Ο Τρίτωνας ήταν γιος του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης, αδελφός της Ρόδης και του Ευρύπυλου, δεινός θεός της θάλασσας, όπως άλλοι θαλασσινοί θεοί (Νηρέας, Γλαύκος, Φόρκυς κ.ά.), που ζούσε με τους γονείς του σε χρυσό παλάτι στα βάθη της θάλασσας. Τον φαντάζονταν και τον παρίσταναν ιχθυοκένταυρο, δηλαδή με σώμα ανθρώπινο ως τον ομφαλό και από κει και κάτω ουρά ψαριού. [Εικ. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20] Μεταγενέστερες παραδόσεις τον συνδέουν με λίμνες και ποτάμια, όπως για παράδειγμα με την Τριτωνίδα λίμνη της Λιβύης, τον Τρίτωνα χείμαρρο της Βοιωτίας, που χυνόταν στη λίμνη Κωπαΐδα, την Τριτωνίδα πηγή δίπλα στον βωμό του Λεχεάτη Δία [1], στην Αλίφειρα. Βρισκόταν στην ακολουθία του Ποσειδώνα, [Εικ. 21, 22] αλλά συνόδευε και άλλους θεούς στα ταξίδια τους, για παράδειγμα τον Δία που μετέφερε την Ευρώπη στη ράχη του μεταμορφωμένος σε ταύρο [Εικ. 23]· κυνηγούσε Νηρηίδες [Εικ. 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30] ή μετέφερε κάποια στη ράχη του, και τη Λητώ προς τη Δήλο για να γεννήσει τον Απόλλωνα και την Άρτεμη, ενώ κάποτε κάθονταν στην ουρά του Έρωτες· έσερνε την αχιβάδα που έφερε την Αφροδίτη ή την καλωσόριζε [Εικ. 31]. Η ευφρόσυνη, χαρούμενη και ερωτική διάθεση του Τρίτωνα και άλλων θαλασσινών υπάρξεων αποτυπωνόταν σε σαρκοφάγους σε μια υπόσχεση καλής ζωής για τον νεκρό στα Νησιά των Μακάρων.

Κόρη του θεωρείται μια ιέρεια της Αθηνάς, η Τρίτεια ή Τριταία, η οποία απέκτησε από τον Άρη τον Μελάνιππο· στην πόλη της Αχαΐας που ίδρυσε ο νέος ακόμη και στα ιστορικά χρόνια την τιμούσαν με θυσίες, και προς τον Άρη (Παυσ. 7.22). Ως θεός της λίμνης Τριτωνίδας έχει μια κόρη, την Παλλάδα , συντρόφισσα της Αθηνάς στα παιχνίδια, την οποία η θεά σκότωσε τυχαία. Με αυτόν τον τρόπο, ή και γιατί η θεά μεγάλωσε στις όχθες της λίμνης στη Λιβύη ή επειδή στον κατ’ εξοχήν τόπο γέννησής της υπήρχε η πηγή Τριτωνίδα ή γιατί λεγόταν για τόπος γέννησής της και ο Τρίτωνας χείμαρρος της Βοιωτίας (Απολλόδ. 1.3.6· Ευρ. Ίων, 872· Ηρόδ., 4, 179) ή γιατί πατέρας της ήταν ο ίδιος ο Τρίτωνας, για όλους αυτούς τους γνωστούς λόγους η θεά προσονομάζεται και με τα επίθετα Τριτωνία, Τριτογενής και Τριτογένεια, λέξεις ετυμολογικά συγγενείς τόσο με τον θεό Τρίτωνα όσο και με τη μητέρα του Αμφιτρίτη και με την τρίαινα του πατέρα του και με τις λίμνες που φέρουν το όνομα Τριτωνίδα, κάτι που επιτρέπει την υπόθεση ότι η ρίζα τριτ- στη γλώσσα των Προ- ή Παλαιοελλήνων ήταν συνδεδεμένη με το νερό. Επιπλέον, ποτάμια και λίμνες με την ίδια ονομασία υπήρχαν και στην Κρήτη, τη Θεσσαλία, την Αρκαδία. Έπειτα, ο συσχετισμός της Αθηνάς με θεότητα της θάλασσας αμέσως με τη γέννησή της, απηχεί την προολυμπιακή κοινή λατρεία της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα.

Ο Τρίτωνας εμπλέκεται και στον μύθο των Αργοναυτών, όταν εκείνοι παρασύρθηκαν με το πλοίο τους μέχρι τη λίμνη Τριτωνίδα της Λιβύης. Απελπισμένοι βγήκαν στη στεριά ετοιμάζοντας θυσίες και προσφορά ενός τρίποδα στους θεούς του τόπου. Τότε εμφανίστηκε μπροστά τους ο Τρίτωνας με τη μορφή του νεαρού βασιλιά της Κυρήνης και αδελφού του Ευρύπυλου, έδωσε στον Αργοναύτη Εύφημο ένα σβώλο γης ως δώρο φιλοξενίας ή για να τον ρίξει σε μια χαράδρα στο Ταίναρο, ακριβώς στην είσοδο του Άδη, ώστε ο τέταρτος απόγονός του να γίνει βασιλιάς της Λιβύης. Όμως ο Εύφημος αθέτησε την υπόσχεσή του ύστερα από όνειρο που είδε και έριξε τον βώλο στη θάλασσα από όπου αναδύθηκε το νησί Καλλίστη, δηλαδή η Θήρα. Έτσι δεν βασίλεψε το τέταρτος απόγονος του Τρίτωνα αλλά ο δέκατος έβδομος, όπως ακριβώς το είχε προβλέψει η Μήδεια· αυτός ήταν ο Βάττος Α’, ο ιδρυτής της Κυρήνης. (Πίνδ. Π 4.9 κ.ε.). Όπως και να έχει η ιστορία του σβώλου από τη λίμνη Τριτωνίδα, ο Τρίτωνας εκείνη την ώρα έδειξε στους Αργοναύτες πώς να βγουν από τη λίμνη προς την ανοιχτή θάλασσα. Γεμάτοι ελπίδα εκείνοι επιβιβάστηκαν στην Αργώ, ενώ ο Τρίτωνας χάθηκε από μπροστά τους μέσα στη λίμνη παίρνοντας μαζί και τον τρίποδα. Οι Αργοναύτες έκαναν τις νενομισμένες θυσίες και εκεί που ήταν έτοιμοι να αποπλεύσουν αναδύθηκε ο Τρίτωνας από τη λίμνη με την πραγματική του μορφή, έπιασε το πλοίο από την καρίνα και το έβγαλε έξω στην ανοιχτή θάλασσα. Μπροστά στα έκπληκτα μάτια των Αργοναυτών καταβυθίστηκε στη λίμνη.

Στην Τανάγρα της Βοιωτίας ένας μύθος συνέδεε τον Τρίτωνα με τον Διόνυσο:

οι γυναίκες της Τανάγρας, πριν από τα όργια του Διονύσου, κατέβηκαν στη θάλασσα για να καθαριστούν, και εκεί που κολυμπούσαν, τους επιτέθηκε ο Τρίτωνας. Και οι γυναίκες παρακάλεσαν τον Διόνυσο να έρθει να τις βοηθήσει. Και ο θεός τις άκουσε και νίκησε τον Τρίτωνα στη μάχη. Η άλλη εκδοχή δεν είναι τόσο σημαντική αλλά είναι περισσότερο πειστική. Λέει, λοιπόν, αυτή ότι ο Τρίτωνας παραμόνευε και άρπαζε όλα τα ζωντανά που τραβούσαν κατά τη θάλασσα. Συνήθιζε ακόμη να επιτίθεται και στα μικρά πλοιάρια, μέχρι που οι Ταναγραίοι άφησαν στην παραλία έναν κρατήρα γεμάτο κρασί. Και λένε ότι τον τράβηξε η μυρωδιά του κρασιού και κατέφθασε, ήπιε το κρασί και ξάπλωσε στην παραλία όπου τον πήρε ο ύπνος. Κι εκεί κάποιος Ταναγραίος τον χτύπησε με το τσεκούρι και τον αποκεφάλισε. Και γι’ αυτό το άγαλμά του είναι χωρίς κεφάλι. Κι επειδή τον βρήκαν μεθυσμένο και τον σκότωσαν, γι’ αυτό πιστεύουν ότι τον σκότωσε ο Διόνυσος.

(Παυσ. 9.20.4)

Ο μύθος αντανακλά την τελετουργική ρίψη κρασιού στη θάλασσα από τους ναυτικούς, για να εξευμενίσουν τους θαλάσσιους δαίμονες και να κάνουν γαλήνη, ώστε να μην χαθούν άνθρωποι και ζώα και πραμάτειες. Έτσι, η γενική εικόνα του Τρίτωνα, όπως προκύπτει από τους μύθους του, είναι μιας απρόβλεπτης δύναμης που μπορεί να ανήκει σε χαρούμενους θαλάσσιους θιάσους ειρηνικών και ακυμάτιστων θαλασσών, αλλά μπορεί να μετασχηματίζεται σε μια βίαιη δύναμη που όταν ξεσπά αρπάζει ζώσες υπάρξεις. Έτσι, άλλα γενεαλογικά δέντρα του δίνουν για γονείς τους πρωταρχικούς Ωκεανό και Τηθύ και παππού του τον Νηρέα, για γυναίκα τη σκοτεινή Εκάτη και για κόρη την Κραταιίδα, μάνα της Σκύλλας· άλλοτε πάλι είναι ο ίδιος πατέρας της Σκύλλας.

Αυτή την απρόβλεπτη και βίαιη δύναμη εμφανίζεται να καταβάλλει ο Ηρακλής στην αττική τέχνη περίπου των μέσων του 6ου αι. π.Χ. μέχρι και τις αρχές του αιώνα (565 π.Χ.-510 π.Χ.), κυρίως όμως την περίοδο από το 530 π.Χ. έως το 510 π.Χ., όταν την Αθήνα κυβερνούσαν οι γιοι του Πεισίστρατου, οι Πεισιστρατίδες Ιππίας και Ίππαρχος. Μετά από την περίοδο αυτή τη θέση του Τρίτωνα ξαναπαίρνει ο Νηρέας, όπως την είχε και πριν. Θα μπορούσε, λοιπόν, να αναγνωριστεί πολιτική σκοπιμότητα και σημασία στη θεματική αυτή επιλογή των αττικών αγγειογράφων, που δεν μαρτυρείται από καμιά φιλολογική πηγή. Μελετητές εικάζουν ότι ο ίδιος ο Πεισίστρατος και οι γιοι του υιοθέτησαν ως σύμβολό τους τον Ηρακλή, κάτι που έκαναν και άλλοι πολιτικοί παράγοντες και βασιλείς, π.χ. του μακεδονικού βασιλείου, και ότι η σκηνή της σώμα με σώμα μάχης ίσως αντανακλά ναυτική νίκη της Αθήνας έναντι της πόλεως-κράτους των Μεγάρων, με την οποία είχαν σχέσεις ανταγωνισμού [Εικ. 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53].

Σχετικά λήμματα

ΑΡΗΣ, ΓΛΑΥΚΟΣ, ΕΚΑΤΗ, ΜΗΔΕΙΑ, ΝΗΡΕΑΣ, ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ, ΣΚΥΛΛΑ, ΦΟΡΚΟΣ