Η Έριδα ανήκει στην κατηγορία των θηλυκών φτερωτών πνευμάτων, όπως είναι οι Ερινύες ή η Ίριδα. Θεωρούνταν κόρη της Νύκτας, κατά συνέπεια ανήκει στις αρχέγονες δυνάμεις. Άλλη εκδοχή τη θέλει κόρη του Δία και της Ήρας, οπότε και υποτάσσεται στο δωδεκάθεο. Είναι θεά που προκαλούσε τη ζήλια και τη διχόνοια, τις φιλονικίες και τους καυγάδες, τις μάχες και τους φόνους (δυνατή κινήτρα των ανδρείων, Υ 48), τα ψέματα και τα δάκρυα απελπισίας –Έρις πολύθρηνος (Λ 73)— τα οποία απολαμβάνει να προκαλεί. Μυθολογείται ότι ήταν αδελφή του Άρη, ταυτόσημη σχεδόν με τη θεά του πολέμου Ενυώ, συμπολεμίστρια με τα παιδιά του Άρη Δείμο και Φόβο: [Εικ. 1, 2]

Και τούτους [τους Τρώες] ο Άρης τους ξεσήκωνε, τους άλλους η Παλλάδα,
κι ο Φόβος κι η Τρομάρα κι η άπαυτα ξεφρενιασμένη Αμάχη [η Έριδα],
του Άρη του αντροφονιά η συντρόφισσα κι αντάμα κι αδερφή του·
που λίγο λίγο πρώτα ασκώνεται, μα γρήγορα στυλώνει
ψηλά στα ουράνια το κεφάλι της και περπατάει στο χώμα.
Αυτή και τότε πηγαινόρχουνταν αναμεσός στ’ ασκέρια,
την άγρια αμάχη τους κεντρίζοντας κι αυξαίνοντας το βόγγο.

(Όμ., Ιλ. Δ 439-445, μετ. Ν. Καζαντζάκης - Ι.Θ. Κακριδής)

Παριστάνεται και πάνω στην ασπίδα της Αθηνάς —Στους ώμους βάζει την φρικτήν, την κροσωτήν ασπίδα, / πόχει τριγύρω την φυγήν κι η Έρις είναι μέσα (Ιλ., Ε 738-740)— και του διογέννητου Ηρακλή, αυτή που κράτησε όταν μονομάχησε με τον γιο του Άρη Κύκνο και με τον ίδιο τον θεό:

η Έριδα η φοβερή πετούσε, τον τάραχο της μάχης των αντρών
διεγείροντας, η σκληρή. Αυτή το νου και το μυαλό κυρίευε των αντρών
που σήκωναν αγώνα κατά πρόσωπο με το γιο του Δία [ενν. τον Ηρακλή].

(Ασπίδα του Ηρακλέους, στ. 148-150, μετ. Στ. Γκιργκένης)

Αντίστοιχος είναι και ο ρόλος της στην Ιλιάδα: κι έστελνε ο Ζευς την Έριδα στων Αχαιών τα πλοία / κι είχε στο χέρι το φρικτό σημάδι του πολέμου. (Όμ., Ιλ. Λ 3-4)

Γνωστή είναι η παρέμβασή της στους γάμους του θνητού Πηλέα με τη Νηρηίδα Θέτιδα που οδήγησε στον Τρωικό πόλεμο. [Εικ. 3, 4] Πιο συγκεκριμένα: Ο Δίας, για να τιμήσει τους γάμους του Πηλέα με τη θεά που τόσο είχε επιθυμήσει ο ίδιος αλλά απαρνήθηκε από τον φόβο ότι το παιδί που θα γεννιόταν από την ένωσή τους θα τον υποσκέλιζε, οργάνωσε συνεστίαση στον Όλυμπο, όπου παρακάθισαν προσκεκλημένοι οι θεοί, οι θεές, οι ημίθεοι, όλοι, εκτός από την Έριδα, τη θεά της διχόνοιας. Η Έριδα εκδικήθηκε την προσβολή πετώντας ένα χρυσό μήλο που έγραφε πάνω του τη λέξη «καλλίστῃ», δηλαδή «για την ομορφότερη», προκαλώντας διένεξη ανάμεσα στις θεές ποια έπρεπε να το παραλάβει. Οι τρεις παρευρισκόμενες θεές, η Ήρα, η Αθηνά και η Αφροδίτη, διεκδίκησαν τα βραβείο αλλά επειδή δεν μπορούσε να υπάρξει απόφαση από τις ίδιες ποια είναι η ομορφότερη ο Δίας ζήτησε από τον Ερμή να τις πάει γρήγορα στον Πάρη, για να διαλέξει αυτός ποια θα πάρει το μήλο. Έτσι και έγινε. Για να τον καλοπιάσουν, η Αθηνά του έταξε πνευματική σοφία, η Ήρα δύναμη σωματική, η Αφροδίτη την ωραία Ελένη, την πιο όμορφη γυναίκα του κόσμου. Με την αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη άρχισε ο Τρωικός πόλεμος.

Με δική της παρέμβαση, αλλά ύστερα από αίτημα της Ήρας, μπήκε ανάμεσα στο αγαπημένο ζευγάρι Αηδόνα και Πολύτεχνο, που για καιρό τιμούσε τους θεούς, χαιρόταν τη συμβίωση και την αγάπη τους, καθώς και τον μονάκριβο γιο τους τον Ίτυ. Κάποτε περηφανεύτηκαν ότι αγαπιόντουσαν περισσότερο ακόμη και από την Ήρα και τον Δία, κάτι που προκάλεσε τον θυμό της θεάς της οικογένειας, η Ήρα. Έτσι, η Ήρα έστειλε την Έριδα που έσπειρε διχόνοια μεταξύ τους όσον αφορά την εργασία που έκαμνε ο καθένας, ποιος την κάνει γρηγορότερα. Η διαμάχη τους κατέληξε στον βιασμό της αδελφής της Αηδόνας, της Χελιδόνας, από τον Πολύτεχνο, αλλά και τον διαμελισμό του μικρού Ίτυ από τις δύο γυναίκες, την ανθρωποφαγία του Πολύτεχνου και τη μεταμόρφωσή τους σε πουλιά.

Ωστόσο, ο ρόλος της δεν είναι μόνο αρνητικός. Ο Ησίοδος στο Έργα και Ημέραι —έπος μεταγενέστερο της Θεογονίας, όπου αναφέρεται σε μία, αρνητική, Έριδα— αναφέρει δύο Έριδες· η πρώτη είναι η θεά κόρη της Νύκτας με τις αρνητικές παρεμβάσεις, η δεύτερη παροτρύνει στην εργασία μέσα από την ευγενή άμιλλα.

Της Έριδας γένος δεν υπάρχει ένα μονάχα, μα πάνω στη γη
είναι δυο. Τη μια όποιος την ένιωσε θα την επαινούσε,
μα η άλλη αξιόμεμπτη είναι. Κι αντίθετες έχουν μεταξύ τους καρδιές.
Η μια προάγει τον κακό τον πόλεμο και τη φιλονικία,
η άθλια. Θνητός κανένας δεν την αγαπά, μα εξ ανάγκης,
με των αθάνατων θεών τη θέληση, την επαχθή την Έριδα οι άνθρωποι «τιμούν».
Όμως την άλλη [την καλή Έριδα] η ζοφερή η Νύχτα νωρίτερα τη γέννησε,
κι ο γιος του Κρόνου, που ’χει το θρόνο του ψηλά και στον αιθέρα κατοικεί,
στης γης τα θεμέλια την τοποθέτησε, πολύ καλύτερη
για τους ανθρώπους.
Αυτή και τον ανίκανο τον ξεσηκώνει για δουλειά:
ζηλεύει ο άεργος σαν βλέπει τον άλλον που ’να πλούσιος,
που δείχνει τη σπουδή του στο όργωμα, το φύτεμα
και την καλή διακυβέρνηση του οίκου του. Ο γείτονας το γείτονα ζηλεύει
που σπεύδει να πλουτίσει. Κι είναι αγαθή η Έριδα αυτή για τους θνητούς.
Ο κεραμοποιός θυμώνει με τον κεραμοποιό κι ο μαραγκός με το μαραγκό,
ζηλεύει ο επαίτης τον επαίτη κι ο ένας ο τραγουδιστής τον άλλο.
Πέρση, τούτα τα λόγια βαλ’ τα στην καρδιά σου μέσα,
και η χαιρέκακη η Έριδα να μην σ’ απασχολεί απ’ τη δουλειά
για να κοιτάς με περιέργεια για καβγάδες σαν είσαι ακροατής στην αγορά.
Γιατί έχει λίγη έγνοια για φιλονικίες κι αγορές,
αυτός που μες στο σπίτι του δεν έχει αρκετό το βιος
στην ώρα μαζεμένο, αυτό που δίνει η γη, της Δήμητρας το στάρι.
Χορτάτος πρώτα απ’ αυτό μετά να ξεσηκώνεις φιλονικία και αγώνα
για ξένα κτήματα.

(Ησίοδ., Έργα και Ημέραι 11-35, μετ. Στ. Γκιργκένης)

Ο Αίσωπος δεν παρέλειψε να δώσει την ηθικοπλαστική διάσταση της Έριδας σε έναν μύθο με πρωταγωνιστή τον Ηρακλή (μύθος 129, έκδ. Chambry):

Ο Ηρακλής προσπαθούσε να περάσει από ένα στενό πέρασμα. Εκεί είδε κάτι που έμοιαζε με μήλο πεταμένο στο έδαφος και προσπάθησε να το λιώσει με το ρόπαλό του. Αντί γι’ αυτό το «πράγμα» διογκώθηκε και έγινε διπλάσιο από αυτό που ήταν αρχικά. Ο Ηρακλής το ξαναχτύπησε με το ρόπαλό του, ακόμη πιο δυνατά από την πρώτη φορά, αλλά εκείνο φούσκωσε τόσο που έφραξε τον δρόμο του. Ο Ηρακλής άφησε στην άκρη το ρόπαλό του και έμεινε εκεί, έκπληκτος και απορημένος. Η Αθηνά τον είδε και του είπε: «Ηρακλή, μην ξαφνιάζεσαι τόσο! Αυτό το πράγμα που έφερε σύγχυση στο μυαλό σου είναι ο σπόρος της φιλονικίας, του καβγά. Αν το αφήσεις, παραμένει μικρό· αν το πολεμήσεις, τότε διογκώνεται, και από εκεί που είναι μικρό γίνεται μεγάλο. (ελεύθερη απόδοση)

Η Έριδα είχε για παιδιά της μια σειρά από αφηρημένες έννοιες:

Μετά η μισητή Έρις γέννησε τον βασανιστή Πόνο, τη Λήθη, την Πείνα και τις Οδύνες που φέρνουν δάκρυα, τις Συμπλοκές, τις Μάχες, τους Φόνους, τους Ανδροσκοτωμούς, τις Φιλονικίες, τις Ψευδολογίες, τις Διαφωνίες, την Κακονομία, την Άτη που πάνε συνήθως μαζί, και τον Όρκο που τυραννά τους πιο πολλούς ανθρώπους στη γη, όταν με τη θέλησή τους γίνονται επίορκοι. (Ησίοδ., Θεογ. 225 κ.ε., μετ. Π. Λεκατσάς)

Παρούσες στη γέννηση του Όρκου και βοηθοί στη μάνα του που κοιλοπονούσε ήταν οι Ερινύες. Αντίστοιχα, είναι παρούσες όταν θεοί ή άνθρωποι ανταλλάσσουν όρκους, απειλώντας τον πιθανό επίορκο και προστατεύοντας αυτόν που τον τηρεί. Η Έριδα υπήρξε και τροφός του Γίγαντα Δαμασήν.

Σχετικά λήμματα

ΑΗΔΟΝΑ, ΑΡΗΣ, ΕΡΙΔΑ, ΕΡΙΝΥΕΣ, ΗΡΑ, ΗΡΑΚΛΗΣ, ΙΡΙΔΑ, ΙΤΥΣ, ΝΥΚΤΑ, ΠΑΡΗΣ