούτε να συζητάω και να εξετάζω και τον εαυτό μου και τους άλλους, ενώ τη ζωή χωρίς ηθική εξέταση δεν αξίζει να τη ζει, ακόμη λιγότερο θα σας πείσω.

(μετάφραση Θ. Σαμαράς)

Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από μια σειρά κειμένων που «αντιπροσωπεύουν ένα οδοιπορικό της προσωπικής πείνας και δίψας» ενός νέου για ελευθερία, αλήθεια και ζωή, μακριά από ολοκληρωτικά σχήματα.

Ποιος είναι ο άνθρωπος ο αληθινός; Νομίζω πως είναι εκείνος που βαδίζει αδιάκοπα. Που δεν κουράστηκε σε μια οδοιπορία χωρίς σταθμό, σε μια δίχως τέλος αναζήτηση. Ο άνθρωπος ο αληθινός είναι και μένει τέτοιος μόνο όσο αδιάκοπα αναζητάει, όσο ατέλειωτα ψάχνει. Το σχήμα, η παγίωση, η οποιαδήποτε δηλαδή μονιμοποιημένη μορφή ζωής, είναι θάνατος του ανθρώπου του αληθινού. Το σχήμα παραμονεύει σε κάθε φάση ζωής του κόσμου τούτου. Η ζωή των ανθρώπων κινείται, το πιο πολύ, μέσα στα σχήματα που επιβάλλει η ανάγκη για εξασφάλιση και σιγουριά. Αυτή η ανάγκη κάνει πανίσχυρα. Η ζωή ακινητοποιείται σε πάγιες φόρμες, σε καθιερωμένες μορφές. Γι’ αυτό είναι ελάχιστοι εκείνοι που επιζούν σαν αληθινοί άνθρωποι κάτω από την τυραννική καταδυνάστευση των σχημάτων. Κάθε άρνηση υποταγής στην καθολική κυριαρχία των σχημάτων είναι μια επανάσταση. Η λέξη ηχεί όμορφα κι ενθουσιαστικά, μα είναι πολύ δύσκολο να είσαι αδιάκοπα ένας επαναστάτης. Γιατί είναι δύσκολο; Για τι πρέπει να σηκώνεις την ευθύνη της πορείας σου μόνος.

Ενδεικτικές δραστηριότητες

1. Ποια πορεία ζωής προτείνει ο Χρήστος Γιανναράς;
2. Σε ποια σημεία το κείμενο συναντά τη σκέψη των Στωικών φιλοσόφων;

Ο Μ. Βασίλειος (329/30­379) στην ομιλία του αυτή σχολιάζει ένα χωρίο της Παλαιάς Διαθήκης (Δευτερονόμιον 15.9) και αναπτύσσει, με επιδράσεις από τον Πλάτωνα, μια ανανεωμένη, χριστιανική πλέον, εκδοχή του σωκρατικού γνῶθι σαυτόν.

«Πρόσεχε τον εαυτό σου». Το να προσέχει κανείς σημαίνει δύο πράγματα: αφενός να προσηλώνεται με τα σωματικά μάτια στα ορατά πράγματα, αφετέρου η ψυχή με τη νοητική της δύναμη να συγκεντρώνεται στη θέαση των ασώματων πραγμάτων. Να παρατηρείς προσεκτικά τον εαυτό σου από κάθε άποψη. [...]

Να προσέχεις όχι τα δικά σου ούτε τα γύρω σου, αλλά τον εαυτό σου μόνο. Γιατί άλλο πράγμα είμαστε εμείς οι ίδιοι και άλλο τα δικά μας και άλλα τα γύρω μας. Εμείς είμαστε η ψυχή και ο νους, καθότι πλασμένοι κατ’ εικόνα του δημιουργού· δικό μας είναι το σώμα και οι σωματικές αισθήσεις· και γύρω μας είναι τα χρήματα, τα επαγγέλματα και όλη η πραμάτεια του βίου. [...] Εξέτασε τον εαυτό σου: ποιος είσαι; Μάθε τη φύση σου, ότι το σώμα σου είναι θνητό αλλά η ψυχή σου αθάνατη, και ότι η ζωή μας είναι διπλή. Η μια ταιριάζει στη σάρκα και γρήγορα περνά, η άλλη συγγενεύει με την ψυχή και δεν έχει όρια. [...]

Να είσαι νηφάλιος, στοχαστικός, να διαφυλάσσεις τα παρόντα και να προνοείς για τα μέλλοντα. Μην αφήνεις να σου ξεφεύγει το παρόν από τεμπελιά, ούτε να θεωρείς δεδομένη την απόλαυση όσων δεν υπάρχουν κι ίσως δεν θα υπάρξουν, σαν δήθεν να τα έχεις στα χέρια σου. [...]

Και όταν οι περιστάσεις είναι δύσκολες και σε πιέζουν, ας επαναλαμβάνεις αυτόν τον λόγο στην καρδιά σου, ώστε μήτε από έπαρση να ανυψωθείς σε υπερβολική αλαζονεία μήτε από απελπισία να καταρρεύσεις σε φτηνή μελαγχολία. [...]

Έχεις ταπεινή καταγωγή και είσαι άσημος, φτωχός από φτωχούς, χωρίς σπίτι, χωρίς πατρίδα, αδύναμος, στερείσαι και τα καθημερινά, τρέμεις την εξουσία, ντρέπεσαι για το χαμηλό επίπεδο της ζωής σου; Μην απελπίζεσαι, μην αφήσεις κάθε ελπίδα επειδή δεν έχεις τίποτε αξιοζήλευτο τώρα· αλλά ανύψωσε την ψυχή σου προς τα αγαθά που ήδη έχει δημιουγήσει ο Θεός για σένα και προς εκείνα που σε περιμένουν, σαν υπόσχεση, στο μέλλον. Πρώτα απ’ όλα είσαι άνθρωπος, το μόνο θεόπλαστο ζώο.

(μετάφραση Γ. Ζωγραφίδης)

Ενδεικτική δραστηριότητα

1. Τρεις πνευματικοί άνθρωποι, ο Σωκράτης, ο Μ. Αυρήλιος και ο Μ. Βασίλειος, απέχοντας χρονικά μεταξύ τους πολλούς αιώνες, προτρέπουν τον άνθρωπο σε ενδοσκόπηση, σε στροφή προς τον εσώτερο εαυτό του. Παροιμιώδης έγινε, μάλιστα, η σχετική προτροπή του Μ. Αυρηλίου: Ἔνδον σκάπτε, ἔνδον ἡ πηγὴ τοῦ ἀγαθοῦ καὶ ἀεὶ ἀναβλύειν δυναμένη, ἐὰν ἀεὶ σκάπτῃς (Τὰ εἰς ἑαυτόν, 7.59.1). Αφού εντοπίσετε τις σχετικές διατυπώσεις στο Κείμενο Αναφοράς και στα δύο Παράλληλα Κείμενα και μελετήσετε τον τρόπο με τον οποίο διατυπώνεται η παραίνεση σε ενδοσκόπηση, να προβληματιστείτε για το πλαίσιο και την προοπτική στην οποία εντάσσεται.

Έως το τέλος της αρχαίας φιλοσοφίας, η μακρά παράδοση του πλατωνισμού θα τονίζει ότι ο πραγματικός εαυτός είναι το αιώνιο στοιχείο του ανθρώπου, η ψυχή του. Η ψυχή, που είναι χαμένη στα πράγματα αυτού του κόσμου και έχει ξεχάσει την καταγωγή της, βρίσκει ξανά την αληθινή της θέση χάρη στην έφεση και τον έρωτα προς το απόλυτο (το Εν), τη θέασή του, την επιστροφή και την ένωση μαζί του. Δίπλα, και όχι κατ’ ανάγκην αντίθετη στην παράδοση της «επιμέλειας του εαυτού» (που έχει εμφανή πρακτικό χαρακτήρα), βρίσκεται η παράδοση της «γνώσης του εαυτού» –και οι δυο μπορούν να αναχθούν στον Σωκράτη. Κομβικό έργο για το ζήτημα αυτό είναι ο Ἀλκιβιάδης μείζων, με τον οποίο ξεκινούσε στην αρχαιότητα η ανάγνωση των πλατωνικών διαλόγων. Γνωρίζουμε, λοιπόν, τον εαυτό μας όχι μόνο με ενδοσκόπηση αλλά και μέσα από τους άλλους.

Σωκράτης: Έχεις προσέξει ότι το πρόσωπον εκείνου που παρατηρεί ακριβώς μέσα σ’ ένα μάτι απεικονίζεται μέσα εις το μάτι του αντικρυνού του, ακριβώς σαν σε καθρέπτην, στο μέρος που ονομάζουμε και κόρην, διότι το είδωλο αυτού που κοιτάζει μας παρουσιάζεται μέσα σ’ αυτό;

Αλκιβιάδης: Είν’ αλήθεια.

Σωκρ.: Ώστε, αν ένας οφθαλμός βλέπει άλλον οφθαλμόν και κοιτάζει ακριβώς μέσα σ’ εκείνο το σημείον, που είναι το καλύτερον που έχει και με το οποίον συντελείται η όρασις, θα ημπορούσε, με τον τρόπον αυτόν, να ιδεί και τον εαυτόν του;

Αλκ.: Φαίνεται πως θα ημπορούσε.

Σωκρ.: Αν όμως τυχόν κοιτάζει προς κανένα από τα άλλα μέλη του ανθρώπου, ή εις κάποιο άλλο αντικείμενον, εκτός μόνον από εκείνο το οποίον τυχαίνει να ομοιάζει με την κόρην, τότε βέβαια δεν θα τον ιδεί τον εαυτό του.

Αλκ.: Αυτό είν’ αλήθεια.

Σωκρ.: Αν συνεπώς ένας οφθαλμός πρόκειται να ιδεί τον εαυτόν του, πρέπει να κοιτάξει μέσα εις άλλον οφθαλμόν, και ακριβώς εις το σημείον εκείνο του ματιού, όπου τυχαίνει να υπάρχει η ικανότης του οφθαλμού· αυτό δε το σημείον, μου φαίνεται, είναι το κέντρον της οράσεως;

Αλκ.: Ακριβώς.

Σωκρ.: Άραγε λοιπόν, αγαπητέ μου Αλκιβιάδη, και η ψυχή, εάν πρόκειται να γνωρίσει τον εαυτόν της, πρέπει να κοιτάξει μέσα εις άλλην ψυχήν, και ιδιαιτέρως εις το μέρος εκείνο αυτής, εις το οποίον ενυπάρχει η αρετή της ψυχής, δηλαδή η σοφία, και εις άλλο κανένα μέρος προς το οποίον αυτό τυχαίνει να είναι όμοιον;

Αλκ.: Την ίδια γνώμη έχω κ’ εγώ, Σωκράτη.

Σωκρ.: Ημπορούμε λοιπόν να ειπούμε ποίον μέρος της ψυχής είναι νοερότερον απ’ αυτό, κοντά στο οποίον υπάρχουν η γνώσις και η φρόνησις;

Αλκ.: Όχι, δεν ημπορούμε.

Σωκρ.: Αυτό λοιπόν το μέρος της ψυχής ομοιάζει προς την θεότητα, και κάποιος, κοιτάζοντας μέσα σ’ αυτό, και γνωρίζοντας την όλην θεότητα, δηλαδή τον θεόν και την φρόνησιν, θα ημπορούσε έτσι να γνωρίσει όσον το δυνατόν καλύτερα και τον εαυτόν του.

(μετάφραση Ε. Λιακάκος)

Ενδεικτικές δραστηριότητες

1. Να συγκρίνετε το μοτίβο του καθρέφτη και της γνώσης στον Πλάτωνα και στο παρακάτω χωρίο του Κλήμη Αλεξανδρέα (Στρωματεῖς, 1.19, 94.4­5): «Τώρα βλέπουμε τα πράγματα θαμπά, σαν μέσα από μεταλλικό καθρέφτη, γνωρίζοντας τους εαυτούς μας καθώς αντανακλώνται στον Θεό (σαν καθρέφτη) και θεωρώντας μαζί κατά δύναμη την Ποιητική Αιτία, από το θεϊκό στοιχείο εντός μας. Διότι, όπως λέει (ο Παύλος), “είδες τον αδελφό σου, είδες τον Θεό σου”».
2. Ο Γιώργος Σεφέρης ξεκινά το ποίημα «Αργοναύτες» (Μυθιστόρημα, Δ΄, στ. 1­5) ενσωματώνοντας μια φράση από το παραπάνω πλατωνικό κείμενο:
   
   Καὶ ψυχὴ
   εἰ μέλλει γνώσεσθαι αὑτὴν
   εἰς ψυχὴν αὐτῇ βλεπτέον:
   τον ξένο και τον εχθρό τον είδαμε στον καθρέφτη.
   
   Πώς αντιλαμβάνεστε τον ρόλο του τελευταίου στίχου σε σχέση με την πλατωνική φράση; Θεωρείτε ότι η σημασία του βρίσκεται σε συμφωνία με όλο το πλατωνικό κείμενο;

Ο Μορ περιγράφει μια ιδανική κοινωνία ισότητας και κοινοκτημοσύνης, όπου δεν θα υπάρχει χρήμα και εκμετάλλευση, χωρίς να είναι σίγουρο εάν αυτό αποτελεί μια σοβαρή πολιτική πρότασή του για το μέλλον ή μια έμμεση σάτιρα της αγγλικής και ευρωπαϊκής κοινωνίας της εποχής του. Μία σημαντική διάκριση που προβάλλει στο χωρίο είναι ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο.

Στην Ουτοπία, λοιπόν, όπου τίποτα δεν είναι ιδιωτικό, υπάρχει μόνον έγνοια για το δημόσιο συμφέρον. Σε άλλες χώρες ποιος γνωρίζει, άραγε, πως δεν θα πεθάνει από την πείνα αν δεν κοιτάξει τον εαυτό του, ακόμα κι αν η χώρα του ευημερεί; Η αδήριτη ανάγκη είναι που τον κάνει να φροντίζει για τον εαυτό του και όχι για το κοινό καλό, δηλαδή για το λαό. Αντιθέτως, εκεί όπου τα πάντα είναι δημόσια, δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο καθένας θα έχει ό,τι θέλει και για τον εαυτό του, μια που οι δημόσιες αποθήκες, τα σπίτια και οι σιταποθήκες είναι επαρκώς γεμάτες. Όλοι έχουν ίσο μερίδιο και, ως εκ τούτου, δεν υπάρχουν φτωχοί ή επαίτες. Και παρόλο που κανείς δεν έχει τίποτα, είναι όλοι πλούσιοι. Γιατί δεν υπάρχει καλύτερος πλούτος από το να ζεις χαρούμενος, ευτυχής, δίχως θλίψη και σκοτούρες, να μην νοιάζεσαι για το πώς θα τα βγάλεις πέρα.

(μετάφραση Γ. Κονδύλης)

Ενδεικτική δραστηριότητα

1. Με βάση τα κείμενα της Διδακτικής Ενότητας, ποια είναι τα εμπόδια ενάντια στη φιλοσοφική προτροπή του ἔνδον σκάπτε;

Ο Ιωάννης Χρυσόστομος (περ.347-407 μ.Χ.) στο έργο του Σύγκρισις βασιλικῆς δυναστείας καὶ πλούτου καὶ ὑπεροχῆς, πρὸς Μοναχόν συζῶντα τῇ ἀληθεστάτῃ καὶ κατὰ Χριστόν φιλοσοφίᾳ (368-372) επιχειρεί σύγκριση μεταξύ μιας πολιτικής και μιας πνευματικής μορφής, του βασιλιά και του μοναχού, ο οποίος παρουσιάζεται ως ένας φιλόσοφος που έχει στοιχεία από τον πλατωνικό φιλόσοφο-βασιλιά.

Βασιλεὺς γὰρ ὡς ἀληθῶς ὁ θυμοῦ καὶ φθόνου καὶ ἡδονῆς κρατῶν, καὶ πάντα ὑπὸ τοὺς νόμους ἄγων τοῦ Θεοῦ καὶ τὸν νοῦν ἐλεύθερον τηρῶν, καὶ οὐκ ἐῶν ἐνδυναστεῦσαι τῇ ψυχῇ τὴν δεσποτείαν τῶν ἡδονῶν. Τὸν τοιοῦτον ἡδέως ἂν εἶδον καὶ δήμων καὶ γῆς καὶ θαλάσσης ἄρχοντα, καὶ πόλεων καὶ δήμων καὶ στρατοπέδων. Ὁ γὰρ τοῖς πάθεσι τῆς ψυχῆς τὸν λογισμὸν ἐπιστήσας, ῥᾳδίως ἂν ἐπισταίη καὶ ἀνθρώποις μετὰ τῶν θείων νόμων, ὥστε αὐτὸν ἐν πατρὸς τάξει τοῖς ἀρχομένοις εἶναι, μετὰ πάσης ἡμερότητος ὁμιλοῦντα ταῖς πόλεσιν. Ὁ δὲ ἀνθρώπων μὲν ἄρχειν δοκῶν, θυμῷ δὲ καὶ φιλαρχίᾳ καὶ ἡδοναῖς δουλεύων, πρῶτον μὲν καταγέλαστος εἶναι δόξειεν ἂν τοῖς ἀρχομένοις, ὅτι στέφανον μὲν φορεῖ λιθοκόλλητον καὶ χρυσοῦν, σωφροσύνῃ δὲ οὐκ ἐστεφάνωται, καὶ ἁλουργίδι μὲν ὅλον τὸ σῶμα λάμπεται, τὴν δὲ ψυχὴν ἀκόσμητον ἔχει. Ἔπειτα δὲ οὐδὲ ὅπως μεταχειρίσαιτο τὴν ἀρχὴν ἐπιστήσεται· ὁ γὰρ ἑαυτοῦ μὴ δυνηθεὶς ἄρχειν, πῶς ἂν ἑτέρους δυνηθείη κατευθύνειν τοῖς νόμοις;

Ενδεικτικές δραστηριότητες

1. Ποιος είναι πραγματικός βασιλιάς και ποιος καταγέλαστος, κατά τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο;
2. Να εντοπίσετε τους ονοματικούς τύπους σε δοτική πτώση και να αναγνωρίσετε τον συντακτικό τους ρόλο.
3. Τὸν τοιοῦτον ἡδέως ἂν εἶδον καὶ δήμων καὶ γῆς καὶ θαλάσσης ἄρχοντα, καὶ πόλεων καὶ δήμων καὶ στρατοπέδων: Ποιος υποθετικός λόγος λανθάνει; Αφού τον αναγνωρίσετε, να τον μετατρέψετε σε πλάγιο υποθετικό λόγο (Ὁ Ἰωάννης ἔλεγεν …).
4. Να συσχετίσετε τις επιλογές του Ιωάννη του Χρυσόστομου ως προς τα είδη του υποθετικού λόγου σε σχέση με τον επικοινωνιακό στόχο που διακρίνετε.
5. Να μεταφράσετε το απόσπασμα: Ὁ δὲ ἀνθρώπων μὲν ἄρχειν […] δυνηθείη κατευθύνειν τοῖς νόμοις;

Το απόσπασμα αποτελεί μέρος της απολογίας Αθηναίου πολίτη που κατηγορείται ότι συμμετείχε στις εγκληματικές ενέργειες των Τριάκοντα τυράννων. Εκείνος αρνείται την κατηγορία. Έχει ενδιαφέρον το επιχείρημα που επινοεί για να υπερασπιστεί τον εαυτό του.

Ἔτι τοίνυν, ὦ ἄνδρες δικασταί, καὶ ἐκ τῶν ἄλλων τῶν ἐμοὶ πεπραγμένων ἄξιον σκέψασθαι. ἐγὼ γὰρ τοιοῦτον ἐμαυτὸν ἐν ταῖς τῆς πόλεως συμφοραῖς παρέσχον ὥστε, εἰ πάντες τὴν αὐτὴν γνώμην ἔσχον ἐμοί, μηδένα ἂν ὑμῶν μηδεμιᾷ χρήσασθαι συμφορᾷ. ‘Υπ’ ἐμοῦ γὰρ ἐν τῇ ὀλιγαρχίᾳ οὔτε ἀπαχθεὶς οὐδεὶς φανήσεται, οὔτε τῶν ἐχθρῶν οὐδεὶς τετιμωρημένος, οὔτε τῶν φίλων εὖ πεπονθώς (καὶ τοῦτο μὲν οὐκ ἄξιον θαυμάζειν· εὖ μὲν γὰρ ποιεῖν ἐν ἐκείνῳ τῷ χρόνῳ χαλεπὸν ἦν, ἐξαμαρτάνειν δὲ τῷ βουλομένῳ ῥᾴδιον). Οὐ τοίνυν οὐδ’ εἰς τὸν κατάλογον Ἀθηναίων καταλέξας οὐδένα φανήσομαι, οὐδὲ δίαιταν καταδιαιτησάμενος οὐδενός, οὐδὲ πλουσιώτερος ἐκ τῶν ὑμετέρων γεγονὼς συμφορῶν. καίτοι εἰ τοῖς τῶν γεγενημένων κακῶν αἰτίοις ὀργίζεσθε, εἰκὸς καὶ τοὺς μηδὲν ἡμαρτηκότας βελτίους ὑφ’ ὑμῶν νομίζεσθαι. Καὶ μὲν δή, ὦ ἄνδρες δικασταί, μεγίστην ἡγοῦμαι περὶ ἐμαυτοῦ τῇ δημοκρατίᾳ πίστιν δεδωκέναι. ὅστις γὰρ τότε οὐδὲν ἐξήμαρτον οὕτω πολλῆς δεδομένης ἐξουσίας, ἦ που νῦν σφόδρα προθυμηθήσομαι χρηστὸς εἶναι, εὖ εἰδὼς ὅτι, ἐὰν ἀδικῶ, παραχρῆμα δώσω δίκην. ἀλλὰ γὰρ τοιαύτην διὰ τέλους γνώμην ἔχω, ὥστε ἐν ὀλιγαρχίᾳ μὲν μὴ ἐπιθυμεῖν τῶν ἀλλοτρίων, ἐν δημοκρατίᾳ δὲ τὰ ὄντα προθύμως εἰς ὑμᾶς ἀναλίσκειν.

Ενδεικτικές δραστηριότητες

1. Αφού μελετήσετε το κείμενο, να παρουσιάσετε με δικά σας λόγια το επιχείρημα του απολογουμένου.
2. καὶ τοῦτο μὲν οὐκ ἄξιον θαυμάζειν: Τι δεν αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού; Εξηγήστε τον ισχυρισμό του απολογουμένου.
3. Τις μετοχές που συντάσσονται με τα ρήματα φανήσεται, φανήσομαι να τις μετατρέψετε σε κύριες προτάσεις ευθέος λόγου.
4. Καὶ μὲν δή, ὦ ἄνδρες δικασταί … ἀναλίσκειν: Να μεταφράσετε το παραπάνω απόσπασμα.

τις δ. προτάσεις (υποθετικές - υποθετικοί λόγοι) εδώ

τη μετοχή εδώ

την ανάλυση των μετοχών σε δ. πρόταση εδώ