Η Ίριδα ήταν κόρη του Θαύμαντα και της Ωκεανίδας Ηλέκτρας, κατά τον Ησίοδο, επομένως αδελφή των Αρπυιών, της Άρκης και του Υδάσπη, ενώ αναφέρεται και ως μητέρα του Έρωτα και του Πόθου, που τους απέκτησε από τον Ζέφυρο, τον γιο του Αστραίου (Νόννος). [Εικ. 1, 2, 3]
Την παρίσταναν νέα με πλούσιο βραχύ χιτώνα, με μεγάλες φτερούγες στους ώμους, χρυσά φτερωτά σανδάλια και κηρύκειο στο χέρι, όπως ο Ερμής. Ήταν ορμητική σαν θύελλα και γοργοπόδαρη, πιστή αγγελιαφόρος των θεών, κυρίως της Ήρας, της οποίας έστρωνε το κρεβάτι, τη βοηθούσε στον καλλωπισμό και άλειφε με αρώματα τα θεία μέλη της. Κατά διαταγή της έσπευδε στις μελλοθάνατες γυναίκες, όταν βασανίζονταν για μεγάλο χρονικό διάστημα, και επιτάχυνε το τέλος των βασάνων τους με τη κοπή των μετωπιαίων τριχών —τελετουργική κίνηση και στη θυσία των ζώων. Ο Δίας, επίσης, την έστελνε σε διάφορες αποστολές, όπως να φέρει τὸ πολυώνυμον ὕδωρ τῆς
Στυγὸς
σε χρυσό σκεύος (Ησ.,
Θεογ. 780 κ.ε.), στο οποίο ορκίζονταν οι θεοί· ή να καλέσει τη Δήμητρα στον Όλυμπο που είχε θυμώσει με τους θεούς για την εξαφάνιση της κόρης της
(Ομ. Ύ., 2.314 κ.ε.
). Άλλες θεές, ανάμεσά τους η Διώνη, η Ρέα, η Θέμιδα, η Αμφιτρίτη, την έστειλαν στον Όλυμπο για να φέρει την ελευθερώτρια θεά των τοκετών, την Ειλείθυια, που με εντολή της Ήρας
καθόταν στην κορυφή του Ολύμπου κάτω από χρυσές νεφέλες και δεν την άφηνε να βοηθήσει τη Λητώ που κοιλοπονούσε μέρες για να γεννήσει (Ομ. Ύ.,
3.102). Η ίδια απέτρεψε τους
Βορεάδες από να σκοτώσουν τις αδελφές της, τις
Άρπυιες —Δεν είναι θεμιτό, γιοι του Βορέα, να χτυπάτε με τα ξίφη σας τις Άρπυιες, τα κυνηγόσκυλα του πανίσχυρου Δία· αλλά εγώ, προσωπικά, δεσμεύομαι με όρκο ότι στο εξής δεν θα συρθούν πλάι στον Φινέα (Απολλ. Ρ. 2.282-300). Μαζί με τον Κένταυρο Χείρωνα ηγήθηκαν στη γαμήλια πομπή που παρέλαβε τη Θέτιδα και την έφερε στον Πηλέα, όπως απεικονίστηκε στο αγγείο Φρανσουά. Ενημέρωσε τον
Μενέλαο για το τι είχε διαμειφθεί στο σπίτι του με τον
Πάρη και την
Ελένη (Πρόκλ.,
Χρηστ. 110-111), έπεισε τον Αχιλλέα να ξαναμπεί στη μάχη μετά τον θάνατο του Πατρόκλου, για να μην πάρει ο
Έκτορας το πτώμα του ήρωα
(Όμ.,
Ιλ., Σ 166-201) και άκουσε την προσευχή του προς τον
Βορέα και τον Ζέφυρο να δυναμώσουν την πυρά του Πατρόκλου
( Όμ., Ιλ., Ψ 192-221).
Στη Δήλο θυσίαζαν στο όνομά της βασυνίας, πίτες από αλεύρι και μέλι, όπου πρόσθεταν σε καθεμιά ξερά σύκα και τρία καρύδια (Αθήν. 14.53.15).
Η Ίριδα υπερβαίνει τα όρια, καθώς κινείται από τον Ουρανό προς τη Γη και αντίστροφα συνιστώντας τον σύνδεσμό τους, καθώς και τον σύνδεσμο θεών και θνητών. Ωστόσο, η υπέρβαση αυτή δεν αφορά και τα όρια του κάτω κόσμου.
Από τις γνωστότερες παραστάσεις της είναι στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα, όπου μαζί με τον Ερμή περιμένει το αποτέλεσμα του αγώνα μεταξύ Αθηνάς και
Ποσειδώνα για την κυριαρχία στην πόλη της Αθήνας· στο αγγείο Φρανσουά προΐσταται μαζί με τον Κένταυρο Χείρωνα της πομπής που θα παραλάμβανε τη Θέτιδα νύμφη για να την παραδώσει στον Πηλέα, όπως είχε οριστεί από τους θεούς. Στον
Ηρακλή Μαινόμενο του Ευριπίδη η Ίριδα κρατά τον αναμενόμενο ρόλο της αγγελιαφόρου της Ήρας, λειτουργεί μάλιστα σαν το στόμα της θεάς που πιέζει τη Λύσσα να διασαλεύσει το μυαλό του Ηρακλή, ώστε να επιτελέσει τους απαίσιους φόνους των παιδιών του από τη Μεγάρα. Και όσο και αν η Λύσσα αντιδρά, διότι τιμά και σέβεται τον μεγάλο ήρωα, τελικά αναγκάζεται να υποκύψει στις ανώτερες θεές, αυτή μια κατώτερη θεά (στ. 822 κ.ε.). Ο Αριστοφάνης στους
Όρνιθες στήνει μια ολόκληρη σκηνή παρατραγωδίας με πρωταγωνιστές την Ίριδα και τον Πεισέταιρο, όπου η μεν θεά μιλά με στόμφο και ύφος τραγικό, ενώ ο Πεισέταιρος χρησιμοποιεί γενικά λόγο κοινό έως χυδαίο, ενώ περιστασιακά μιμείται το ύφος της Ίριδας, για να την υπονομεύσει
(στ. 1247-1320). Σύμφωνα με μαρτυρία του Αθήναιου, η θεά παίρνει μέρος και σε άλλα έργα, όπως στην ομώνυμη σατυρική
Ίριδα του ποιητή Αχαιού από την Ερέτρια —γλαφυρὸς ὢν ποιητὴς (Αθήν. 10.74). [Εικ.
4,
5,
6,
7,
8,
9,
10,
11,
12,
13,
14,
15,
16,
17,
18,
19,
20,
21,
22,
23,
24,
25,
26,
27,
28,
29,
30,
31,
32,
33
Σχετικά λήμματα
ΑΡΚΗ, ΑΡΠΥΙΕΣ, ΒΟΡΕΑΔΕΣ,
ΒΟΡΕΑΣ,
ΕΚΤΟΡΑΣ
,
ΕΛΕΝΗ,
ΕΡΜΗΣ,
ΕΡΩΣ, ΖΕΦΥΡΟΣ, ΗΡΑ,ΗΡΑΚΛΗΣ, ΛΥΣΣΑ/ΛΥΤΤΑ,
ΜΕΝΕΛΑΟΣ, ΠΑΡΗΣ,
ΠΟΘΟΣ, ΠΟΣΕΙΔΩΝΑΣ,
ΥΔΑΣΠΗΣ, ΦΙΝΕΑΣ, ΧΕΙΡΩΝΑΣ