ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ: Δεύτερο συμβούλιο των θεών στον Όλυμπο
Η Οδύσσεια διαρκεί 41 ημέρες. Στην ενότητα διανύουμε την 7η ημέρα:
Α΄.1. Περίληψη της ε ραψωδίας:
Ὀδυσσέως σχεδία
(Tο πλοιάριο του Oδυσσέα)
Στη ραψωδία ε επαναλαμβάνεται η απόφαση των θεών για τον νόστο του Oδυσσέα και πραγματοποιείται η αποστολή του Eρμή στην Ωγυγία. O θεός ανακοινώνει στην Kαλυψώ τη θεϊκή απόφαση, και η νεράιδα, παρά τις αρχικές αντιδράσεις της, υπακούει τελικά στην εντολή του Δία και βοηθάει τον Oδυσσέα να κατασκευάσει μια σχεδία για το ταξίδι του νόστου. Mε τη σχεδία αυτή ταξίδεψε ο ήρωας σε ήρεμη θάλασσα ως τη στιγμή που τον αντιλήφθηκε ο Ποσειδώνας. Ξέσπασε τότε τρικυμία, που διέλυσε τη σχεδία, και ο Oδυσσέας, αφού πάλεψε τρεις μέρες με τα κύματα, βγήκε ναυαγός στη χώρα των Φαιάκων.
Aυγή. Έργο του K. Παρθένη (1878-1967).
Ηώ-Τιθωνός
Συμβούλιο των Θεών
Μόλις σηκώθηκε η Αυγή
από την κλίνη
του ευγενικού της Τιθωνού,
το φως να φέρει σε θνητούς κι αθάνατους, 
αμέσως κι οι θεοί συνάχτηκαν στους θρόνους τους, στη μέση ο Δίας
που ψηλά βροντά κι έχει τη δύναμή του ακαταμάχητη.
5 Τότε κι η Αθηνά άρχισε να μιλά, τα πάθη τα πολλά
του Οδυσσέα μνημονεύοντας· είχε την έγνοια του εκεί που ξέμεινε
στα δώματα της Καλυψώς:
«Δία πατέρα κι άλλοι θεοί μακαρισμένοι με της αθανασίας το χάρισμα,
κανένας πια που το βασιλικό ραβδί
κρατά δεν θα
’ναι πρόθυμος,
10 ήπιος και νηφάλιος
,
μήτε βαθιά στα φρένα
του το δίκιο θα γνωρίζει,
μόνο από δω και πέρα θα μπορεί να δείχνεται άσπλαχνος,
να ξεστρατίζει σε παράνομα έργα, αφού μες στον λαό του,
όπου ο θείος Οδυσσέας βασίλευε, κανείς δεν τον αναθυμάται,
15 κι ας ήτανε γλυκός μαζί τους σαν πατέρας.
Κι όμως εκείνος βρίσκεται σ’ ένα νησί αφημένος, με πόνο ασήκωτο,
στα δώματα της νύμφης Καλυψώς, που τον κρατά άθελά του,
και δεν μπορεί να ξαναδεί την πατρική του γη [...].
22 Τώρα και τον μονάκριβό του γιο γυρεύουν να σκοτώσουν,
όταν γυρίσει σπίτι του – πήγε ν’ ακούσει νέα του πατέρα του,
πρώτα στην Πύλο την ιερή, στη Λακεδαίμονα τη θεία μετά.»
25 Όμως κι ο Δίας, που τα σύννεφα συνάζει, στην Αθηνά αποκρίθηκε:
«Κόρη, τι λόγος βγήκε από το στόμα σου ανεμπόδιστος!
Εσύ δεν ήσουν που αποφάσισες εκείνη τη βουλή,
πίσω ο Οδυσσέας γυρίζοντας
να πάρει εκδίκηση απ’ τους μνηστήρες;
Όσο για τον Τηλέμαχο, στο χέρι σου είναι, εσύ τον οδηγείς,
30 καταπώς ξέρεις και μπορείς,
ώστε με δίχως βλάβη να πατήσει της πατρίδας του το χώμα,
ενώ οι μνηστήρες άπρακτοι να φέρουν στο λιμάνι το καράβι τους.»
Κι ευθύς στον γιο του Ερμή στράφηκε να του πει:
«Ερμή, μαντατοφόρε εσύ σ’ όλα μας τα μηνύματα,
35 σου παραγγέλλεται να πεις στην καλλίκομη
νύμφη την άψογη εντολή μας:
τον νόστο του καρτερικού Οδυσσέα, πως πρέπει να γυρίσει πίσω,
χωρίς τη συνοδεία θεών ή και θνητών ανθρώπων.
Πάνω σε μια ξυλόδετη σχεδία, είκοσι μέρες και φριχτά βασανισμένος,
στην εύφορη Σχερία ας φτάσει, τη χώρα των Φαιάκων,
40 που είναι η φύτρα τους
συγγενική με των θεών.
Κι αυτοί από καρδιάς θα τον τιμήσουν σαν θεό,
και με καράβι θα τον
στείλουν στη γλυκιά πατρίδα [...].
47 Είναι της μοίρας του να ξαναδεί δικούς και φίλους,
να φτάσει στο ψηλό παλάτι του, το χώμα
να πατήσει της πατρίδας του.»
50 Μίλησε ο Δίας και δεν απείθησε ο Ερμής, ψυχοπομπός κι αργοφονιάς.
Αμέσως έδεσε στα πόδια του τα ωραία σαντάλια,
εκείνα τα θεσπέσια και χρυσά που ανάλαφρα, με τις πνοές του ανέμου,
τον ταξιδεύουν στην απέραντη στεριά και στα πελάγη.
Πήρε και το ραβδί του,
αυτό που
μαγνητίζει τα μάτια των ανθρώπων [...].
57 Με τούτο το ραβδί στα χέρια του, άρχισε να πετά ο κρατερός
Αργοφονιάς,
κι ολοταχώς, απ’ τον αιθέρα του ουρανού, πάνω απ’ την Πιερία,
χύθηκε στο πέλαγος, το κύμα ακροπατώντας σαν τον γλάρο [...].
κέδρος-θούγια
64 Κι όταν πετώντας έφτασε το απόμακρο νησί, από τον πόντο τότε βγήκε
65 τον μενεξελή,
και πάτησε
τη γη.
Πλησίασε προς την ευρύχωρη σπηλιά όπου η καλλίκομη νεράιδα
κατοικούσε. Τη βρήκε μέσα. Κόρωνε
στη σχάρα
μια φωτιά μεγάλη,
και μοσκοβόλαγε ένα γύρο το νησί,
που καίγονταν ο κέδρος
ο καλόσχιστος κι η θούγια.
70 Εκείνη εκεί: να τραγουδά με την ωραία φωνή της,
υφαίνοντας στον
αργαλειό με τη χρυσή σαΐτα.
σκλήθρα-λεύκα
αργαλειός-σαΐτα
Ερμής
Οδυσσέας και Καλυψώ
Γύρω από τη σπηλιά θρασομανούσε δάσος με λεύκες, σκλήθρες,
κυπαρίσσια μυριστά. Πουλιά με τα φτερά τους τεντωμένα,
τώρα πάνω στους κλώνους κούρνιαζαν: γεράκια,
75 κουκουβάγιες και μακρύγλωσσες θαλασσινές κουρούνες [...].
77 Κι εκεί μπροστά να περιβάλλει τη βαθιά σπηλιά
μια νιούτσικη και καρπερή κληματαριά, σταφύλια φορτωμένη.
Τέσσερις κρήνες στη σειρά να τρέχουν, στο πλάι η μια της αλληνής,
80 κι όμως η καθεμιά αλλού το γάργαρο νερό της να ξεδίνει.
Στις δυο μεριές λιβάδια μαλακά μ’ άγριες βιολέτες
κι άγρια σέλινα. Κι ένας θεός αν έρχονταν εδώ,
κοιτάζοντας αυτό της ομορφιάς το θαύμα, θα γέμιζε
αγαλλίαση η ψυχή του.
85 Έμεινε εκεί ο Ερμής, ψυχοπομπός κι αργοφονιάς, το θαύμα να κοιτάζει.
Κι όταν ο νους του χόρτασε θαυμάζοντας,
το βλέμμα του γυρίζοντας παντού, μπήκε κατόπι
στη φαρδιά σπηλιά.
Ο Ερμής αναγγέλλει στην Καλυψώ την απόφαση του Δία
Δίας
Οι αδερφάδες του Μεγάλου Αλεξάνδρου (και το αθάνατο νερό) (λαϊκή παράδοση)
Η γοργόνα (λαϊκή παράδοση)
Μόλις τον είδε η Καλυψώ, αρχοντική θεά, ευθύς
90 τον αναγνώρισε – γιατί οι θεοί δεν μένουν μεταξύ τους άγνωστοι,
ακόμη κι όταν κατοικούν μακριά ο ένας απ’ τον άλλο.
Μόνο τον μεγαλόψυχο Οδυσσέα δεν βρήκε στη σπηλιά·
όπως και πριν, έτσι και τώρα, στην ακτή καθόταν κι έκλαιγε,
τα σωθικά του τρώγοντας με δάκρυα, στεναγμούς και λύπες,
95 κοιτάζοντας με μάτια βουρκωμένα απέραντο το πέλαγος.
Η Καλυψώ, αρχοντική θεά, ρώτησε αμέσως τον Ερμή,
αφού πρώτα τον κάθισε σε κάθισμα γυαλιστερό κι ωραίο:
«Ποιος λόγος πες μου, Ερμή με το χρυσό ραβδί, σε φέρνει εδώ; [...]
100 Μίλα λοιπόν κι άνοιξε την ψυχή σου, πρόθυμη είμαι
101-2 να το κάνω ό,τι ζητάς, φτάνει να το μπορώ / και να μπορεί να
γίνει.
Μα πρώτα έλα μαζί μου, θέλω να σε φιλέψω.»
Τον λόγο της συμπλήρωσε η θεά και του έστρωσε τραπέζι:
άφθονη αμβροσία, νέκταρ κόκκινο.
Κι έπινε εκείνος κι έτρωγε, ψυχοπομπός κι αργοφονιάς,
ώσπου δειπνώντας χόρτασε κι ευφράνθη.
Τότε κι αυτός με τη σειρά του πήρε τον λόγο κι είπε:
«θεά εσύ, ένα θεό ρωτάς πώς έφτασα εδώ πέρα.
110 Ξεκάθαρα θα σου μιλήσω, όπως το θέλησες και μόνη σου·
ο Δίας μ’ έστειλε, αυτός με πρόσταξε να ’ρθω, δίχως εγώ να το θελήσω -
ποιος με τη θέλησή του θα ’παιρνε τόσο δρόμο,
σχίζοντας το απέραντο νερό της αλμυρής θαλάσσης;
Πόλη δεν βλέπω εδώ κοντά καμιά μ’ ανθρώπους που προσφέρουν
115 στους θεούς θυσίες, εκατόμβες διαλεχτές.
Αλλά το ξέρεις, την εντολή του Δία,
που έχει σκουτάρι τη βροντή του,
άλλος θεός δεν τόλμησε να παραβεί ποτέ και να χαλάσει. Εκείνος λέει
πως κοντά σου ζει ο πιο συφοριασμένος των ανθρώπων
απ’ όσους άντρες επολέμησαν χρόνους εννιά γύρω απ’
το κάστρο του Πριάμου,
120 τον δέκατο το κούρσεψαν,
και πήραν
ύστερα τον δρόμο της επιστροφής,
όμως, καθώς ξεκίναγαν να φύγουν,
αμάρτησαν στην Αθηνά,
κι εκείνη καταπάνω τους σηκώνει κακούς ανέμους και μεγάλα κύματα.
Οι άλλοι όλοι,
ένδοξοι σύντροφοι, σβήσαν και χάθηκαν· μόνος του
αυτός, από τον άνεμο δαρμένος κι απ’ το κύμα, άραξε εδώ.
125 Αυτόν λοιπόν, κι αμέσως,
ο Δίας εντέλλεται,
όσο πιο γρήγορα μπορείς, να τον κατευοδώσεις.
Γιατί δεν είναι το γραφτό του ν’ αφανιστεί εδώ πέρα, τόσο μακριά
από τους δικούς του· είναι της μοίρας του να ξαναδεί δικούς και φίλους,
να φτάσει στο ψηλό παλάτι του, το χώμα να πατήσει της πατρίδας του.»
130 Ρίγησε η Καλυψώ, ακούγοντας τον λόγο του.
Ύστερα μίλησε, και πέταξαν τα λόγια της σαν τα πουλιά:
«Άσπλαχνοι και ζηλόφθονοι θεοί, σ’ αυτό είστε πρώτοι!
Ω, δεν ανέχεστε θεές που φανερά πλαγιάζουν με θνητούς [...].
[Η Καλυψώ αναφέρεται σε θεές που αγάπησαν θνητούς, οι θεοί όμως ζήλεψαν
και σκότωσαν τους αγαπημένους τους – και
συνεχίζει:]
144 Έτσι και τώρα πέφτει ο φθόνος σας σ’ εμένα που έχω κοντά μου ένα
θνητό.
145 Κι όμως εγώ τον έσωσα, την ώρα που πιασμένος σε
καρίνα
πάλευε μόνος με τα κύματα,
αφού το γρήγορο καράβι
του ο Δίας το τσάκισε με
τον πυρφόρο κεραυνό του
καταμεσής στο μαύρο πέλαγο. Οι άλλοι, ξακουστοί συντρόφοι του,
όλοι τους έσβησαν και πάνε, κι αυτόν μονάχα
150 κύμα κι άνεμος τον έφεραν εδώ.
Κι εγώ τον υποδέχτηκα μ’ αγάπη και τον έθρεψα, λογάριαζα
να γίνει αθάνατος για πάντα και να μείνει αγέραστος.
Όμως, όπως το λες, την εντολή του Δία, που έχει σκουτάρι τη βροντή του,
άλλος θεός δεν τόλμησε να παραβεί ποτέ και να χαλάσει. Ας πάει λοιπόν
155 να δέρνεται, όπως εντέλλεται εκείνος και προστάζει,
στο άκαρπο πέλαγος. [...] Είμαι ωστόσο πρόθυμη
160 στο να τον συμβουλεύσω, δεν θα του κρύψω τίποτε,
πώς να γυρίσει στην πατρίδα του χωρίς μεγάλη βλάβη.»
Της αποκρίνεται ο Ερμής, ψυχοπομπός κι αργοφονιάς:
«Άσ’ τον να φύγει, όπως το λες. Φυλάξου από την οργή του Δία,
μήπως μια μέρα πέσει πάνω σου το βάρος του θυμού του.»
165 Μίλησε κι αναχώρησε ο κρατερός Αργοφονιάς. [...]
Χρυσή κύλικα από σφυρήλατο έλασμα. Οι δύο χυτές λαβές απολήγουν σε ολόγλυφες λαβές σκύλων, αποδοσμένες με φυσιοκρατική διάθεση, που δαγκώνουν το χείλος. «Θησαυρός της Ακρόπολης των Μυκηνών». Τέλος 15ου αι. π.Χ. Αθήνα, ΕΑΜ, Π960
Σταυρόλεξο © Χοπαλάκη Μ. Ερωτήσεις κατανόησης Ερωτήσεις κατανόησης
1 (στ. 1) η Αυγή: Η θεά του ξημερώματος, προάγγελος της ανατολής του Ήλιου, του θεού της ημέρας.
2 (στ. 1) Τιθωνός: Σύζυγος της Αυγής, που ήταν θνητός αλλά πολύ όμορφος και είχε φωνή διαπεραστική· η θεά τον ερωτεύτηκε και ζήτησε από τον Δία να τον κάνει αθάνατο· ξέχασε όμως να ζητήσει γι’ αυτόν και αιώνια νεότητα. Έτσι ο Τιθωνός γέρασε – η φωνή του μόνο έμεινε αναλλοίωτη – και ο Δίας τον λυπήθηκε και τον μεταμόρφωσε σε τζιτζίκι. (βλ. το πρώτο παράλληλο κείμενο).
3 (στ. 9) βασιλικό ραβδί: Πρόκειται για το σκήπτρο, που ήταν σύμβολο θεόδοτης εξουσίας, βασιλικής ιδιαίτερα, αλλά και δικαστικής και θρησκευτικής (πρβλ. την «πατερίτσα»/την ποιμαντορική ράβδο που κρατούν οι επίσκοποι). Σκήπτρο κρατούσαν και οι κήρυκες κατά την άσκηση του έργου τους – τη σύγκληση κυρίως της συνέλευσης των πολιτών– όπως και οι ραψωδοί κατά την απαγγελία των επών. Όποιος κρατούσε σκήπτρο ήταν πρόσωπο ιερό και απαραβίαστο.
4 (στ. 10) νηφάλιος: είναι ο ψύχραιμος άνθρωπος, που έχει πνευματική διαύγεια και ευθυκρισία.
5 (στ. 10) φρένα (φρένες στο αρχαίο κείμενο): Η λέξη στον Όμηρο σημαίνει το κέντρο των διανοητικών αλλά και των συναισθηματικών δυνάμεων: νους / λογική / γνώμη, αλλά και ψυχή / καρδιά (πρβλ.: έχω σώας τας φρένας = σκέπτομαι λογικά).
6 (στ. 27-28) Εσύ δεν ήσουν [...] μνηστήρες: Για το θέμα της εκδίκησης η Αθηνά μίλησε μόνο στον Τηλέμαχο αναφερόμενη σε πιθανή επιστροφή του Οδυσσέα. Ο Δίας όμως μιλάει σαν να το άκουσε και αυτός, γιατί τα πρόσωπα του έπους επιτρέπεται να γνωρίζουν ό,τι γνωρίζει ο ακροατής. Έχουμε λοιπόν εδώ το σχήμα της λύσης από τον ακροατή.
7 (στ. 35) καλλίκομη νύμφη: η νεράιδα με τα όμορφα μαλλιά/τις όμορφες πλεξίδες (πρβλ. α 98: καλλιπλόκαμη νεράιδα).
8 (στ. 39-40) Οι Φαίακες συγγενεύουν με τους θεούς, γιατί ο γενάρχης τους, ο Ναυσίθοος, ήταν γιος του Ποσειδώνα.
9 (στ. 36-42) τον νόστο [...] γλυκιά πατρίδα: Ο Δίας προγραμματίζει τον καθορισμένο από τη μοίρα νόστο του Οδυσσέα φροντίζοντας να ικανοποιήσει και τον Ποσειδώνα (με το «φριχτά βασανισμένος») και την Αθηνά (με τις τιμές και τον νόστο του ήρωα).
10 (στ. 54) πήρε και το ραβδί του: Το ραβδί/το κηρύκειο ήταν σύμβολο του Ερμή, όπως η τρίαινα ήταν σύμβολο του Ποσειδώνα.
11 (στ. 57) κρατερός (<κράτος: δύναμη, εξουσία): ισχυρός, δυνατός.
12 (στ. 64-65) από τον πόντο τον μενεξελή: από τη θάλασσα, που έχει το χρώμα του μενεξέ, το βιολετί.
13 (στ. 67) κόρωνε στη σχάρα μια φωτιά μεγάλη: πύρωνε/έκαιγε στην εστία μια μεγάλη φωτιά.
14 (στ. 69) ο κέδρος κι η θούγια: είναι δέντρα που το ξύλο τους ευωδιάζει, μοσχοβολάει.
15 (στ. 71) υφαίνοντας στον αργαλειό με τη χρυσή σαΐτα: Η σαΐτα (εδώ) είναι εργαλείο υφαντικής, με το οποίο περνούσαν το υφάδι (τις οριζόντιες κλωστές) ανάμεσα στο στημόνι (στις κάθετες κλωστές).
16 (στ. 72) θρασομανούσε δάσος: θέριευε, φούντωνε δάσος.
17 (στ. 72) σκλήθρες: υδρόφιλα δέντρα (όπως και οι λεύκες): δέντρα που αγαπούν το νερό, που χρειάζονται υγρό έδαφος.
18 (στ.105) αμβροσία και νέκταρ: (αμβροσία < ἄμβρο-τος = αθάνατος ≠ βροτός = θνητός): Η τροφή και το ποτό των θεών που, όπως πίστευαν οι άνθρωποι, συντηρούσαν την αθανασία τους και τους εξασφάλιζαν ικανότητες που έφταναν ως το υπερφυσικό, π.χ. ο τρόπος που ταξίδευαν. (Πρβλ. τον μύθο για το αθάνατο νερό.)
Οι αδερφάδες του Μεγάλου Αλεξάνδρου (και το αθάνατο νερό) (λαϊκή παράδοση) [πηγή: Μακεδονία εν μύθοις φθεγγομένη- Ηλεκτρονικός Κόμβος για την Ελληνική Γλώσσα]
Η γοργόνα (λαϊκή παράδοση) [πηγή: Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού]
19 (στ. 116) που έχει σκουτάρι τη βροντή του: που έχει για ασπίδα του τον κεραυνό.
20 (στ. 119) γύρω απ’ το κάστρο του Πριάμου: γύρω από την ακρόπολη της Τροίας, όπου βασίλευε ο Πρίαμος.
21 (στ. 120) τον δέκατο το κούρσεψαν: το κυρίευσαν και το λεηλάτησαν έπειτα από δέκα χρόνια πολιορκίας.
22 (στ. 121) αμάρτησαν στην Αθηνά: Η Αθηνά, και άλλοι θεοί, οργίστηκαν και τιμώρησαν τους Αχαιούς στον γυρισμό γιατί, κατά την άλωση της Τροίας, δεν σεβάστηκαν τα ιερά τους που ήταν μέσα στην πόλη...
23 (στ. 123) οι άλλοι όλοι, ένδοξοι σύντροφοι, σβήσαν και χάθηκαν: Εδώ νοούνται μόνο οι σύντροφοι του Οδυσσέα· ο ποιητής τούς ξεχωρίζει από εκείνους με τους οποίους οργίστηκε η θεά Αθηνά.
24 (στ. 125) ο Δίας εντέλλεται: δίνει εντολή, διατάσσει.
25 (στ. 145) καρίνα: το μακρύ δοκάρι στο κάτω μέρος του πλοίου, στο οποίο σφηνώνονται οι κοίλες πλευρικές σανίδες.
26 (στ. 147) το [...] καράβι του ο Δίας το τσάκισε με τον [...] κεραυνό του: Πρόκειται για το τελευταίο καράβι του Οδυσσέα, που κεραυνοβολήθηκε για να τιμωρηθούν οι σύντροφοι που είχαν φάει τα βόδια του Ήλιου.
1. [Από τον μύθο της Αυγής και του Τιθωνού]
Έτσι πάλι άρπαξε τον Τιθωνό η χρυσόθρονη Ηώς
το δικό σας συγγενή, τον όμοιο με τους αθανάτους.
Πήγε λοιπόν να ζητήσει από τον μαυρονέφελο Κρονίωνα
αθάνατος να είναι, ζωή παντοτεινή να έχει.
Ο Δίας έδωσε τη συγκατάθεσή του και την επιθυμία της πραγματοποίησε.
Τι ανόητη! Ούτε που σκέφτηκε η σεβαστή Ηώς
να ζητήσει τη νιότη και να μη γνωρίσει τη συμφορά των γηρατειών.
(Από τον ομηρικό ύμνο Εἰς Ἀφροδίτην, στ. 218–38 –Ομηρικοί Ύμνοι, μτφρ. Φιλολογικής Ομάδας Κάκτου, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 2002)
→ Προσέξετε στο παραπάνω απόσπασμα το λάθος της Aυγής (δείτε και το σχόλιο 2).
H Hώς/Aυγή στο άρμα της ταξιδεύει στο στερέωμα.
Μελανόμορφη λήκυθος λευκού εδάφους του Ζ. της Σαπφώς, περίπου 500 π.X. (Nέα Yόρκη, Mητροπολιτικό Mουσείο,
41.162.29 )
2. [Ο ξενιτεμένος παραγγέλλει στη γυναίκα του με τα χελιδόνια]
Θες, κόρη μου, παντρέψου, θες καλόγραιψε,
τι εδώ που ’μ’ ο καημένος επαντρεύτηκα.
Επήρα μια γυναίκα σκύλα, μάγισσα·
μαγεύει τα καράβια, δεν κινούν γι’ αυτού,
με μάγεψε κι εμένα, δεν κινώ κι εγώ.
Όντας κινώ για να ’ρθω, χιόνια και βροχές,
όντας γυρίζω πίσω, ήλιος ξαστεριά.
Ζώνομαι τ’ άρματά μου, πέφτουν καταγής, πιάνω
γραφή να γράψω και ξεγράφεται.
(Από το βιβλίο του Αναστασιάδη, ό.π., σ. 102)
-
Να συγκρίνετε το δεύτερο συμβούλιο των θεών (στ. 3-49) με το πρώτο (με τους στ. α 56-108, ειδικότερα) και να διακρίνετε:
α. τα νέα στοιχεία που προέκυψαν από τις ενέργειες του Tηλέμαχου (τη συνέλευση και το ταξίδι) και
β. εκείνα που προδιαγράφουν εξελίξεις. Τα συμβούλια των θεών
O ποιητής επιμένει στην περιγραφή του τοπίου της Ωγυγίας, που ο Eρμής στάθηκε και θαύμαζε την ομορφιά του. H στάση αυτή του θεού αντιπαρατίθεται προς τη στάση του ............................., που.................................(στ. 93).
Ποια στοιχεία συνθέτουν το περιβάλλον της Kαλυψώς (το εσωτερικό της σπηλιάς και το εξωτερικό του νησιού, στ. 66-82) και τι είδους εικόνες προβάλλουν; (π.χ.: μοσκοβόλαγε το νησί: οσφρητική εικόνα). Zωγραφίστε μία οπτική εικόνα που σας άρεσε.
Να συγκρίνετε την εντολή του Δία στον Eρμή (στ. 35-49) με την ανακοίνωσή της από τον Eρμή στην Kαλυψώ (στ. 109-129), να διαπιστώσετε τις διαφορές και να τις δικαιολογήσετε.
Να εντοπίσετε μερικά σημεία από τις αντιδράσεις της Kαλυψώς (στ. 130-161) που επιβεβαιώνουν τον ανθρωπομορφισμό των ομηρικών θεών (βλ. και το Γ5 της 2ης Ενότητας).
Στην Ενότητα αυτή οι θεοί κινητοποιούνται, για να βοηθήσουν έναν άνθρωπο/βασιλιά, που (άμεσα ή έμμεσα) χαρακτηρίζεται πρόθυμος, νηφάλιος, δίκαιος, σπλαχνικός/πονόψυχος, γλυκός σαν πατέρας, και αγαπά την πατρίδα του. H θεϊκή αυτή κινητοποίηση χάριν ενός (καλού βέβαια) ανθρώπου υπογραμμίζει τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της Oδύσσειας.
Στον λαιμό του αγγείου εικονίζεται ο Eρμής να συνομιλεί (πιθανόν) με την Kαλυψώ.
Σύμφωνα με διαφορετική ερμηνεία εικονίζονται δύο γυναίκες.
Λεπτομέρεια από μηλιακό αμφορέα του 600 περίπου π.X.
(Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο, 354)
Eρμής. Λεπτομέρεια από τον πίνακα Αλληγορία της Άνοιξης, έργο του Iταλού ζωγράφου Mποτιτσέλι, 1445-1510.
(Φλωρεντία, Πινακοθήκη Oυφίτσι)
Δες ένα επεξηγηματικό βίντεο για τον πίνακα
Ερμηνευτικές επισημάνσεις
1. Με τη ραψωδία ε αρχίζει η εφαρμογή του δεύτερου μέρους του σχεδίου της Αθηνάς: η διαδικασία του νόστου του Οδυσσέα = η Οδύσσεια, μετά την «Τηλεμάχεια».
2. Ορίζεται ο χρόνος (αυγή της 7ης μέρας της Οδύσσειας) και ο χώρος (Όλυμπος - Ωγυγία) και διακρίνονται οι τρεις βασικές σκηνές της Ενότητας.
3. Από τη σύγκριση του δεύτερου συμβουλίου των θεών (3-49/<3-42>) με το πρώτο -ειδικότερα με τους στ. α 56-108/<48-95>- διακρίνονται τα επαναλαμβανόμενα στοιχεία (η έγνοια της Αθηνάς για τον αποκλεισμένο στο νησί της Καλυψώς ήρωα και η απόφαση των θεών για τον νόστο του) από τα νέα (αυτά που προέκυψαν από τις ενέργειες του Τηλέμαχου και εκείνα που προδιαγράφουν εξελίξεις)· αυτά κυρίως ενδιαφέρουν:
• ότι οι Ιθακήσιοι ξέχασαν τον καλό βασιλιά τους (στοιχείο από τη συνέλευση των πολιτών)·
• ότι ο Τηλέμαχος κινδυνεύει κατά την επιστροφή του από την ενέδρα των μνηστήρων (στοιχείο που προέκυψε μετά το ταξίδι και χρειάζεται άμεση αντιμετώπιση - επίσπευση άρα της επιστροφής του Οδυσσέα)·
• ότι οι εντολές του Δία στη μεν Αθηνά να αναλάβει την προστασία του Τηλέμαχου, στον δε Ερμή να ανακοινώσει στην Καλυψώ το πρόγραμμα του νόστου, προοικονομούν τα επόμενα μέχρι την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη και την επιστροφή σώου του Τηλέμαχου από τη Σπάρτη, ενώ η αναφορά στην εκδίκηση που θα πάρει ο Οδυσσέας επιστρέφοντας (27-8/<23-4>)6 προβλέπει και τη μνηστηροφονία.
Από τα παραπάνω προκύπτει η συνοχή και ενότητα της Οδύσσειας: H δεύτερη συνέλευση των θεών αποτελεί συνέχεια της πρώτης, καθώς επαναλαμβάνει εντονότερα τα θέματα που τέθηκαν εκεί, αναφέρεται σε δεδομένα που προέκυψαν από την εφαρμογή των εντολών της Αθηνάς προς τον Τηλέμαχο, επαναφέρει δε και προεκτείνει, αλλά ως εντολή του Δία, το σχέδιο που έχει να εκτελέσει ο Ερμής, στο οποίο επικεντρώνεται τώρα η αφήγηση. (Σχετικό είναι το απόσπασμα Δ1.)
4. Από τις σκηνές της αποστολής και άφιξης του Ερμή στην Ωγυγία (51-95/<44-84>) ενδιαφέρουν κυρίως οι εικόνες και μερικές χαρακτηριστικές λεπτομέρειές τους:
• η ετοιμασία του Ερμή, που επαναλαμβάνει εκείνην της Αθηνάς αλλά με προσαρμογή στις ιδιότητες του αγγελιοφόρου των θεών: ο Ερμής δεν κρατάει δόρυ αλλά κηρύκειο (ε51-7/<44-9> » α 109-14/<96-101>)·
• το πέταγμα του θεού από τον Όλυμπο και το ακροπάτημά του στα κύματα, σαν τον γλάρο, ως την έξοδό του στην Ωγυγία και την άφιξή του στη σπηλιά της Καλυψώς (58-66/<50-8>)·
• η σύνθετη εικόνα (οπτική-οσφρητική-ακουστική) της σπηλιάς και της νεράιδας (67-71/<59-62>)·
• οι εικόνες του περιβάλλοντος χώρου: του δάσους με τα πουλιά (72-6/<63-7>), της κληματαριάς (77-8/<68-9>), των πηγών (79-80/<70-1>), των λιβαδιών (81-2/<72-3>), που συνθέτουν ένα ειδυλλιακό τοπίο.
Στην αρχή, η αφήγηση εναλλάσσεται με την περιγραφή, η κίνηση με τη στάση, ως τη στιγμή που ο Ερμής φτάνει στη σπηλιά. Από εκεί και μετά κυριαρχεί η πλούσια περιγραφή του εσωτερικού της σπηλιάς πρώτα και του περιβάλλοντος χώρου έπειτα. O λόγος της επιμονής του ποιητή στην προβολή του νησιού γίνεται φανερός αμέσως μετά (82-4/<73-4>): Το «κι ένας θεός αν έρχονταν εδώ, [...] θα γέμιζε αγαλλίαση η ψυχή του» αντιπαρατίθεται προς τη στάση/κατάσταση του Οδυσσέα: (εκείνος) «στην ακτή καθόταν κι έκλαιγε ...» (93-5/<82-4>): Τον Οδυσσέα τον αφήνει αδιάφορο η ομορφιά του νησιού· από εκείνα που λαχταρά τον χωρίζει το πέλαγος, γι' αυτό και προσηλώνεται σ' αυτό -θαρρείς εκλιπαρώντας το-, σ' αντίθεση με την Καλυψώ που «τραγουδά»10 (70/<61>).
5. Από τη συνάντηση του Ερμή με την Καλυψώ επισημαίνονται: α. ο χειρισμός της ανακοίνωσης της εντολής του Δία και β. οι αντιδράσεις της νεράιδας.
α. Συγκρίνεται η εντολή του Δία (ε35-49/<30-42>) με την ανακοίνωσή της (111-29/<99-115>):
• Την κυρίως εντολή του Δία, που είναι δυσάρεστη για την Καλυψώ, ο Ερμής την ανακοινώνει προς το τέλος του λόγου του, αλλά με πιο απαιτητικό τρόπο (35-6/<30-1> » 125-6/<112>), ώστε να μη μείνουν περιθώρια άρνησης, και τη συνοδεύει με την αναφορά στη μοίρα του Οδυσσέα, εκτενέστερα εδώ, με αρνητικό και θετικό τρόπο (47-9/<41-2> » 127-9/<113-5>)11, για να τονιστεί προφανώς ότι κανείς δεν μπορεί να την αλλάξει και ότι, επομένως, η μοίρα ευθύνεται για την εντολή.
• Αφαιρεί τα σχετικά με το ταξίδι του Οδυσσέα και με τους Φαίακες (37-46/<32-40>), γιατί δεν αφορούν την Καλυψώ, εκτός από τη σχεδία, αλλά η κατασκευή της αφήνεται στην πρωτοβουλία της θεάς.
• Κυρίως όμως προσθέτει στοιχεία προλογίζοντας την ανακοίνωση της εντολής:
- ότι με δυσφορία ανέλαβε να κάνει ένα μακρινό θαλασσινό ταξίδι, που δεν έχει αναψυχές, αλλά και ότι δεν μπορούσε να παραβεί την εντολή του Δία (111-7/<99-104>)· ο εξομολογητικός αυτός τόνος δημιούργησε οικειότητα και προετοίμασε, έτσι, την υποταγή της Καλυψώς·
- με μια συνοπτική έπειτα αναφορά στα τρωικά και στους νόστους των ηρώων παρουσιάζει τον Οδυσσέα, χωρίς καν να αναφέρει το όνομά του, ως τον πιο συφοριασμένο από όλους τους συμπολεμιστές του στην Τροία, αφού άραξε ναυαγός στο νησί της χωρίς συντρόφους (117-24/<105-11>)- είναι, επομένως, αξιολύπητος και άξιος βοήθειας- και πριν φύγει, όταν η Καλυψώ έχει ήδη συναινέσει, επαναλαμβάνει την εντολή σαν δική του συμβουλή, για να προφυλάξει, προφανώς, τη θεά από την πιθανή οργή του Δία (163-4/<146-7>). Ο Ερμής, λοιπόν, δεν μετέφερε την εντολή του Δία ως απλός αγγελιοφόρος, αλλά, χωρίς να αλλοιώσει το περιεχόμενό της, μίλησε με σύνεση και ευγένεια. Αποδείχτηκε έτσι πρόσωπο που ξέρει να χειρίζεται με επιτυχία τις υποθέσεις που του ανατίθενται.
β. Από την απάντηση της Καλυψώς (130-61/<116-44>) προκύπτει ότι οι αντιδράσεις της είναι σύμφωνες με όσα έχουμε ακούσει ως τώρα για τη νεράιδα (α 16-9/<13-5>, 64-6/<55-7> και ε 16-8/<13-5>)13 και διαπιστώνεται ότι το ρίγος που τη διαπερνά (130/<116>) και τα οργισμένα λόγια της (132-52/<118-36>) επιβεβαιώνουν τον μεγάλο έρωτά της για τον Οδυσσέα αλλά και τον θεϊκό ανθρωπομορφισμό (έρωτες και ζήλιες,14 παράπονα και διεκδικήσεις, αλλά και υποταγή στον αφέντη15). (Σχετικό είναι το απόσπασμα Δ4.)
Υπογραμμίζεται, ακόμη, η επιμονή της στο όψιμο ενδιαφέρον του Δία για τον Οδυσσέα, σε αντίθεση με τη δική της φροντίδα για τον ναυαγό, και η πρόθεσή της να του χαρίσει αθανασία και αγηρασία, για να προβάλει έτσι -απεγνωσμένα έστω- τα δικαιώματά της· παρ' όλα αυτά, είναι πρόθυμη να τον συμβουλεύσει για ένα ταξίδι «χωρίς μεγάλη βλάβη» (153-61/<137-44>)- τον αγαπάει, άρα, αληθινά.
6. Προσδιορίζεται το επίπεδο δράσης και ο λόγος της θεϊκής δραστηριότητας που αναπτύσσεται: οι θεοί υπηρετούν τον άνθρωπο που υπήρξε βασιλιάς δίκαιος και γλυκός σαν πατέρας και μένει προσηλωμένος στον σκοπό του, τον νόστο με όλα όσα αυτός συνεπάγεται: προσήλωση στην πατρίδα, στον λαό και στην οικογένειά του, αξίες που οι άνθρωποι και οι θεοί της ομηρικής εποχής (και όχι μόνο) στηρίζουν.
Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία
1. Η ανάγκη σύγκλησης του δεύτερου συμβουλίου των θεών
«Μια πιθανή λύση είναι ότι η δεύτερη συνέλευση παρουσιαζόταν ως εναλλακτική της πρώτης για τις περιπτώσεις που ο ποιητής έπρεπε να αρχίσει την αφήγησή του όχι από την κατάσταση στην Ιθάκη μα από τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα. Ότι οι ακροατές θα το ζητούσαν αυτό είναι πλήρως ευνόητο- και χωρίς μιαν τέτοια αρχή η ιστορία θα ξεκινούσε πολύ παράτυπα και πολύ απότομα. Γνωρίζουμε πολύ λίγα σχετικά με την πρώτη καταγραφή των ποιημάτων για να είμαστε σε θέση να υποθέσουμε πώς ή γιατί αμφότερες οι συνελεύσεις έχουν εισαχθεί στο κείμενο. Ίσως όμως να αισθάνονταν ότι, αφού με την αναχώρηση από την Ωγυγία αρχίζει ένα εντελώς νέο τμήμα, χρειαζόταν εισαγωγή και η δεύτερη συνέλευση κάλυψε αυτή την ανάγκη.» (Companion, σσ. 75-6, Β' - βλ. και Ρεγκάκος, σσ. 153-7, Β').
2. Ο ρόλος της Κίρκης και της Καλυψώς αποτελούν παραλλαγές του ίδιου θέματος
«Στην Οδύσσεια, που πραγματεύεται το πάγκοινο και πανάρχαιο θέμα της επιστροφής του περιπλανωμένου, ο περιπλανώμενος δύο φορές καθυστερείται από [...] θεϊκές γυναίκες σε απόμακρα νησιά, πρώτα από την Κίρκη και ύστερα από την Καλυψώ. Πίσω απ' αυτό βρίσκεται το κοινό θέμα της μάγισσας που ερωτεύεται τον πλάνητα και τον κρατά κοντά της ωσότου της ξεφύγει με κάποιον τρόπο. Ότι και οι δυο τους ήταν κάποιου είδους μάγισσες μπορεί να το συμπεράνει κανείς από τα ονόματά τους, που σημαίνουν "το Γεράκι" και "η Συγκαλύπτουσα". [...] Στην πλοκή [...] όμως επιτελούν διαφορετική αποστολή. H Κίρκη έχει, ανάμεσα στ' άλλα της καθήκοντα, να διδάξει τον Οδυσσέα πώς να πλεύσει στην άκρη του κόσμου και να καλέσει το φάντασμα του Τειρεσία· η Καλυψώ είναι χρήσιμη, επειδή κρύβει τον Οδυσσέα για αρκετά μακρύ διάστημα ώστε να καταστεί η τύχη του μυστήριο και να θεωρηθεί ο θάνατός του πιθανός. Μπορεί να είχαν διαφοροποιηθεί πριν ο ποιητής της Οδύσσειας ακούσει γι' αυτές, ή ίσως, όπως έχουν σκεφτεί, η Καλυψώ αποτελεί δική του επινόηση για να εξηγήσει τη μακρόχρονη απουσία του ήρωα. Και στις δύο περιπτώσεις δείχνουν πώς ένα απλό θέμα ήταν δυνατό να μεταπλαστεί σε δύο διαφορετικά ή ακόμα και συμπληρωματικά ή αντιθετικά θέματα.» (Μ. Bowra, Companion, σ. 67, Β').
3. Η διακριτικότητα του Ερμή και η απόφαση της Καλυψώς
«Ευγένεια και πολιτισμός [...] στις σχέσεις Ερμή και Καλυψώς. Ο αγγελιαφόρος του Διός παρουσιάζεται απρόθυμος εντολοδότης στην ερωτευμένη νεράιδα, για να μην την προσβάλει. Δεν αναφέρει καν το όνομα του Οδυσσέα, καθώς διεκπεραιώνει τον εκτελεστικό του ρόλο, ξέροντας ότι το όνομα πληγώνει τον αφορμισμένο έρωτα. Στο ίδιο βάλσαμο της ανωνυμίας καταφεύγει και η Καλυψώ, όσο ακόμη ταλαντεύεται αν θα υπακούσει ή όχι στην εντολή του Δία. Και μόνο όταν ο Ερμής αποχωρεί, η Καλυψώ, σάμπως να ήταν δική της η πρωτοβουλία, ανακοινώνει στον αγαπημένο της πως αποφάσισε να τον ξεπροβοδίσει. Τότε επιτέλους και τον ονομάζει, και μάλιστα με όλους τους επίσημους τίτλους του.» (Μαρωνίτης 5, σσ. 61-2, Γ').
4. Η διεκδικητική διαμαρτυρία της Καλυψώς
«Εντονη και θαρραλέα είναι η κατηγορηματική απαίτηση της νύμφης -και στο όνομα των άλλων θηλυκών θεών- για την αυτοδιάθεση στον έρωτα. Αλλά κι εκείνη υποτάσσεται στο τέλος στη βουλή του Δία. Αυτό αποτελεί δίχως αμφιβολία το πρώτο παράδειγμα για γυναικεία χειραφέτηση στη λογοτεχνία, και σχετικά με τον «πατέρα θεών», τον Δία, είναι και το πρώτο παράδειγμα για τη διαμαρτυρία μιας κόρης κατά της απαγόρευσης του πατέρα.» (Lohmann, βλ. Πρακτικά Κ.Ο.Σ. 5, σ. 97, Β').
ε, 151-261 Οδυσσέας και Καλυψώ
Η θέση και η λειτουργία της ραψωδίας ε στην Οδύσσεια
Η ραψωδία ε έπεται της Τηλεμάχειας (α-δ), από την οποία έχουμε πάρει πληροφορίες για την κατάσταση στην Ιθάκη, για την τύχη του Οδυσσέα, καθώς και για την οριστική απόφαση των θεών να επιστρέψει ο ήρωας στην πατρίδα του. Στην Τηλεμάχεια ο Οδυσσέας είναι παρών in absentia: η μορφή του δεσπόζει μέσα από το κενό που άφησε στο σπίτι και την πατρίδα του, μέσα από τη φήμη του, μέσα από τις διηγήσεις ανθρώπων που βρέθηκαν μαζί του στην τρωική εκστρατεία (Νέστορας, Μενέλαος, Ελένη), αλλά και του Πρωτέα, του περίφημου Γέρου της Θάλασσας, που τον είδε στην Ωγυγία. Τώρα είναι η στιγμή να συναντήσουμε τον ίδιο τον Οδυσσέα (ύστερα από 2370 στίχους), καθώς με τη ραψωδία ε ξεκινά το ταξίδι της επιστροφής και της αποκατάστασης, όχι απλά στην πατρίδα του, αλλά και στη θέση του ως συζύγου και βασιλιά. Η ραψωδία ε αποτελεί τον συνδετικό κρίκο μεταξύ της δ (και γενικότερα της Τηλεμάχειας) και της ζ, της άφιξης στο νησί των Φαιάκων, η οποία με τη σειρά της αποτελεί τον τελευταίο σταθμό του Οδυσσέα πριν την Ιθάκη. Η ραψωδία ε σηματοδοτεί την τελευταία φάση του νόστου, που θα φέρει τον Οδυσσέα στην Ιθάκη, αφού πρώτα περάσει από τη Σχερία.
Πώς λειτουργεί στο πλαίσιο της Οδύσσειας η ραψωδία ε; Σε τι συμβάλλει, ποια σκοπιμότητα εξυπηρετεί, τι προσφέρει στο έπος; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ραψωδία ε συμβάλλει στα εξής:
• Παρουσιάζει για πρώτη φορά τον Οδυσσέα και σκιαγραφεί την ταυτότητα και το ήθος του. Είναι ο ήρωας που δεινοπαθεί, ταλαιπωρείται για χρόνια, είχε τις ευκαιρίες και τις δυνατότητες να ξεφύγει απ’ τη δυστυχία και να κερδίσει την αθανασία και μια ήσυχη και ανέμελη ζωή, αλλά δεν το έκανε. Έμεινε σταθερός στον πόθο της επιστροφής στην πατρίδα και τη γυναίκα του. Αποδείχθηκε σωστός βασιλιάς και οικογενειάρχης, αφού δεν λησμόνησε τον λαό και την οικογένειά του. Αυτά περίπου είναι και τα επιχειρήματα της Αθηνάς στην αρχή της «δεύτερης συνέλευσης» των θεών (ε, 7-20).
• Προβάλλει τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του οδυσσειακού ήρωα: πολύτλας (υπομένει καρτερικά εδώ και επτά χρόνια), πολύμητις (ιδιαίτερα μέσα από την επιτυχή αντιμετώπιση της πονηριάς της Καλυψούς), σταθερά προσηλωμένος στο στόχο του (ακόμα και με άρνηση της αθανασίας), με ξεχωριστές σωματικές δεξιότητες, τέχνη (κατασκευή σχεδίας).
• Μέσα από την παρουσίαση άλλων γυναικών καταδεικνύεται η σπουδαιότητα και το μεγαλείο της Πηνελόπης. Η Καλυψώ επιχειρεί ευθέως σύγκριση μεταξύ του εαυτού της και της Πηνελόπης και, ως θεά, κρίνεται κατά πολύ ανώτερή της. Παρόλα αυτά, η Πηνελόπη αποδεικνύεται, τελικά η ιδανική σύζυγος για τον ήρωα.
• Τονίζεται το θέμα του νόστου, εγχειρήματος κοπιαστικού και κινδυνώδους. Οι κίνδυνοι είναι φυσικοί (θαλασσοταραχές, ναυάγια, μάχες), αλλά και ψυχολογικοί (πιέσεις από Καλυψώ). Ο Οδυσσέας τους αντιμετωπίζει επιτυχώς χάρη στην καρτερία και την πανουργία του.
• Τα επτά χρόνια παραμονής στην Ωγυγία εξυπηρετούν τη δομή της Οδύσσειας: είναι το αναγκαίο χρονικό διάστημα για να μεγαλώσει και να δραστηριοποιηθεί ο Τηλέμαχος.
• Ιδιαίτερα η σκηνή που εξετάζουμε είναι αυτή που παρουσιάζει τον ήρωα να βγαίνει από την αδράνεια και την απραξία, να ανακτά τις πνευματικές και σωματικές του δυνάμεις, να είναι έτοιμος για το ταξίδι της επιστροφής.
Ο ρόλος των θεών
Όπως και στη ραψωδία α, η δράση στο έψιλον κινείται χάρη στην επέμβαση των θεών. Η ανθρώπινη βούληση βρίσκεται σε αρμονία με το θεϊκό σχέδιο: οι όποιες σημαντικές εξελίξεις παρουσιάζονται ως αποτέλεσμα της δράσης θεών και ανθρώπων. Η Αθηνά μεσολαβεί εκ νέου για να βοηθήσει τον προστατευόμενό της, ενώ ο Ερμής αναλαμβάνει το έργο της πληροφόρησης της Καλυψούς και χειρίζεται το θέμα με επιδεξιότητα και αποτελεσματικότητα. Οι θεοί, εξαιρουμένου βεβαίως του Ποσειδώνα, που όμως διευκολύνει τους υπολοίπους με την απουσία του, στηρίζουν τον δίκαιο βασιλιά και με την επέμβασή τους δρομολογείται η αναχώρησή του από την Ωγυγία.
Οι στίχοι ε, 151-261 στο πλαίσιο της ραψωδίας:
Οι στίχοι αυτοί αποτελούν την τέταρτη μεγάλη ενότητα της ραψωδίας ε. Είχε προηγηθεί:
(α) Η «δευτέρα ἐκκλησία» των θεών (ε, 1-42), 1 στην οποία ο Δίας έδωσε την εντολή για την αποδέσμευση του Οδυσσέα από το νησί της Καλυψούς. Ενδιαφέρουσα εδώ είναι η νέα υπόμνηση, αυτή τη φορά εκ μέρους της Αθηνάς, για την ἀτασθαλίην των μνηστήρων και βεβαίως για την τελική τους τύχη.
(β) Το ταξίδι του Ερμή προς τη σπηλιά της Καλυψώς (ε, 43-75), στο οποίο δεσπόζει η επιβλητική περιγραφή του σπέους, της παραδείσιας φυλακής του Οδυσσέα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η εικόνα αυτής της σπηλιάς και του εδεμικού περιβάλλοντός της θυμίζει τόσο έντονα μια άλλη σπουδαία οδυσσειακή σπηλιά, αυτή του Κύκλωπα. Η σπηλιά της θείας ξεγνοιασιάς, του άφθιτου ερωτικού πάθους και της αιώνιας νεότητας (πρβλ. τα λόγια της Καλυψούς προς τον Οδυσσέα στους στ. 208-10) αντιπαραβάλλεται με την τερατώδη φωλιά του πλάσματος εκείνου που ενσαρκώνει στην Οδύσσεια την απόλυτη απαξίωση του πολιτισμού και των κεκτημένων του.
(γ) Τη φιλοξενία του Ερμή στη σπηλιά (76-147), όπου ανακοινώνεται η απόφαση των θεών στην αγανακτισμένη, πλην υποχρεωμένη να υπακούσει Καλυψώ. Αξιοσημείωτη είναι στην ενότητα αυτή η τυπική σκηνή της φιλοξενίας. Αφενός, η προληπτική παραπομπή στο επεισόδιο με τον Πολύφημο —όπως προκύπτει εμμέσως, καθώς προείπαμε, από το παραδείσιο ντεκόρ των δύο επεισοδίων— καταδεικνύει την απόσταση ανάμεσα στο ανόσιο αυτό τέρας και στη δίκαιη, ευσεβή (νόος ἐναίσιμος) και κατά βάθος όχι σκληρόκαρδη Καλυψώ (οὐδέ μοι αὐτῇ/ θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι σιδήρεος, 190-1). Αφετέρου, η φιλοξενία που προσφέρει η Καλυψώ στον Ερμή παραλλάσσεται κατόπιν στη ραψωδία, όταν η Καλυψώ δεξιώνεται τον Οδυσσέα, πριν περάσουν μαζί το τελευταίο βράδυ τους (ε, 192 κ.ε.). Μόνη διαφορά: στον Ερμή σερβίρεται νέκταρ και αμβροσία, ενώ στον Οδυσσέα οἷά περ βροτοὶ ἄνδρες ἔδουσιν (197). Κατά τα άλλα, ο Οδυσσέας καθέζετ’ ἐπὶ θρόνου ἔνθεν ἀνέστη Ἑρμείας (195-6) και η νύμφη κάθεται απέναντί του, όπως ακριβώς έκανε και με τον θεό. Με τις απαραίτητες για το ανθρώπινο στάτους του προσαρμογές, ο Οδυσσέας λαμβάνει τη μεταχείριση που έλαβε ο αγγελιαφόρος των θεών. Μικρές παραλλαγές στην «τυπική» κατά τα άλλα σκηνή φιλοξενίας τιμούν και αναβαθμίζουν τον Οδυσσέα λίγο πριν την αναχώρησή του.
Ο Οδυσσέας καθηλωμένος στο νησί της Καλυψώς
Ύστερα από τέσσερις ραψωδίες έρχεται η ώρα να συναντήσουμε τον Οδυσσέα. Η εισαγωγή του στο έπος δεν γίνεται με τρόπο ιδιαίτερο ή επιβλητικό, όπως ενδεχομένως θα ανέμενε κανείς. Αντίθετα, συναντούμε τον Οδυσσέα, όταν η Καλυψώ κατευθύνεται προς το μέρος του για να του ανακοινώσει την είδηση της αναχώρησής του. Ο ήρωας βρίσκεται σε απραξία, θλίψη και απογοήτευση. Έχει φτάσει σε πολύ χαμηλό σημείο και από εκεί θα ξεκινήσει το ταξίδι της επιστροφής.
Η κατάσταση του Οδυσσέα στο νησί της Καλυψώς έχει ήδη περιγραφεί στη ραψωδία α, όταν η προστάτιδά του Αθηνά εκφράζει στον Δία το παράπονό της (α, 45-62). 2 Ο Οδυσσέας βιώνει για επτά χρόνια την απραξία και τη νωθρότητα, στοιχεία ξένα προς τον χαρακτήρα του και άδικα για άνθρωπο που επιθυμεί διακαώς την επιστροφή στην πατρίδα, τον λαό και την οικογένειά του (μείζονες αξίες της ομηρικής εποχής αυτές). Η κατάσταση αυτή είναι αφύσικη για επικό ήρωα, ο οποίος δικαιώνεται μόνο στη δημόσια σφαίρα, «επιτελώντας σπουδαίους άθλους ενώπιον των ομοίων του» (Jones 1988, 46). Η Αθηνά επισημαίνει ότι ο Οδυσσέας βρίσκεται εκεί παρά τη θέλησή του και αντιστέκεται στις προσπάθειες της Καλυψούς να τον κάνει να ξεχάσει την Ιθάκη. Επιθυμεί να δει έστω καπνὸν ἀποθρῴσκοντα απ’ την πατρίδα του (α, 58) κι ας πεθάνει. Η αναχώρηση από την Ωγυγία αποτελεί την πρώτη δράση μετά την Τηλεμάχεια. Η σημασία του επεισοδίου, επομένως, σε σχέση και με τις περιπέτειες που θα ακολουθήσουν, είναι μεγάλη.
Η σπουδαιότητα του επεισοδίου στο έπος εμφαίνεται και αφηγηματολογικά: ενώ όλες τις γυναικείες μορφές που περιβάλλουν τον Οδυσσέα και συνιστούν περισπασμούς και πειρασμούς στην πορεία του προς τον νόστο (βλ. παρακάτω) τις γνωρίζουμε είτε μέσα από τις πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις του ίδιου του Οδυσσέα είτε μέσα από τη διήγηση άλλου προσώπου όπως μεταφέρεται από τον Οδυσσέα (π.χ. ο Οδυσσέας μεταφέρει τη διήγηση της Κίρκης για τις Σειρήνες), το επεισόδιο της Καλυψώς, όπως βεβαίως και της Ναυσικάς, είναι το μοναδικό στην κατηγορία αυτή το οποίο μας εκθέτει ο ίδιος ο ποιητής. Το επεισόδιο της Καλυψώς, θυμίζουμε, είχε ήδη προβληθεί με έμφαση στην «προέκταση» του προοιμίου στο άλφα. Στο επεισόδιο επιστρέφει ξανά ο ίδιος ο Οδυσσέας δύο φορές κατά την εξιστόρηση προς τους Φαίακες (η, 244-66 και μ, 447-50) και αργότερα ξανά στους «Μικρούς Απολόγους» προς την Πηνελόπη (ψ, 333-37).
Η Καλυψώ
Η Καλυψώ είναι «αυτή που καλύπτει». Το λογοπαίγνιο με την ετυμολογία του ονόματος αντανακλά τη φύση και τις λειτουργίες του προσώπου αυτού. Η Καλυψώ καλύπτει τον Οδυσσέα, τον αποκρύπτει από τον κόσμο. 3 Στο νησί της Καλυψώς ο Οδυσσέας δεν είναι ο εαυτός του. Τα επτά χρόνια της απραξίας, η μοναξιά και η μελαγχολία που βιώνει δεν είναι φυσικά γνωρίσματα του ήρωα. Βρίσκεται στη μέση του πελάγους (ὀμφαλός ἐστι θαλάσσης, α 50) και δεν λειτουργεί ως Οδυσσέας. Ωστόσο απορρίπτει την πρόταση-πρόκληση της Καλυψούς για αθανασία και αιώνια νεότητα.
Επιπλέον, η Καλυψώ εξυπηρετεί τη δομή της Οδύσσειας: η τύχη του ήρωα σκεπάζεται από μυστήριο, ο θάνατός του θεωρείται πολύ πιθανός και γι’ αυτό ο ίδιος πρέπει να καλύπτεται μέχρι να παρέλθουν είκοσι συναπτά έτη από την αναχώρησή του (και δέκα από την άλωση της Τροίας), οπότε θα μεγαλώσει και θα αναλάβει ενεργό δράση ο Τηλέμαχος.
Η Καλυψώ δεν έχει κακία, όπως η Κίρκη, απλά θέλει πλάι της έναν άντρα. Το κίνητρό της επομένως να κρατήσει τον Οδυσσέα κοντά της είναι η προσωπική της ευχαρίστηση. 4 Για να επιτύχει, πρέπει να χρησιμοποιήσει πειθώ, όχι μαγεία όπως χρησιμοποιούν η Κίρκη ή οι Σειρήνες. Η δύναμη της πειθούς όμως και της «φυσικής» γυναικείας σαγήνης, όπως αυτή που διαθέτουν η Καλυψώ και η Ναυσικά, είναι σαφώς μεγαλύτερη από τα μάγια (σε εισαγωγικά το «φυσικής», καθώς και οι δύο αυτές μορφές μετέχουν ταυτοχρόνως, σε διαφορετικό βαθμό και με αλλιώτικο τρόπο η καθεμιά, και της θεϊκής και της ανθρώπινης φύσης). 5 Ο ήρωάς μας πρέπει να επιλέξει και, όπως πληροφορούμαστε ήδη από την ραψωδία α (56-59), αυτό έχει κάνει: επιθυμεί σταθερά και απαρασάλευτα να επιστρέψει στην πατρίδα του. Η Καλυψώ προσπαθεί να τον κάνει να ξεχάσει, 6 όμως ο Οδυσσέας είναι προσκολλημένος στο σπίτι του. Η νύμφη δεν τον ικανοποιεί πια (οὐκέτι, ε 153) και ο Οδυσσέας έχει ξεπεράσει οποιαδήποτε προσωρινή αποπλάνηση. 7 Όλα τα επιμέρους στοιχεία μας προετοιμάζουν για την αναχώρηση του ήρωα από την Ωγυγία.
Ο Οδυσσέας και οι επικίνδυνες γυναίκες
Η Οδύσσεια βρίθει γυναικείων μορφών που χαρακτηρίζονται (όπως και ο Οδυσσέας, βλ. παρακάτω) από το στοιχείο της εξυπνάδας και της πονηριάς:
• Η Αθηνά, αρχετυπική θεά της σοφίας, της πονηριάς (πρβλ. τη μεταμόρφωσή της ενώπιον του Οδυσσέα στην Ιθάκη)·
• Η Κίρκη, που είναι μάγισσα·
• Η Ελένη, η οποία βάζει κρυφά στα ποτήρια των συνδαιτυμόνων φάρμακο που σβήνει τους καημούς και τα φαρμάκια (δ, 219-21)·
• Η Καλυψώ, που με ένα συνδυασμό κολακείας και απειλής προσπαθεί να κρατήσει κοντά της τον Οδυσσέα (ε, 203-213)·
• Η Ναυσικά, που προσπαθεί να ξεγελάσει τον πατέρα της (ζ, 57κ.ε.)·
• Η Πηνελόπη, που δοκιμάζει έξυπνα τον Οδυσσέα (ψ, 177κ.ε.).
Όπως παρατηρούν πολλοί μελετητές, στις ραψωδίες ε-μ ο Οδυσσέας δοκιμάζεται από υπεράνθρωπα όντα και καταστάσεις. Στον Όμηρο αυτά τα πρόσωπα ή περιστατικά δεν κατονομάζονται ρητά ως περισπασμοί, κίνδυνοι, πειρασμοί ή δοκιμασίες. Χαρακτηρίζονται όμως έτσι γιατί, είτε απειλούν τη σωματική ακεραιότητα του Οδυσσέα είτε δοκιμάζουν την ψυχική και πνευματική του αντοχή, έχουν τη δυνατότητα να εμποδίσουν, να καθυστερήσουν ή ακόμη και να εκτροχιάσουν πλήρως τον νόστο του.
Είναι ενδεικτικό ότι οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει ο Οδυσσέας προσωποποιούνται κυρίως μέσα από γυναικείες μορφές (Κίρκη, Σκύλλα, Χάρυβδη, Καλυψώ, Ναυσικά. Εξαίρεση αποτελούν οι Κύκλωπες). 8 Η γυναίκα, το θηλυκό στοιχείο, ως επικίνδυνος Άλλος αποτελεί εμβληματική και διαχρονική μορφή της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. 9
Η Καλυψώ ως πειρασμός
Η Καλυψώ διαφέρει από όλους τους άλλους πειρασμούς που αντιμετώπισε ο Οδυσσέας. Το επεισόδιο προκαλεί μια στάση, μια καθήλωση, εκτύπως αντίθετη με τη δράση που θα ακολουθήσει. Την αδράνεια και την έλλειψη εξωτερικής δράσης, σύμφωνα με τον Μαρωνίτη (1978), υποκαθιστά η εσωτερική ένταση του επεισοδίου. Ο Οδυσσέας καταβάλλει αγώνα εδώ και εφτά χρόνια να διατηρήσει ζωντανή στη μνήμη του το ηρωικό του παρελθόν και την Ιθάκη.
Ο ποιητής παρουσιάζει το όμορφο και θελκτικό νησί της Καλυψούς. Περιγράφει το ειδυλλιακό τοπίο (δάσος με πουλιά, κληματαριά, πηγές, λιβάδια: ε, 63κε), στο οποίο η νύμφη υποδέχεται τον Ερμή, αλλά τοποθετεί τον Οδυσσέα έξω από αυτήν την ομορφιά. Τον παρουσιάζει να κάθεται μόνος στο ακροθαλάσσι και να θρηνεί ασταμάτητα, να βρίσκεται, επομένως, έξω από τη σφαίρα επιρροής της Καλυψώς. Ο ήρωας φαίνεται πως απέρριψε τη φυσική ομορφιά του νησιού, όπως θα απορρίψει στη συνέχεια την Καλυψώ και την αθανασία.
Παρόλο που η Καλυψώ εκφράζει τα συναισθήματά της για τον Οδυσσέα και του υπόσχεται θήσειν ἀθάνατον καὶ ἀγήρων ἥματα πάντα (ψ, 336), εκείνος πουθενά δε φαίνεται να τρέφει αισθήματα γι’ αυτήν, ούτε να μπαίνει στο δίλημμα να μείνει μαζί της. Η δήλωση του Οδυσσέα για την επίδραση της Καλυψούς πάνω του στο η 258 είναι σαφής: ἀλλ’ ἐμὸν οὔ ποτε θυμὸν ἐνὶ στήθεσσιν ἔπειθεν (βλ. και ψ, 337, με τη φωνή του αφηγητή αυτή τη φορά). Η Καλυψώ προσφέρει στον Οδυσσέα την ανέμελη και ατάραχη ζωή και βεβαίως τον εαυτό της, που είναι αντικειμενικά ανώτερος από την Πηνελόπη. Ο Οδυσσέας, όμως, συνειδητοποιώντας πόσο διαφορετικά είναι όλα αυτά από τη δική του ανθρώπινη φύση, τα απορρίπτει. Φαίνεται πως το χάσμα Οδυσσέα-Καλυψούς είναι αγεφύρωτο. Η Καλυψώ απέχει από τα ανθρώπινα μέτρα του Οδυσσέα. Προέρχεται, όπως και η Ναυσικά, από τον κόσμο του παραμυθιού και της φαντασίας, ενώ ο Οδυσσέας από τον ηρωικό κόσμο της πραγματικότητας. Η διάσταση δηλώνεται εμφατικά στη σκηνή του δείπνου (ε, 196-200), όταν η Καλυψώ προσφέρει στον Οδυσσέα αυτά που τρώνε οι θνητοί, ενώ στην ίδια οι παρακόρες προσφέρουν θεϊκό νέκταρ και αμβροσία. Ο διαχωρισμός του γεύματος δηλώνει τη διάσταση θεάς και ανθρώπου.
Η Καλυψώ που αγαπά
Η Καλυψώ φαίνεται να περιβάλλει τον Οδυσσέα με στοργή, έστω με εγωιστικό και κτητικό τρόπο. Τον κρατά κοντά της παρά τη θέλησή του για εφτά ολόκληρα χρόνια. Στο τέλος, όμως, υποχρεώνεται να συμβιβαστεί με την απόφαση των θεών και κάνοντας την ανάγκη φιλοτιμία να τον βοηθήσει έμπρακτα. Καταρχάς, τηρεί την υπόσχεση που έδωσε στον Ερμή και χωρίς χρονοτριβή ανακοινώνει στον Οδυσσέα την απόφαση για την αναχώρησή του. Ακολούθως κάνει μια ύστατη προσπάθεια (με πονηριά) να τον μεταπείσει και, όταν ηττάται, παραιτείται πια και επιδίδεται στην παροχή βοήθειας προς τον Οδυσσέα. Τον καθοδηγεί στην κατασκευή της σχεδίας και την πέμπτη ημέρα τον λούζει, του δίνει ρούχα, τρόφιμα και νερό, και φυσά ευνοϊκό αέρα για να τον οδηγήσει (ε 263-68).
Είναι τυπικό στοιχείο η αγάπη θεών προς θνητούς και στο πλαίσιο αυτό κινείται ο οργισμένος λόγος της Καλυψώς προς τον Ερμή (ε, 121κε), ειδικά η αναφορά στην Ηώ και τη Δήμητρα και τους αντίστοιχους έρωτές τους για τον Ωρίωνα και τον Ιασίωνα. Η χρήση, ωστόσο, αυτού του τυπικού στοιχείου εξυπηρετεί την Οδύσσεια, αφού:
• προσφέρει «κάλυψη» στον Οδυσσέα για πολύ μεγάλο διάστημα (έτσι που να θεωρείται νεκρός και στο μεταξύ να ενηλικιωθεί ο Τηλέμαχος)·
• λειτουργεί αποδεικτικά για τις πνευματικές ιδιότητες του ήρωα (πολύτλας, πολύμητις, πολύτροπος) και τη σωματική επιδεξιότητά του·
• φέρνει τον ήρωα αντιμέτωπο με τη δυνατότητα επιλογής της αθανασίας.
Η προσφορά αθανασίας
Η Καλυψώ έχει ήδη αναφέρει στον Ερμή τη δυνατότητα να προσφέρει στον Οδυσσέα αθανασία και αιώνια νιάτα (ε, 135-6) και το επαναλαμβάνει και στον ίδιο (ε, 208-9). Στην απάντησή του προς την Καλυψώ (ε, 215-224) ο Οδυσσέας δεν αναφέρεται στο συγκεκριμένο θέμα. Απαντά σε όλα τα άλλα σημεία που έθεσε η Καλυψώ, αλλά όχι σ’ αυτό. Έμμεση απάντηση δίνεται, βέβαια, με τη δήλωσή του ότι επιθυμεί να επιστρέψει στην Ιθάκη. Γιατί όμως δεν απαντά ευθέως; Απλούστατα διότι δεν υπάρχει περίπτωση να υπεισέλθει σε τέτοια συζήτηση.
Αποτελεί τελικά η προσφορά αθανασίας όντως δοκιμασία για τον Οδυσσέα; Ο ήρωας δεν δείχνει σε καμιά στιγμή να διερωτάται αν πρέπει να δεχθεί την αθανασία ή όχι. Παρουσιάζεται σταθερά προσηλωμένος στον σκοπό του, από τον οποίο ούτε καν η προοπτική της αθανασίας δεν μπορεί να τον αποσπάσει. Η σταθερότητα της άρνησης, όμως, δεν ακυρώνει το δέλεαρ της προσφοράς· απλά αναδεικνύει το ηρωικό μέγεθος του Οδυσσέα και βεβαίως το νέο μοντέλο επικού ηρωισμού το οποίο αυτός εγκαινιάζει. Οποιοσδήποτε άλλος, μικρότερος άνθρωπος θα είχε, ίσως, δελεαστεί. Όμως αν ο Οδυσσέας έκανε διαφορετική επιλογή δεν θα ήταν Οδυσσέας.
Αυτή τη στιγμή δεν διακυβεύεται απλά ο νόστος, αλλά η ίδια η ηρωική υπόσταση του Οδυσσέα. Η επιλογή της αθανασίας δεν θα σήμαινε μόνο παραμονή στην Ωγυγία και οριστική απαλοιφή της θνητής του φύσης και της προοπτικής για επιστροφή στην πατρίδα. Θα σήμαινε επίσης και «κάλυψη» του ηρωικού του παρελθόντος, το οποίο είναι συνδεδεμένο με τα βάσανα και την αντοχή. Αντ’ αυτών θα κέρδιζε μια νέα ζωή, εύκολη, θεϊκή. Ανάλογο δίλημμα, με μικρότερη ίσως ένταση, θα αντιμετωπίσει και στη Φαιακίδα ενώπιον της Ναυσικάς.
Ο Οδυσσέας επιλέγει να παραμείνει στη μνήμη των ανθρώπων ως
ο ήρωας της Οδύσσειας, παρά να τον ξεχάσουν και να ζει αιώνια ως ο
παρακοιμώμενος της Καλυψώς. Αυτή τη φήμη του ήρωα διαφύλαξε και ο Αχιλλέας,
όταν προτίμησε να πεθάνει. Ο Αχιλλέας επιλέγοντας να πεθάνει και ο Οδυσσέας
επιλέγοντας να εγκαταλείψει την Καλυψώ, αμφότεροι απορρίπτοντας την αθανασία,
παρέμειναν επικοί ήρωες. Το οξύμωρο είναι ότι ακριβώς επιλέγοντας τη θνητότητα,
ο Οδυσσέας και ο Αχιλλέας κέρδισαν την αθανασία χάρη στο έπος. Η κρισιμότητα της στιγμής
συνδέεται με τη σημασία της ύπαρξης του ίδιου του ποιήματος, το οποίο αφ’ εαυτού
αποτελεί εγγύηση αθανασίας. Η επιλογή της θνητότητας αποτελεί κεντρικό
στοιχείο του νοήματός του.
Οδυσσέας και Καλυψώ: μια ατσάλινη θέληση ενάντια στην άλλη
Η Καλυψώ, παρά τον θυμό που εκφράζει στο άκουσμα της απόφασης των θεών, υποτάσσεται και συμμορφώνεται, προκειμένου να μην προκαλέσει την οργή του Δία. Ανακοινώνει στον Οδυσσέα την απόφαση να επιστρέψει στην πατρίδα του (την παρουσιάζει ως δική της απόφαση) και την πρόθεσή της να τον βοηθήσει, χωρίς όμως να υπόσχεται την ασφαλή άφιξή του στην Ιθάκη, πράγμα που, όπως λέει, εξαρτάται από τους θεούς. Ο νόστος δεν χαρίζεται στον ήρωα, αλλά πρέπει να τον κερδίσει με τον αγώνα του. Η Καλυψώ δεν δικαιολογεί τη μεταστροφή της και δεν κάνει καμιά νύξη για την επίσκεψη του Ερμή. 10
Η πρώτη συναισθηματική αντίδραση του Οδυσσέα (ῥίγησεν, 171) εκφράζει το ακατανόητο αυτής της ξαφνικής μεταστροφής και τη δυσπιστία του προς τη νύμφη (βλ. παρακάτω). Η προσεκτική του απάντηση όμως είναι τεκμήριο πια του πολυμήτιος Οδυσσέα (βλ. παρακάτω): αμφισβητεί την καλή πρόθεση της θεάς, αφού δεν μπορεί να διασχίσει τη θάλασσα με μια σχεδία, και ζητά επιβεβαίωση με όρκο. Ο Οδυσσέας πετυχαίνει αυτό που ζητά. Η Καλυψώ, χωρίς να θυμώσει από τα λόγια του, δεσμεύεται με τον μεγαλύτερο όρκο των θεών. Όπως σημειώνει ο K. Reinhardt (Von Werken und Formen, Godesberg 1948, 501) «η μεγαλοπρέπεια του όρκου της Καλυψώς είναι ανάλογη με τη στιγμή: οι περιπλανήσεις έχουν τελειώσει, η επιστροφή έχει αρχίσει».
Έχοντας εξασφαλίσει την εμπιστοσύνη και τη συμπάθεια του Οδυσσέα προς το πρόσωπό της, η Καλυψώ τον οδηγεί στη σπηλιά και, μετά το δείπνο, ξεκινά αγώνα να τον κρατήσει κοντά της. Τον προσφωνεί για πρώτη φορά με το όνομά του. Προσπαθεί να τον πείσει με ένα μείγμα εκφοβισμού και παροχών. Τον προκαλεί ιδιαίτερα, όταν του ζητά να συγκρίνει την ίδια, μια θεά, με την Πηνελόπη, μια θνητή (ε, 211-13). Η λάθος απάντηση του Οδυσσέα θα επέσυρε την οργή και την τιμωρία της. 11 Ο Οδυσσέας είναι επιφυλακτικός, καχύποπτος απέναντί της και ιδιαίτερα διπλωματικός. Η διπλωματία, άλλωστε, η αποφυγή περιττών και άκαιρων συγκρούσεων, είναι κι αυτή έκφανση της μήτιος (βλ. παρακάτω). Αποφεύγει τη σύγκριση δηλώνοντας έξυπνα πως δεν υφίσταται θέμα αντιπαραβολής μιας θεάς και μιας θνητής και στρέφει τη συζήτηση στο ουδέτερο θέμα της πατρίδας: δεν μπορεί να συγκριθεί θνητή με θεά, αλλά ακόμα κι έτσι εγώ επιθυμώ να επιστρέψω στην πατρίδα μου (215-20). Επιβεβαιώνει τη δύναμη και την αντοχή του σε ό,τι κι αν στείλουν οι θεοί, ενώ δεν αναφέρει καθόλου το θέμα της αθανασίας (βλ. πιο πάνω). Η συζήτηση ολοκληρώνεται, το θέμα έχει κλείσει. Στο εξής τα δύο πρόσωπα δεν θα ξαναμιλήσουν, ούτε κατά τις πέντε μέρες της προετοιμασίας της σχεδίας. Η απόφαση του Οδυσσέα, αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής, είναι οριστική.
Τα δύο πρόσωπα έπαιξαν ένα παιχνίδι επικράτησης με όπλο την πανουργία τους. Η Καλυψώ κέρδισε την εμπιστοσύνη του Οδυσσέα, τον καλόπιασε, τον απείλησε, προσπάθησε να τον παγιδεύσει. Ο Οδυσσέας, έχοντας δεσμεύσει τη θεά με όρκο, αντιμετώπισε όλες τις φάσεις του σχεδίου της με ετοιμότητα και ευστροφία και δεν έπεσε στην παγίδα να συγκρίνει τη θεά με την Πηνελόπη. Η πονηριά του αποδείχθηκε υπέρτερη της πονηριάς της Καλυψώς. Τα επτά χρόνια αδράνειας δεν μείωσαν σε τίποτα τις ικανότητες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ήρωα, ο οποίος παρουσιάζεται έτοιμος να συνεχίσει το ταξίδι της επιστροφής.
Η κατασκευή της σχεδίας
Μπροστά στη σταθερή απόφαση του Οδυσσέα να γυρίσει στην πατρίδα του, η Καλυψώ τον βοηθά να κατασκευάσει τη σχεδία και του δίνει τα απολύτως απαραίτητα εφόδια για το ταξίδι (σε αντίθεση με την Κίρκη που, παρά την αρχική της σκληρότητα, στάθηκε ιδιαίτερα βοηθητική στο θέμα του ταξιδιού). Ωστόσο, τόσο η σχεδία όσο και τα εφόδια εξαφανίζονται και καταστρέφονται με μιας. Ο Οδυσσέας, χτυπημένος από την οργή του Ποσειδώνα θα κάνει μεγάλο αγώνα για να επιβιώσει. Είναι προφανές ότι το ναυάγιο είναι αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία και όχι το ταξίδι καθεαυτό (βλ. παρακάτω). Τι εξυπηρετεί, λοιπόν, η λεπτομερής παρουσίαση της κατασκευής της σχεδίας, αφού αυτή αποδεικνύεται εντέλει ανώφελη;
Ενώ δηλώνεται η πρόθεση για την κατασκευή σχεδίας, αυτό που τελικά περιγράφεται είναι κατασκευή λέμβου (West, Heubeck & Hainsworth 2009, ad 487-8). Για τη σχεδία τα ξύλα απλά δένονται μεταξύ τους (δεν παίρνουν σχήμα, δεν καρφώνονται, δεν τρυπιούνται). Φαίνεται ότι ο Όμηρος, «λόγω έλλειψης παραδοσιακών λογοτύπων για την κατασκευή σχεδίας, δανείζεται από μια περιγραφή ναυπήγησης, όπως αυτή που θα απαιτούνταν για την κατασκευή της Αργώς». Το ερώτημα επανέρχεται πιο επιτακτικά: εάν η σχεδία δεν είχε πραγματική σημασία για το ταξίδι και αν ο ποιητής δεν είχε στη διάθεσή του έτοιμο λογοτυπικό υλικό για να περιγράψει την κατασκευή της, τότε γιατί κρίνει σκόπιμο να κάνει την περιγραφή;
Σε πρώτο επίπεδο, η σκηνή λειτουργεί ως έμπρακτη απόδειξη της αγάπης της Καλυψούς για τον Οδυσσέα. Η νύμφη έχει υποσχεθεί τη βοήθειά της και υλοποιεί αυτήν την υπόσχεση με την ενεργό εμπλοκή της στην κατασκευή της σχεδίας. Όλη η διαδικασία προχωρά μετά από ενέργειες της Καλυψούς: δίνει στον Οδυσσέα το τσεκούρι (ε, 234) και αυτός προχωρεί στα καθέκαστα. Το ίδιο γίνεται με το τρυπάνι (ε, 246) και με το πανί (ε, 248). Η όλη σκηνή περιγράφεται πολύ παραστατικά.
Επιπλέον, μέσω της σκηνής αυτής ο Όμηρος επιδιώκει να προσδώσει αίγλη στον Οδυσσέα παρουσιάζοντας την επιδεξιότητα, την τέχνην του. Μετά από επτά χρόνια απραξίας ο ήρωας αναλαμβάνει δράση και ανακτά τη δημιουργικότητά του. Η κατασκευή της σχεδίας καθίσταται η πρώτη (χειρωνακτική, σωματική) πράξη του Οδυσσέα, που είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη συμπλήρωση της προσωπικότητάς του. Χάρη στην τέχνην της κατασκευής του Δούρειου ίππου ο Οδυσσέας έγινε ήρωας, χάρη στην τέχνην νίκησε τους Κύκλωπες, χάρη στην τέχνην κατασκευής του συζυγικού κρεβατιού ξανακέρδισε τη γυναίκα του. Χάρη στην τέχνην θα διαφύγει και τώρα από το νησί της Καλυψώς.
Μέσα από τον διάλογό του με την Καλυψώ ο ήρωας απέδειξε την πνευματική του ετοιμότητα. Τώρα αποδεικνύει και τη σωματική και παρουσιάζεται καθόλα έτοιμος για το ταξίδι. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι ο ποιητής τον παρουσιάζει να εργάζεται ακατάπαυστα επί πέντε μέρες, χωρίς να δηλώνει τη μεσολάβηση της νύχτας. Η σχεδία, επομένως, έχει ιδιαίτερη σημασία, στον βαθμό που αποδεικνύει την ετοιμότητα, τη δραστηριοποίηση του ήρωα και την ακμαιότητά του, ειδικά στην πρώτη του εμφάνιση στο έπος.
Οι συμβολισμοί όμως διεισδύουν ακόμη πιο βαθιά. Η σχεδία λαμβάνει εξίσου ενδελεχή περιγραφή όσο και το λέχος του Οδυσσέα και της Πηνελόπης αργότερα, στο ψ. Οι ομοιότητες μεταξύ των δύο περιγραφών προεκτείνονται και στο επίπεδο των λογοτύπων. Πρόκειται σαφώς για δύο από τα σημαντικότερα υλικά σύμβολα της Οδύσσειας, το ένα από τα οποία τοποθετείται στην αρχή και το άλλο στο τέλος του ταξιδιού της επιστροφής. Η εσωτερική διακειμενικότητα (cross-reference) ανάμεσα στο ε και το ψ είναι γενικώς πολύ πυκνή.
Ο νόστος, η σχεδία του Οδυσσέα και ο τύπος του ήρωα στην Οδύσσεια
Καμιά φορά οι μεγαλύτερες αποκαλύψεις κρύβονται πίσω από τα απλούστερα ερωτήματα. Γιατί πρέπει να φύγει ο Οδυσσέας από την Καλυψώ πάνω σε μια ταπεινή σχεδία; Δεν μπορούσαν οι θεοί να του εξασφαλίσουν ασφαλέστερη μέθοδο διαφυγής;
Είναι χαρακτηριστικό της ποιητικής ωριμότητας της Οδύσσειας ότι ο ποιητής έχει απόλυτη συναίσθηση του «παραλόγου» εδώ, αφού βάζει τον ίδιο τον ήρωά του να σχολιάζει τη θεϊκή επιλογή: ῥίγησεν, λέει, ο πολύτλας, όταν άκουσε τα σχέδια των θεών (σημείωση: με το ίδιο ρήμα, που υποδηλώνει τρόμο και σοκ, υποδέχεται η Καλυψώ στον στ. 116 τη θεϊκή επιταγή για την αποδέσμευση του Οδυσσέα!). Η πρώτη σκέψη του Οδυσσέα πάει, φυσιολογικά, στη θεϊκή απάτη: ἄλλο τι δὴ σύ, θεά, τόδε μήδεαι οὐδέ τι πομπήν, / ἥ με κέλεαι σχεδίῃ περάαν μέγα λαῖτμα θαλάσσης,/ δεινόν τ’ ἀργαλέον τε· τὸ δ’ οὐδ’ ἐπὶ νῆες ἐῗσαι/ ὠκύποροι περόωσιν (ε, 173-6).
Η αντίδραση της Καλυψώς είναι επίσης ενδιαφέρουσα: μείδησεν η νύμφη διασκεδάζοντας αλλά και θαυμάζοντας την πονηριά και την ευστροφία του άνδρα που στέκεται μπροστά της: ἦ δὴ ἀλιτρός γ’ ἐσσὶ καὶ οὐκ ἀποφώλια εἰδώς (ε, 182). Η λέξη ἀλιτρός παράγεται από το ἀλιταίνω, ρήμα που λίγο πιο πάνω (ε, 108) περιέγραψε την προσβολή που διέπραξαν οι Έλληνες εις βάρος της Αθηνάς στην Τροία και η οποία επέσυρε γι’ αυτούς τόσες περιπέτειες κατά τον νόστο. Εδώ, όμως, ἀλιτρός δεν είναι ο ανόσιος, αλλά ο ήρωας που χαρακτηρίζεται από τη μῆτιν, τη σφραγίδα του ηρωικού ιδεώδους στην Οδύσσεια. Η μῆτις είναι ιδιαίτερο είδος πανουργίας, που ισορροπεί επικίνδυνα ανάμεσα στον ηρωισμό και την ὕβριν. Ο φορέας της μήτιος δεν αρκεί να είναι εφευρετικός και παράτολμος· απαιτείται να είναι και βαθύτατα μετρημένος, ώστε να αποφύγει την ὑπερβασίην! Η δισημία της λέξης ἀλιτρός αποδίδει γλαφυρότατα τα αγαθά αλλά και τις παγίδες της μήτιος στην Οδύσσεια.
Σημειώστε προκαταβολικά ότι με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως η Καλυψώ —με το ίδιο ακριβώς ρήμα, μείδησεν— θα αντιδράσει στο ψ και ο Οδυσσέας, όταν —προσέξτε!— η Πηνελόπη θα επιδείξει ανάλογη δυσπιστία (και με το μυαλό της επίσης να πηγαίνει αμέσως στον κίνδυνο θεϊκής απάτης). Και στο ψ πρόκειται για ανακοίνωση μιας παρόμοιας συναρπαστικής, πολυαναμενόμενης και πολυπόθητης, αλλά επί μακρόν αναβαλλομένης και άρα απίστευτης είδησης: ο Οδυσσέας μαθαίνει ότι θα φύγει από τη χρυσή φυλακή του μετά από εφτά χρόνια· η Πηνελόπη ότι έχει επιστρέψει ο σύζυγός της μετά από είκοσι. Η εκκίνηση του νόστου στο ε ξεκινά με την κατάφαση της μήτιος του Οδυσσέα εκ μέρους γυναικείας μορφής που αποτελεί θεϊκή αντίζηλο της Πηνελόπης. Η κατάληξη του νόστου στο ψ θα επισφραγιστεί με ανάλογη κατάφαση της μήτιος αυτή τη φορά της Πηνελόπης από τον άνθρωπο που κατεξοχήν έχει ενσαρκώσει τη μῆτιν στο έπος, τον σύζυγό της (βλ. περισσότερα στο οικείο κεφάλαιο).
Η σχεδία λοιπόν συνδέεται άρρηκτα, όχι μόνο με τη ρώμη, την ψυχική αντοχή και την τέχνην, αλλά και με τη μῆτιν του Οδυσσέα. Η Οδύσσεια, σε αντίθεση με την Ιλιάδα, είναι η ιστορία ενός άνδρα που χάρη στην ευφυΐα του εξασφαλίζει τη σωτηρία του μέσα σ’ έναν κόσμο απρόβλεπτων προκλήσεων και πειρασμών. 12 Ο τύπος του ιδανικού ήρωα στην Οδύσσεια δεν είναι αυτός της Ιλιάδας. Αυτό που προκρίνεται δεν είναι η ανδρεία και η γενναιότητα, αλλά η επιτυχία με μοναδικό σχεδόν εφόδιο την πανουργία. Ο Οδυσσέας είναι ο πολύτλας αλλά πάνω από όλα ο πολύτροπος και πολύμητις ήρωας. Το επίθετο πολύτλας παραπέμπει στην καρτερία που επιδεικνύει ο Οδυσσέας σε όλο το έπος, καθώς αντιμετωπίζει μια σειρά απίστευτων δυσκολιών. Τα επίθετα πολύτροπος και πολύμητις με τη σειρά τους συνδέονται με την ιδιαίτερη ικανότητα του Οδυσσέα να ενεργεί άμεσα, καίρια και αποτελεσματικά χάρη στην ευστροφία, την ελαστικότητα και την προσαρμοστικότητα που τον χαρακτηρίζει. Τα τρία επίθετα —πολύτλας, πολύτροπος, πολύμητις— συγκεφαλαιώνουν την ουσία του Οδυσσέα. Η σχεδία ως σύμβολο την οπτικοποιεί.
Ο ποιητής στη ραψωδία ε παρουσιάζει τον ήρωα κατ’ ουσίαν φυλακισμένο, ανήμπορο και αδύναμο να ενεργήσει, αιχμάλωτο της Καλυψώς. Ήδη ταπεινωμένος, πριν αποκατασταθεί θα πρέπει να πέσει ακόμα πιο χαμηλά (θα χάσει τη σχεδία και τα ρούχα του) και από το σημείο ναδίρ θα ξεκινήσει την πορεία για την αποκατάσταση στον οἶκο και τον θρόνο του. Προσέξτε την εντολή που δίνει ο Δίας στον Ερμή, στην αρχή της ραψωδίας (στ. 29 κ.ε.), την έμφαση που δίδει στη μοναξιά του ήρωα κατά την πορεία του προς τον νόστο: ὥς κε νέηται/ οὔτε θεῶν πομπῇ οὔτε θνητῶν ἀνθρώπων. Όσο πιο αδύναμος και μόνος είναι ο ήρωας της Οδύσσειας, όσο πιο ταπεινά και επισφαλή ελέγχονται τα υλικά μέσα της επιστροφής του, τόσο περισσότερο εμφαίνεται η μῆτις ως ο βασικός ηρωικός του εξοπλισμός. Ο Οδυσσέας πρέπει να φτάσει στη Σχερία ἐπὶ σχεδίης πολυδέσμου, δηλαδή με το μίνιμουμ της εξωτερικής, υλικής βοήθειας, αλλά και πήματα πάσχων, δηλαδή με το μάξιμουμ της «αντιηρωικής» ταλαιπωρίας και ταπείνωσης (ε, 33: προσέξτε και το λογοπαίγνιο Σχερίη-σχεδίη), ώστε να λάβει επιτέλους από τους Φαίακες για τα οδυσσειακού τύπου ηρωικά επιτεύγματά του (τη μῆτιν και την αντοχή) ανταμοιβή πολύ ανώτερη από αυτήν που θα λάμβανε ποτέ στην Τροία (δηλ. ως ιλιαδικός ήρωας): χαλκόν τε χρυσόν τε ἅλις ἐσθῆτα τε δόντες,/ πόλλ’, ὅσ’ ἂν οὐδέ ποτε Τροίης ἐξήρατ’ (ε, 38-9).
«Η ταυτότητα του ομηρικού ήρωα είναι αγωνιστική —δηλαδή, εδράζεται στον ανταγωνισμό», σημειώνει ο Bloom. «Στην αδρανή αποχαύνωση της Ωγυγίας, όπου ο ήρωας αδυνατεί να επιδιώξει την αριστεία, ο ήρωας δεν είναι πράγματι ζωντανός» 13 —ειδικά ο ήρωας του οποίου το ίδιο το όνομα είναι ετυμολογικά συνδεδεμένο με τα βάσανα και τις δοκιμασίες. Ο Οδυσσέας, βέβαια, σε αντίθεση με τους ιλιαδικούς ήρωες δεν ανταγωνίζεται άλλους, αλλά τα όρια του ιδίου του εαυτού του. Ως εκ τούτου και τα μέσα με τα οποία θα αγωνιστεί πρέπει να είναι μέσα ως επί το πλείστον εσωτερικά, ενδογενή.