Στην παρούσα εργασία δημοσιεύεται ο τελευταίος πλήρης κατάλογος κλήρου και ναών για τα χρόνια της ξενοκρατίας στην Κέρκυρα, ο οποίος καταρτίστηκε το έτος 1820 από τον πρώην επίσκοπο Ρωγών και τότε Τοποτηρητή της Μητρόπολης της Κέρκυρας Μακάριο Δαμασκηνό.
Ο κατάλογος παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον όχι μόνον λόγω του χρόνου της σύνταξής του, αλλά κυρίως λόγω του περιεχομένου του, αφού παρέχει πέραν των ναών, πλούσιο προσωπογραφικό υλικό με τη συμπερίληψη των ονομάτων του κλήρου του νησιού καθώς και όλων των προσώπων που, είτε ως κτήτορες είτε ως διαχειριστές, εμπλέκονταν με τους αναγραφόμενους ναούς τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Ακριβώς ο πλούτος αυτός του υλικού αποτέλεσε το έναυσμα για τη μελέτη του περιεχομένου του και την εκδοση του καταλόγου.
Στον κατάλογο οι ναοί, ο κλήρος και οι κτήτορες ή επίτροποι των ναών, καταγράφονται ανά εκκλησιαστική επαρχία και χωριό. Στο τέλος της κάθε γεωγραφικής και οικιστικής ενότητας σημειώνονται οι μη ενταγμένοι εφημεριακά ιερείς, οι γέροι, οι καθαιρεμένοι κλπ., ενώ στο τέλος κάθε περιφέρειας καταγράφονται οι κατώτεροι κληρικοί της περιφέρειας, δηλαδή, οι αναγνώστες και οι μοναχοί, οι οποίοι δεν ήταν ενταγμένοι σε κανένα μοναστήρι. Κατ? αυτόν τον τρόπο ο κατάλογος απεικονίζει αναλυτικά την κατάσταση, τη γεωγραφική κατανομή του κλήρου καθώς και τον αριθμό του κατά βαθμό. Ο κατάλογος αριθμεί συνολικά 840 ναούς στο νησί της Κέρκυρας και στα Διαπόντια νησιά. Επίσης περιλαμβάνει 1123 ονόματα προσώπων, από τα οποία τα 1100 είναι άνδρες και τα 23 γυναίκες, κυρίως μοναχές.
Το υλικό αυτό αξιοποιείται στην εκτενή Εισαγωγή, που προηγείται της έκδοσης του καταλόγου, στην οποία, έπειτα από την παράθεση όλων των σχετικών με το θέμα στοιχείων, τα δεδομένα του καταλόγου ομαδοποιούνται και παρουσιάζονται σε σειρά πινάκων, με την ακόλουθη θεματική: Ναοί ανά κατηγορία και γεωγραφική περιφέρεια. ? Ναοί εφημερευόμενοι κατά γεωγραφική περιφέρεια. ? Κληρικοί, κατά βαθμό και γεωγραφική περιφέρεια. Πέραν τούτου, το ονοματολογικό υλικό του καταλόγου αξιοποιούμενο παρέχει πληροφορίες για τους τιμώμενους αγίους στο νησί, τα βαπτιστικά και οικογενειακά ονόματα των κατοίκων και τη συχνότητα της παρουσίας τους. Τα στοιχεία αυτά επεξεργασμένα παρουσιάζονται στους σχετικούς πίνακες.
Όπως είναι ευνόητο, ο κατάλογος αποτυπώνει την υπάρχουσα κατάσταση κατά τη στιγμή της σύνταξής του. Έτσι αρκετοί ναοί των οποίων τα ονόματα και η θέση ήταν γνωστά από άλλες πηγές δεν περιλαμβάνονται σε αυτόν, είτε διότι αυτοί είχαν ήδη κατεδαφιστεί, είτε διότι δεν κρίθηκε αναγκαία η παράθεσή τους, λόγω της κατάστασης στην οποία βρίσκονταν, είτε τέλος για άλλους λόγους τους οποίους αδυνατούμε να προσδιορίσουμε. Στη μελέτη καταβλήθηκε προσπάθεια συγκριτικής εξέτασης των δεδομένων του καταλόγου με εκείνα προηγούμενων καταλόγων και κυρίως με την πρωτοπαπαδική ποιμαντική επίσκεψη του νησιού κατά το 1753-1754. Τα πορίσματα της εξέτασης παρουσιάζονται στη σχετική ενότητα της Εισαγωγής. Καταβλήθηκε επίσης προσπάθεια ταύτισης των ναών του καταλόγου με τους ναούς, φάκελοι των οποίων περιλαμβάνονται στις αρχειακές σειρές Έγγραφα Εκκλησιών, Ληξιαρχικές Πράξεις Εκκλησιών και Αρχείο Εγχωρίου Διαχειρίσεως του Ιστορικού Αρχείου της Κέρκυρας. Σημειώνω παρενθετικά ότι η αρχειακή σειρά Έγγραφα Εκκλησιών αριθμεί 590 φακέλους με έγγραφα και διαχειριστικά βιβλία 568 ναών, η αρχειακή σειρά Ληξιαρχικές Πράξεις Εκκλησιών αριθμεί 335 φακέλους αναφερόμενους σε 345 ναούς, το δε Αρχείο Εγχωρίου Διαχειρίσεως περιλαμβάνει τους φακέλους της αντίστοιχης υπηρεσίας, στη δικαιοδοσία της οποίας υπάγονταν και αρκετοί ναοί που ανήκαν στο Δημόσιο. Τα αποτελέσματα της προσπάθειας αυτής παρουσιάζονται στο υπόμνημα που συνοδεύει την έκδοση του κειμένου του καταλόγου, ενώ όσοι ναοί παρέμειναν αταύτιστοι καταγράφτηκαν στην Εισαγωγή μαζί με τις υπόλοιπες παρατηρήσεις και συμπεράσματα.
Στην έκδοση του καταλόγου διατηρήθηκε η ορθογραφία του πρωτοτύπου. Στο υπόμνημα που πλαισιώνει την έκδοση, για κάθε ναό περιλαμβάνονται οι παραπομπές στους φακέλους των ανωτέρω αρχειακών σειρών του Ιστορικού Αρχείου της Κέρκυρας, οι παραπομπές στους ήδη δημοσιευμένους καταλόγους ναών, αλλά και κάθε άλλη παραπομπή που χρησιμεύει στην ταύτιση του ναού ή παρέχει πληροφορίες για την ιστορία του. Στην ίδια θέση προστίθεται και η κυριότερη βιβλιογραφία για τον ναό, εφόσον υπάρχει, ενώ αποφεύγεται η παράθεση πληροφοριών από ανέκδοτες πηγές που θα επιβάρυνε υπέρμετρα την έκδοση.
Την εργασία, τέλος, πλαισιώνουν τα Ευρετήρια ναών, ονομάτων προσώπων και τόπων, τα οποία αφορούν τόσο στον δημοσιευόμενο κατάλογο όσο και στην Εισαγωγή, και αποτελούν απαραίτητο εργαλείο για τη μελέτη και την αξιοποίηση των στοιχείων του βιβλίου.
ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: Εκδόσεις Απόστροφος, Κέρκυρα.