Το ελληνικό κράτος που δημιουργήθηκε στο νότιο άκρο της Βαλκανικής χερσονήσου το 1830 δεν ικανοποιούσε τις φιλοδοξίες και τα όνειρα των Ελλήνων. Η έκτασή του ήταν μικρή και ο πληθυσμός του ολιγάριθμος. Στις περίπου 700.000 Έλληνες που διέμεναν στην ελεύθερη Ελλάδα αντιστοιχούσαν περίπου 1.500.000 Έλληνες που κατοικούσαν έξω από αυτή, κυρίως στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Επιπλέον, η οικονομική ευρωστία του εξωελλαδικού ελληνισμού ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερη από αυτή του ελληνικού κράτους. Το υψηλό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης των Ελλήνων που ζούσαν έξω από το ελληνικό κράτος έκανε την Ελλάδα να μοιάζει με μια φτωχή και καθυστερημένη επαρχία.

Τα παραπάνω δεδομένα, δηλαδή η εδαφική, πληθυσμιακή και οικονομική ανεπάρκεια του πρώτου ελληνικού κράτους, καλλιέργησαν στους Έλληνες την πεποίθηση ότι η Ελλάδα του 1830 ήταν μια ημιτελής κατασκευή, κάτι προσωρινό που έμελλε γρήγορα να αλλάξει, να επεκταθεί ενσωματώνοντας τα εδάφη στα οποία κατοικούσαν ελληνικοί πληθυσμοί. Η αντίληψη αυτή ενισχυόταν, βέβαια, και από το ιδεολογικό και πολιτικό περιβάλλον της εποχής, στο οποίο δέσποζε ο εθνικισμός και η πρακτική της αλλαγής συνόρων δεν θεωρούνταν απορριπτέα.

Στο πλαίσιο αυτό άρχισε να διαμορφώνεται, ήδη από τα πρώτα χρόνια της ζωής του νεοελληνικού κράτους, η εθνική ιδεολογία του ελληνικού επεκτατισμού: οι Έλληνες που κατοικούσαν σε διεκδικούμενες από την Ελλάδα περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ονομάστηκαν αλύτρωτοι και η πολιτική που στόχευε στην ενσωμάτωσή τους στον εθνικό κορμό ονομάστηκε αλυτρωτισμός.

Καθώς, όμως, ήταν δύσκολο να προσδιοριστούν τα ακριβή όρια του ελληνισμού αλλά και να μετριαστούν οι φιλοδοξίες του νεαρού ελληνικού κράτους, η ιδέα της απελευθέρωσης των αλύτρωτων Ελλήνων ταυτίστηκε με την επέκταση της Ελλάδας σε βάρος των γειτόνων της, κυρίως της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έτσι γεννήθηκε η Μεγάλη Ιδέα, μια ασαφής ιδεολογία που έμελλε να κυριαρχήσει στην ελληνική εξωτερική πολιτική μέχρι και τη Μικρασιατική καταστροφή. Πρόκειται για την ελληνική εκδοχή του κινήματος και της ιδεολογίας του εθνικισμού που κυριάρχησε στην Ευρώπη κατά τον 19ο αιώνα.

Η Μεγάλη Ιδέα υιοθετήθηκε τόσο από την ελληνική πολιτική ηγεσία όσο και από την ελληνική κοινωνία. Μάλιστα δημιουργήθηκαν οργανώσεις πολιτών, όπως η Εθνική Εταιρεία, που ως κύριο σκοπό τους είχαν την άσκηση πίεσης προς κάθε κατεύθυνση με στόχο την εδαφική επέκταση του ελληνικού κράτους. Έτσι, η Μεγάλη Ιδέα αναδείχθηκε σε κεντρικό στοιχείο της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας, ήδη από τις απαρχές της συγκρότησης του ελληνικού κράτους, και καθόρισε την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας μέχρι και το τέλος του Μικρασιατικού πολέμου (1922).

Παράλληλα, συχνά εκδηλώνονταν, κατά την περίοδο αυτή, εξεγέρσεις σε περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που κατοικούνταν από ελληνικούς πληθυσμούς ενώ δεν έλειψαν και οι πολεμικές συγκρούσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και το οθωμανικό κράτος.

Τα κυριότερα από τα γεγονότα αυτά ήταν τα ακόλουθα:

Εξεγέρσεις στη Θεσσαλία και την Ήπειρο, στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου (1853-1856): Ο βασιλιάς Όθωνας και η ελληνική ηγεσία, εκτιμώντας ότι η Ρωσία θα κέρδιζε τον Κριμαϊκό πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, έκριναν ότι ήταν η κατάλληλη στιγμή για να προχωρήσουν στην υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας. Έτσι, η Ελλάδα υποκίνησε εξεγέρσεις των ελληνικών πληθυσμών στη Θεσσαλία και την Ήπειρο. Η Βρετανία και η Γαλλία, που επιθυμούσαν τη διατήρηση της ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, διαμήνυσαν στον Όθωνα ότι έπρεπε να πάψει να ενισχύει τους εξεγερμένους. Εκείνος προτίμησε να τους αγνοήσει. Τότε, αγγλικά και γαλλικά στρατεύματα κατέλαβαν τον Πειραιά, επιβάλλοντας οικονομικό αποκλεισμό στην Ελλάδα. Έτσι, ο Όθωνας εξαναγκάστηκε να πάψει να ενισχύει τους επαναστατημένους Έλληνες και οι εξεγέρσεις απέτυχαν.

Επανάσταση στην Κρήτη (1866-1869): Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, ιδίως κατά το δεύτερο μισό του, οι Έλληνες της Κρήτης ξεσηκώθηκαν πολλές φορές αξιώνοντας την απαλλαγή τους από τον τουρκικό ζυγό. Η Κρητική Επανάσταση των ετών 1866-1869 κινητοποίησε πολλούς Έλληνες. Η άρνηση, ωστόσο, των Δυνάμεων να δεχτούν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα οδήγησε την επανάσταση σε αποτυχία.

Επανάσταση στην Κρήτη (1896): Αυτή η νέα επανάσταση στην Κρήτη προκάλεσε την επίσημη κινητοποίηση του ελληνικού κράτους που έστειλε στο νησί ελληνικό στρατό και στόλο. Ο Σουλτάνος απαίτησε την αποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων από την Κρήτη. Η άρνηση της Ελλάδας οδήγησε στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 που κατέληξε σε συντριβή του ελληνικού στρατού. Οι Δυνάμεις, ωστόσο, αναγνώρισαν την Κρήτη ως κράτος αυτόνομο στο πλαίσιο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που θα διοικούνταν από Έλληνα πρίγκιπα.

Μακεδονικός Αγώνας (1903-1908): Κατά τα τέλη του 19ου αι. και, κυρίως, τις αρχές του 20ου αι., η τουρκοκρατούμενη Μακεδονία μετατράπηκε σε πεδίο οξύτατου ανταγωνισμού. Έλληνες και Βούλγαροι μάχονται για να επιτύχουν τον έλεγχο των πληθυσμών της Μακεδονίας με την απώτερη επιδίωξη να ενσωματώσουν την περιοχή αυτή στις κρατικές τους επικράτειες. Στο πλαίσιο αυτό, ελληνικές ένοπλες ομάδες συγκρούονται τόσο με βουλγαρικά ανταρτικά σώματα (κομιτατζήδες) όσο και με τουρκικό στρατό. Η σύγκρουση δεν ανέδειξε κάποιον νικητή. Η εκδήλωση του κινήματος των Νεοτούρκων (1908) δημιούργησε σε Έλληνες και Βούλγαρους την αίσθηση ότι η κατάσταση θα βελτιωνόταν γι΄ αυτούς με αποτέλεσμα τον τερματισμό των εχθροπραξιών στη Μακεδονία.

Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι η ισχυρή απήχηση της Μεγάλης Ιδέας και η μόνιμη επιδίωξη εδαφικής επέκτασης του ελληνικού κράτους, κατά τη διάρκεια του 19ου αι., είχαν ως αποτέλεσμα την παραμέληση της εσωτερικής ανάπτυξης της χώρας αλλά και τη λήψη βεβιασμένων αποφάσεων που οδήγησαν αρκετές φορές σε άσκοπες θυσίες τόσο ανθρώπων όσο και υλικών δυνάμεων.