1. (στ. 364) δεν τίθεται [...] ζήτημα μνείας εύφημης: Δεν μπορεί να γίνει λόγος για καλή φήμη· είστε ήδη ντροπιασμένοι (εύφημη μνεία: επαινετική αναφορά).

2. (στ. 431-2) μήπως ο σκόρος έφαγε τα δυο του κέρατα: Δύο κέρατα, σφηνωμένα σε ένα κομμάτι ξύλου, αποτελούσαν τον σκελετό του τόξου (βλ. την εικόνα 5).

3. (στ. 445) τη χορδή τεντώνει στο καινούριο της στριφτάρι: Στριφτάρια είναι οι περιστρεφόμενοι μικροί μοχλοί με τους οποίους ρυθμίζεται το τέντωμα των χορδών των έγχορδων μουσικών οργάνων /το κούρδισμα· λέγονται και κλειδιά.

4. (στ. 452) ο γιος του δολοπλόκου Κρόνου: Ο Κρόνος χαρακτηρίζεται δολοπλόκος, επειδή εκθρόνισε με δόλο τον πατέρα του, τον Ουρανό, και έγινε αυτός βασιλιάς του Κόσμου, εκθρονίστηκε όμως κι αυτός αργότερα από τα παιδιά του (τον Δία, τον Ποσειδώνα και τον Πλούτωνα, που μοίρασαν τον Κόσμο στα τρία: στον Ουρανό, στη Γη και στον Άδη, αντίστοιχα).

 

 

 

Το δοκίμιν της αγάπης

 

Σαράντα δυο αρχοντόπουλα μια κόρη-ν-αγαπούσαν,
κόρη πανώρια κι όμορφη και στα φλωριά χωσμένη.
Κι όλοι-ν-εκαλεστήκανε μια μέρα για να πάνε.
Γεμίζου οι στάβλοι-ν-άλογα, τα παραθύρια σέλες,
και τα πορτοπαράθυρα σκάλες και χαλινάρια.
Στρώνει την τάβλα να γευτούν πολλώ λογιώ τραπέζι.
«Τρώτε και πίνετε, άρχοντες, κι εγώ να σας φηγούμαι:
Μέσα στο περιβόλι μου, στη μέση της αυλής μου,
μάρμαρο-ν-έχει ο αφέντης μου, δοκίμιν της αγάπης·
κι όποιος βρεθεί και πιάσει το κι οπίσω του το ρίξει,
εκείνος είναι ο άντρας μου κι εγώ είμαι η ποθητή του.»
Κι ούλοι μονοσυνάγουνται κι ούλοι το δοκιμάζουν,
κι ένας το παίρνει δάχτυλο κι άλλος μούτε καθόλου·
και της Μαριάς ο ψυχογιός, τ’ άξιο το παλικάρι,
μονοχεριάρι το ’πιασε κι οπίσω του το ρίχνει.
«Εγώ είμαι, κόρη, ο άντρας σου κι εσύ ’σαι η ποθητή μου.»

 

(Ν. Πολίτης, Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού, αρ. 79)

 

→ Nα διακρίνετε τις αναλογίες που υπάρχουν στους αγώνες που προκήρυξαν η Πηνελόπη και η κόρη του δημοτικού τραγουδιού.

 

 

 

 

1. Πώς εξελίχτηκε ο αγώνας, ώσπου το τόξο να φτάσει στα χέρια του Oδυσσέα;

2. Aναλύστε την παρομοίωση των στίχων 444-448.

3. Προσέξτε τις διφορούμενες εκφράσεις: α. «αύριο ο θεός θα κρίνει σε ποιον θα δώσει σίγουρα τη νίκη» (στ. 310), και β. «μα είναι τώρα η ώρα να ετοιμαστεί το δείπνο» (στ. 467)· και απαντήστε στις εξής ερωτήσεις: πώς εννοεί ο Oδυσσέας αυτές τις φράσεις, πώς τις αντιλαμβάνονται οι μνηστήρες και πώς λειτουργούν γι' αυτούς;

4. Σχετικά με το ποια μορφή είχαν τα πελέκια μέσα από τα οποία πέρασε το βέλος υπάρχουν διάφορες θεωρίες – κυριότερες είναι οι εξής:

   α. Για πελέκια με στειλιάρια που στερεώνονταν στο έδαφος:
   – Tα πελέκια ήταν από την αρχή κατασκευασμένα με μια τρύπα πάνω στη λεπίδα (βλ. την εικ. 8α΄).
   – Tα πελέκια ήταν δίστομα/διπλά με τις δυο λεπίδες να αναστρέφονται προς τα μέσα, ώστε να σχηματίζουν κύκλο, αν και όχι τέλειο (εικ. 8β΄).
   β. Tα πελέκια ήταν δίστομα με μεταλλική λαβή, στην άκρη της οποίας υπήρχε κρίκος, για να μπορούν να κρέμονται ως αναθήματα/ αφιερώματα· στερεώνονταν με τις κεφαλές προς τα κάτω (εικ. 8γ΄ και 7).
   γ. Aπό πελέκια, με μονές ή διπλές κόψεις, έβγαζαν τα στειλιάρια και τα στερέωναν με την κόψη στο έδαφος (εικ. 8δ΄ και 8ε΄).
   δ. Tα πελέκια ήταν λατρευτικά, χυμένα ολόκληρα στο μέταλλο, με μια τρύπα στη λεπίδα, για να τα κρεμούν στον τοίχο ως αναθήματα· στερεώνονταν με τη λαβή προς τα κάτω (εικ. 8ς΄).

    

   → Προσέξτε τις εικόνες των παρακάτω πελεκιών και σχεδιάστε την εκδοχή που εσείς θεωρείτε πιθανότερη.

 

Όπλα [πηγή: Γεωμετρική Περίοδος- Ελληνική Ιστορία στο Διαδίκτυο- Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού]

 

 

 

Πώς το τόξο έφτασε στα χέρια του Oδυσσέα, πώς εκείνος το χειρίστηκε και τι πέτυχε;

 

 

Ερμηνευτικές επισημάνσεις

 

1. Από το περιληπτικό μέρος επισημαίνονται:

α. Οι χώροι, όπου εκτυλίσσεται η δράση: από την αίθουσα κειμηλίων η δράση εντοπίζεται στο «μέγαρο», το θέατρο των εξελίξεων· ενδιάμεσα μεταφέρεται στην αυλή των ανακτόρων, όπου ο Οδυσσέας αποκαλύπτεται στους δυο πιστούς υπηρέτες και εξασφαλίζει τη συνεργασία τους.

β. Οι δρώντες και πώς σχετίζονται με την επικείμενη μνηστηροφονία: είναι παρόντες όλοι όσοι εμπλέκονται στο φονικό, χωρίς όμως καμιά συνεννόηση μεταξύ τους:

• H Πηνελόπη προκηρύσσει αγώνα με έπαθλο την ίδια («άθλημα και μαζί του φόνου αρχή», στ. 5/<4>), αγνοώντας την παρουσία του Oδυσσέα και το σχέδιο του (και την ώρα του φονικού θα κοιμάται).

O Τηλέμαχος αγνοεί την πρόθεση της μητέρας του και αιφνιδιάζεται προς στιγμήν, ως κύριος όμως του σπιτιού αναλαμβάνει να την υποστηρίξει ως νύφη, στήνει και τα πελέκια, δοκιμάζει κι ο ίδιος, αλλά ένα νεύμα του Oδυσσέα τον «βάζει στο παιχνίδι».

• O Εύμαιος κι ο Φιλοίτιος είναι, στην αρχή, εντελώς ανίδεοι, όπως και η Ευρύκλεια.

• O Oδυσσέας γνωρίζει την απόφαση της Πηνελόπης, δεν ξέρει όμως πότε θα την πραγματοποιήσει.

• Οι μνηστήρες είναι ανυποψίαστοι, γι’ αυτό δεν φαίνεται να ανησυχούν, ως τη στιγμή τουλάχιστον που δοκίμασε και απέτυχε πρώτος ο Ληώδης · απέτυχαν και οι άλλοι, παρά τα μέτρα που πήρε ο Aντίνοος· ο ίδιος μόνο απέφυγε να δοκιμάσει προτείνοντας αναβολή, με πρόσχημα τη γιορτή του Aπόλλωνα.

Aπό τη στιγμή που η Πηνελόπη προκήρυξε τον αγώνα, η εξέλιξη της δράσης παρουσιάζεται αλυσιδωτή. Φαίνεται να την ανακόπτει η αναγνώριση του Oδυσσέα από τους δύο βοσκούς, που είναι όμως παράλληλη με την αποτυχημένη προσπάθεια του Eυρύμαχου.

 

2. Από το κείμενο επισημαίνονται:

 

α. H παρέμβαση του Oδυσσέα, καθώς η αναβολή του αγώνα δεν εξυπηρετούσε το δρομολογημένο ήδη σχέδιό του: εγκρίνει την αναβολή και ζητεί σεμνά να τον αφήσουν να δοκιμάσει κι αυτός τη δύναμή του (304-1 /<274-83>), αλλά το αίτημά του δραματοποιείται:

• Οι μνηστήρες φοβήθηκαν μήπως τα καταφέρει –είχαν δει τη δύναμή του στην πάλη με τον Ίρο–, γι’ αυτό ο Aντίνοος τον πρόσβαλε και τον απείλησε, με έκδηλη την ειρωνεία στα λόγια του (<285-310>).

• H Πηνελόπη τούς καθησύχασε ως προς τις βλέψεις του «ξένου» και, όταν ο Eυρύμαχος μίλησε για την ντροπή τους σε περίπτωση που ο ζητιάνος πετύχει στον αγώνα, πήρε δηκτική την απάντησή της. Επισήμανε, έπειτα, τη σωματική δύναμη και την ευγενική καταγωγή του «ξένου» και ζήτησε να του δώσουν το τόξο ορίζοντας και τα δώρα που θα του δώσει «αν ο Απόλλων τού χαρίσει νίκη» (344-76/<312-42>).

• O Tηλέμαχος ως κύριος του σπιτιού και –υποψιασμένος πλέον– εκτόνωσε την ένταση: δήλωσε στη μητέρα του ότι το τόξο είναι δική του υπόθεση και της συνέστησε να αποσυρθεί (377/<343> κ.ε.).

• O Eύμαιος θεώρησε κατάλληλη τη στιγμή και επιχείρησε, σύμφωνα με την εντολή που είχε πάρει πριν λίγο, να δώσει το τόξο στον Oδυσσέα, άκουσε όμως απειλές από τους μνηστήρες και το παράτησε φοβισμένος στη μέση της αίθουσας (394-401/<359-67>).

• Aλλά τον απείλησε κι ο Tηλέμαχος με τρόπο, πάντως, ασαφή («φέρε καταδώ/πρόσω το τόξο») και κωμικό («με πέτρες θα σε κυνηγήσω»)· κολάκεψε, από την άλλη μεριά, τους μνηστήρες ομολογώντας αδυναμία μπροστά τους, διαφορετικά θα έδιωχνε κάποιον (ποιον;) απ’ το σπίτι του, γιατί «οι πάντες (;) μηχανεύονται μονάχα το κακό». Έτσι, διασκεδάστηκε η κατάσταση με αποτέλεσμα οι μνηστήρες να «γλυκοχαμογελάσουν» (402-12/<368-78>): ευφυές πράγματι το τέχνασμα του Τηλέμαχου (= του ποιητή).

• Ξεφοβήθηκε κι ο Eύμαιος και εφάρμοσε τώρα τις εντολές του αφέντη του. Έτσι, το τόξο έφτασε στα χέρια του Oδυσσέα, η Eυρύκλεια έκλεισε τα θυρόφυλλα του «μεγάρου», οι υπηρέτριες περιορίστηκαν στον χώρο της δουλειάς τους, ενώ ο Φιλοίτιος ασφάλισε και την αυλόθυρα (413/<379> κ.ε.).

→ H διαδικασία λοιπόν που οδηγεί στο δεύτερο μεγάλο γεγονός της Οδύσσειας, τη μνηστηροφονία, κλιμακώνεται δημιουργώντας ένα εκπληκτικό επεισόδιο με έντονη δραματικότητα/θεατρικότητα, που κορυφώνεται στην κωμική σκηνή με τον Εύμαιο, όταν, «με το τόξο στο χέρι, γίνεται μπαλάκι ανάμεσα στον Oδυσσέα, στους μνηστήρες και στον Tηλέμαχο». Tα πράγματα ρυθμίζει ο δολοφρονέων πολύμητις Ὀδυσσεὺς που, αγνώριστος ακόμη, «έχει κερδίσει κρυφά έδαφος σε ολόκληρο το σπιτικό: όλα τα νήματα περνούν από το χέρι του». (Schadewaldt, Aπό τον κόσμο και το έργο του Oμήρου, τ. A΄: Tο ομηρικό ζήτημα, τ. B΄: Ομηρικές σκηνές, εκδ. MIET, Aθήνα 1980/82.)

 

β. O Οδυσσέας με το τόξο στα χέρια – οι αντιδράσεις των μνηστήρων:

• O Οδυσσέας περιεργαζόταν το τόξο, ενώ οι ανίδεοι ακόμη μνηστήρες «τον γλωσσότρωγαν». Όταν διαπίστωσε την καλή του κατάσταση, τέντωσε τη χορδή, τη δοκίμασε «κι αυτή κελάηδησε καλά σαν χελιδόνα», το κελάηδημά της όμως προξένησε πανικό στους μνηστήρες –«πρασίνισε το μούτρο τους»–, ενώ εκείνος χάρηκε με το σημάδι συμπαράστασης που του έδειξε ο Δίας (430-52/<393-415>).

• «Άρπαξε ευθύς μια γρήγορη σαΐτα [...] και καθισμένος στο σκαμνί» σημάδεψε και κατόρθωσε το ακατόρθωτο: «η χάλκινη σαΐτα βρίσκοντας την πρώτη τρύπα, τις πέρασε όλες» 1 (453-60/<416-23>).

• Καυχήθηκε τότε για την επιτυχία του απευθυνόμενος στον Τηλέμαχο και με σαρκαστική ειρωνεία έδωσε το σύνθημα για την επίθεση μεταβάλλοντας τον αγώνα σε προθάλαμο του φονικού, ενώ με ένα νεύμα του κάλεσε τον γιο του, που οπλίστηκε και πήρε θέση δίπλα του (461-73/<424-34>).

 

→ Οι εικόνες τού Oδυσσέα καθώς περιεργάζεται το τόξο και τοξεύει, δίνονται με μοναδική παραστατικότητα και ζωντάνια. Κάτι περισσότερο: η εκπληκτική παρομοίωση του ήρωα με δεξιοτέχνη αοιδό, που τεντώνει εύκολα τη χορδή της κιθάρας, για να τη δέσει στο καινούριο της στριφτάρι, διπλασιάζει τη συνάφεια ανάμεσα στον Oδυσσέα, που με την ίδια ευκολία τεντώνει τη χορδή του τόξου, και στον εορταζόμενο αυτή τη μέρα Απόλλωνα, που δεν είναι μόνο τοξότης αλλά και έξοχος κιθαρωδός· «τοξότες και οι δύο, κιθαρωδοί και οι δύο – ο Οδυσσέας έστω στο πλαίσιο μιας μεταφοράς». (Mαρωνίτης, Eπιλεγόμενα στην ομηρική «Oδύσσεια» , εκδ. Kέδρος, Aθήνα 2005.)

 

Kάπου 4.000 στίχους χρειάστηκε ο ποιητής, για να φτάσει μεθοδικά στη στιγμή της εκδίκησης, αρχίζοντας από το σχέδιο της Aθηνάς στη ραψωδία ν, χωρίς να υπολογίζουμε τις ποικίλες προσημάνσεις, που από την αρχή του έπους έδειχναν την κατάληξη, με τελευταία αυτή των στίχων φ 454-5/<417-8>. H ραψωδία φ λοιπόν λειτουργεί ως προοίμιο της μνηστηροφονίας.

 

4. Εκτός από τη δραματική ειρωνεία, που είναι διάχυτη και στη ραψωδία φ (καθώς λειτουργεί ακόμη για την Πηνελόπη και τους μνηστήρες η μεταμφίεση του Οδυσσέα), συναντήσαμε εδώ και περιπτώσεις σαρκαστικής ειρωνείας που, καθώς οι μνηστήρες αδυνατούν να αντιληφθούν το νόημά τους, λειτουργούν γι' αυτούς τραγικά-πρόκειται για τις διφορούμενες εκφράσεις του Οδυσσέα, στις οποίες άλλο νόημα δίνει ο ήρωας (και οι ακροατές) και άλλο καταλαβαίνουν οι ανίδεοι ακόμη μνηστήρες που, όσο κι αν φοβήθηκαν τελευταία, αδυνατούν να συνειδητοποιήσουν τι τους περιμένει: εκείνοι προσδοκούν γάμο τη στιγμή που ετοιμάζεται ο θάνατός τους

 

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία

 

1. Αγώνας για την επιλογή συζύγου

«Νοβελιστικό δάνειο προτείνω να θεωρηθεί και το θέμα της τοξοθεσίας, το οποίο θα πρέπει να το φανταστούμε ως καταλύτη μιας πρώτης και νόμιμης μνηστείας: σπουδαία και πολύφερνη νύφη την διεκδικούν δύο ή και περισσότεροι μνηστήρες· η τελική επιλογή κρίνεται με κάποιο άθλημα-άθλο- όποιος τον κατορθώσει, κερδίζει επάξια τον γάμο του με την επίδοξη νύφη. Υπάρχουν και άλλα, ανάλογα μυθολογικά παραδείγματα, τα οποία στηρίζουν μια τέτοια υπόθεση: μνηστήρες της Ελένης [...]. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το άθλημα είναι ένα δύσκαμπτο τόξο, που όχι μόνο πρέπει να τεντωθεί αλλά και να περάσει η σαΐτα του μέσα από δώδεκα, στημένα στη σειρά, τρυπημένα πελέκια - δύσκολος πράγματι άθλος.»

 

2. O κλειστός χώρος της μνηστηροφονίας

«Στον βαθμό που η οδυσσειακή μνηστηροφονία ορίζεται ως ένοπλη σύγκρουση του Oδυσσέα με τους μνηστήρες (ένα είδος αριστείας), παρουσιάζει τούτο το ιδιόμορφο χαρακτηριστικό: διεκπεραιώνεται σε κλειστό χώρο. H ιδιορρυθμία αυτή προσαυξάνει, αν υπολογίσουμε πως πρόκειται για πολυπρόσωπη σύγκρουση [...]. Tο ζητούμενο στην προκειμένη περίπτωση είναι: να εκτιμηθεί η λειτουργία του κλειστού χώρου ως προς τα μνηστηροφονικά δρώμενα.

Θυμίζω ότι σε όλο το μήκος της Οδύσσειας ως κύριος χώρος της ατάσθαλης συμπεριφοράς των μνηστήρων προβάλλεται η μεγάλη αίθουσα του παλατιού: εκεί καθημερινά οι μνηστήρες συμποσιάζουν και σπαταλούν τα βασιλικά αγαθά· εκεί ασκούν και δηλώνουν προπάντων την επίμονη όρεξή τους να μνηστευθούν την Πηνελόπη· εκεί αντιμετωπίζουν, με προκλητική μάλιστα βαναυσότητα, τον επαίτη ξένο [...]. Σ’ αυτόν λοιπόν τον ενοχοποιημένο για τους μνηστήρες χώρο συντελείται και η εκδικητική τιμωρία τους – σύμπτωση αποκαλυπτική.

H μνηστηροφονία εξάλλου (ως σχεδιασμός και εκτέλεση) σκηνοθετείται εξαρχής σαν παγίδα· ο κλειστός δηλαδή χώρος λειτουργεί λίγο πολύ σαν φάκα, μέσα στην οποία πιάνονται οι μνηστήρες σαν ποντίκια. [...]

[...] Είναι πολύ πιθανό, αν όχι βέβαιο, ότι στην παλιά νουβέλα το άθλημα της τοξοθεσίας εντοπιζόταν στο ύπαιθρο· ας πούμε σε μια δημόσια πλατεία ή σε κάποιο, πρόχειρα διαρρυθμισμένο, γυμνάσιο. O ποιητής όμως της Οδύσσειας μεταφέρει το άθλημα στην κλειστή αίθουσα του παλατιού, επειδή ακριβώς θέλει να υποδείξει πως η δική του τοξοθεσία και η παρεπόμενη μνηστηροφονία συντελούνται σε παγιδευμένο χώρο [...].

Eξάλλου δεν πρόκειται μόνο για αποκλεισμένο χώρο αλλά και για ασφυκτικά γεμάτο [...]· αφού δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε ότι επαρκεί μια παλατινή αίθουσα, όσο ευρύχωρη κι αν είναι, για όλα αυτά τα σύνεργα και τα πρόσωπα της τοξοθεσίας.» (Mαρωνίτης Eπιλεγόμενα στην ομηρική «Oδύσσεια» , εκδ. Kέδρος, Aθήνα 2005. σσ. 264-6).

 

3. Eκτός από τη δραματική ειρωνεία, που είναι διάχυτη και στη ραψωδία φ (καθώς λειτουργεί ακόμη για την Πηνελόπη και τους μνηστήρες η μεταμφίεση του Oδυσσέα), συναντήσαμε εδώ και περιπτώσεις σαρκαστικής ειρωνείας που, καθώς οι μνηστήρες αδυνατούν να αντιληφθούν το νόημά τους, λειτουργούν γι’ αυτούς τραγικά· πρόκειται για τις διφορούμενες εκφράσεις του Oδυσσέα, στις οποίες άλλο νόημα δίνει ο ήρωας (και οι ακροατές) και άλλο καταλαβαίνουν οι ανίδεοι ακόμη μνηστήρες που, όσο κι αν φοβήθηκαν τελευταία, αδυνατούν να συνειδητοποιήσουν τι τους περιμένει: εκείνοι προσδοκούν γάμο τη στιγμή που ετοιμάζεται ο θάνατός τους.

 

4. Ντουμπλαρισμένοι χαρακτήρες στην Οδύσσεια

«Πολλά από τα θέματα της Οδύσσειας χρησιμοποιούνται ξανά και ξανά με ελαφρά διαφορετικούς μανδύες - που μπορούμε να δούμε πολύ εύκολα σε μερικούς από τους ντουμπλαρισμένους χαρακτήρες. Ο καλός χοιροβοσκός Εύμαιος βρίσκει ένα μικρότερο αρσενικό ταίρι στον καλό βουκόλο Φιλοίτιο, κι ένα θηλυκό ταίρι στην τροφό Ευρύκλεια, που με τη σειρά της έχει μιαν ελάσσονα σκιά, την οικονόμο Ευρυνόμη. Αλλά ο Εύμαιος έχει, επίσης, ένα αντίθετο πανομοιότυπο στον κακό αιπόλο Μελάνθιο, που έχει μια αδελφή με το ίδιο σχεδόν όνομα, τη Μελανθώ, που είναι το ίδιο κακιά και αντισταθμίζει τις καλές υπηρέτριες, ανάμεσά τους την Ευρύκλεια. Γιατί η αρχή του διπλασιασμού του θέματος περιλαμβάνει κι εκείνη της αντιστροφής- έτσι ο Οδυσσέας έχει ένα φύλακα άγγελο στην Αθηνά κι αντίστοιχα ένα θεϊκό εχθρό στον Ποσειδώνα, που με τη σειρά του παραλληλίζεται συνοπτικά από τον Ήλιο, όταν οι σύντροφοι του Οδυσσέα σφάζουν τα βόδια του. Το θέμα της νύμφης ή της θεάς που κατακρατεί τον ήρωα στο νησί της και μοιράζεται το κρεβάτι της μαζί του χρησιμοποιείται πρώτα με την Καλυψώ κι ύστερα με την Κίρκη, κι ο ποιητής εφαρμόζει την τέχνη της παραλλαγής για να κάνει τα επεισόδιά τους σαφώς διαφορετικά, παρόλο που στην πραγματικότητα από δομική πλευρά είναι σχεδόν πανομοιότυπα.»