Ουσιαστικό λέγεται η λέξη που αναφέρεται σε πρόσωπα (Γιάννης), ζώα (αλεπού), πράγματα (τραπέζι), τόπους (Τρίκαλα) και σε έννοιες που δηλώνουν ιδιότητα (εξυπνάδα, ομορφιά), ενέργεια (τρέξιμο, δουλειά) και κατάσταση (ησυχία, γαλήνη θύελλα).
Το ουσιαστικό συμπληρώνει κατά κάποιον τρόπο σε μια πρόταση το ρήμα είτε ως υποκείμενο ή ως αντικείμενο είτε γενικότερα ως προσδιορισμός.
Τα ουσιαστικά ανάλογα με το τι δηλώνουν διακρίνονται:
α) Σε κύρια: όσα δηλώνουν ορισμένο πρόσωπο ή ζώο, π.χ. ο Στάθης, ο Αζόρ. Ως κύρια χρησιμοποιούνται και τα ονόματα των ημερών της εβδομάδας, των μηνών, των εορτών, των πλοίων, των λογοτεχνικών έργων, των έργων τέχνης κ.ά., π.χ. Τετάρτη, Ιούνιος, Ναυτίλος.
ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΚΥΡΙΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ
Γράφεται με κεφαλαίο το αρχικό γράμμα των:
α) κύριων ονομάτων, π.χ. Γιάννης, Πέτρος, Ελένη
β) των εθνικών ονομάτων, π.χ. Σουηδός, Έλληνας, Γάλλος
γ) των τιμητικών τίτλων π.χ. Σεβασμιότατος
δ) η λέξη Θεός και σχετικές επωνυμίες, π.χ. Κύριος, Παναγία, Εσταυρωμένος
ε) των εκκλησιαστικών θεσμών, π.χ. Ιερά Σύνοδος
στ) των ναών, π.χ. Άγιος Γεώργιος
ζ) των εφημερίδων, π.χ. Είδηση
η) των περιοδικών, π.χ. Αίολος
θ) των πόλεων και των κρατών, π.χ. Τρίπολη, Αλβανία
ι) των οδών και των πλατειών, π.χ. οδός Βενιζέλου, πλατεία Συντάγματος
ια) των νομών και των τοποθεσιών, π.χ. νομός Ροδόπης, Λιβάδια
ιβ) των γεωγραφικών όρων π.χ. ποταμός Πηνειός, βουνό Όλυμπος, λίμνη Μικρή Βόλβη ακρωτήριο Ταίναρο
ιγ) των ιστορικών όρων, Αναγέννηση, Διαφωτισμός
ιδ) των επιστημών ως επίσημων όρων, π.χ. Φιλοσοφία, Μαθηματικά
ιε) των επιστημονικών, διοικητικών, εκπαιδευτικών, πολιτικών ιδρυμάτων, οργανισμών και φορέων, Ακαδημία Αθηνών, Ευρωπαϊκή Ένωση, Β´Λύκειο Βόλου, Υπουργείο Οικονομικών
ιστ) των θεσμικά κατοχυρωμένων αθλητικών αγώνων, Ολυμπιακοί Αγώνες, Παγκόσμιο Κύπελο
ιζ) και των ουράνιων σωμάτων, π.χ. Ήλιος, Γη
Η χρήση του αρχικού κεφαλαίου ή πεζού γράμματος δεν υπόκειται σε απόλυτους κανόνες. Εξαρτάται και από παράγοντες που σχετίζονται με τα συμφραζόμενα αλλά και τη χρήση που γίνεται στα έντυπα ευρείας κυκλοφορίας.
β) Σε κοινά: όσα δηλώνουν όλα τα πρόσωπα, ζώα ή πράγματα που ανήκουν στο ίδιο είδος ή που δηλώνουν κάποια κατάσταση ή ιδιότητα, π.χ. δρόμος, άνδρας, γάτα, ζωή, ελευθερία.
γ) Σε περιληπτικά: όσα δηλώνουν σύνολα προσώπων ή ζώων ή πραγμάτων, π.χ. κόσμος, κοπάδι.
δ) Σε συγκεκριμένα: όσα κοινά ονόματα δηλώνουν πρόσωπα, ζώα ή πράγματα που είναι αντιληπτά από τις αισθήσεις, π.χ. το δέντρο, το βιβλίο.
ε) Σε αφηρημένα: όσα κοινά ονόματα δηλώνουν ενέργεια, ιδιότητα ή κατάσταση και γενικά αναφέρονται σε όντα που τα αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος μόνο με τη σκέψη του, π.χ. η ειρήνη, η χαρά.
Πολλά από τα κοινά ονόματα είναι στον λόγο άλλοτε συγκεκριμένα και άλλοτε αφηρημένα, π.χ. Το πλαίσιο που περιβάλλει τον πίνακα είναι βαμμένο πράσινο (συγκεκριμένο). Ο Στεφάνου έχει ένα ευρύ πλαίσιο σχέσεων (αφηρημένο).
Γένος και αριθμός
Κάθε ουσιαστικό ανήκει σε ένα γένος. Τα γένη στα οποία μπορούν να ανήκουν τα ουσιαστικά είναι τρία: το αρσενικό, το θηλυκό και το ουδέτερο. Τα γένη των ουσιαστικών δεν συνδέονται απαραίτητα με το φυσικό γένος ούτε και με άλλα σημασιολογικά χαρακτηριστικά.
α) Τα ουσιαστικά που δηλώνουν ανθρώπινα όντα συνήθως ανήκουν στο φύλο του προσώπου στο οποίο αναφέρονται, π.χ. άντρας, γυναίκα, αλλά αγόρι, κορίτσι (ουδ.).
β) Τα περισσότερα ουσιαστικά που δηλώνουν ζώα έχουν μόνο μία λέξη για όλα τα γένη, π.χ. το ελάφι, ο βόας. Σε αυτές τις περιπτώσεις το φύλο του ζώου δηλώνεται είτε με την προσθήκη των επιθέτων αρσενικός-ή-ό και θηλυκός-ή-ό αντίστοιχα είτε, συνήθως στον προφορικό λόγο, με καταληκτικό μόρφημα που δηλώνει το γένος του ζώου, π.χ. η αρσενική αλεπού, η ελεφαντίνα.
Τα ουσιαστικά έχουν κανονικά δύο αριθμούς, τον ενικό και τον πληθυντικό. Υπάρχουν όμως ουσιαστικά που εμφανίζονται μόνο στον ενικό ή μόνο στον πληθυντικό αριθμό, χωρίς και αυτό να είναι πάντοτε απόλυτο.
Οι κατηγορίες των ουσιαστικών που συνηθίζονται στον ενικό αριθμό είναι:
α) Ουσιαστικά που δηλώνουν έννοιες οι οποίες δεν είναι δυνατό να αριθμηθούν, π.χ. το χάος, η κούραση.
β) Ουσιαστικά που δηλώνουν έννοιες οι οποίες σχετίζονται με τις επιστήμες και τις τέχνες, π.χ. η Γεωγραφία, η Κοινωνιολογία, η γλυπτική.
γ) Oυσιαστικά που δηλώνουν οντότητες οι οποίες είναι μοναδικές, π.χ. το Βυζάντιο, ο Θανάσης ο Καλογήρου.
δ) Oυσιαστικά που δηλώνουν σύνολα προσώπων ή πραγμάτων (ανήκουν στα περιληπτικά ουσιαστικά), π.χ. η εργατιά, ο όχλος.
ε) Ουσιαστικά που δηλώνουν γιορτές και τοπωνύμια, π.χ. η Ανάληψη, ο Ορχομενός, αλλά τα Χριστούγεννα, τα Τρίκαλα.
Ορισμένα ονόματα που ανήκουν στις παραπάνω κατηγορίες εμφανίζονται στον λόγο και στον πληθυντικό είτε λόγω της σημασίας που θέλει να προσδώσει ο ομιλητής είτε λόγω του ύφους, π.χ. οι Γιάννηδες (όταν γίνεται λόγος για πολλούς με το ίδιο όνομα), Καθαρές Δευτέρες (στη φράση Όλες τις Καθαρές Δευτέρες εργάζομαι).
Οι κατηγορίες των ουσιαστικών που συνηθίζονται στον πληθυντικό αριθμό είναι:
α) Ουσιαστικά που δηλώνουν γλώσσα, π.χ. βουλγαρικά, ισπανικά.
β) Ουσιαστικά που δηλώνουν διπλά αντικείμενα, π.χ. γυαλιά μυωπίας.
γ) Ουσιαστικά που δηλώνουν χρήματα ως αμοιβή για εργασία κ.ά., π.χ. ρέστα, εύρετρα.
δ) Ορισμένα ουσιαστικά που δηλώνουν γιορτές, π.χ. Χριστούγεννα, Φώτα.
ε) Ορισμένα ουσιαστικά που δηλώνουν τοπωνύμια, π.χ. Σέρρες, Γιάννενα.
στ) Tέλος, πολλά κοινά ονόματα, λαϊκής συνήθως προέλευσης, εμφανίζονται μόνο στον πληθυντικό, όπως: βαφτίσια, εγκαίνια, κάλαντα, σωθικά, τρεχάματα, χαιρετίσματα κ.ά.
Τα ουσιαστικά ταξινομούνται ως προς τα συστήματα των καταλήξεων που παρουσιάζουν σε τρεις κατηγορίες, τις κλίσεις, οι οποίες συμπίπτουν με τα τρία διαφορετικά γένη. Έτσι, έχουμε την κλίση των αρσενικών, την κλίση των θηλυκών και την κλίση των ουδετέρων.
Μορφολογία
Τα ουσιαστικά διακρίνονται σε σχέση με τον αριθμό των συλλαβών σε ισοσύλλαβα και ανισοσύλλαβα. Ισοσύλλαβα είναι όσα έχουν τον ίδιο αριθμό συλλαβών σε όλες τις πτώσεις του ενικού και του πληθυντικού, ενώ ανισοσύλλαβα όσα δεν έχουν τον ίδιο αριθμό συλλαβών σε όλες τις πτώσεις.
| Ισοσύλλαβα | Ανισοσύλλαβα | |
| Ενικός | γά-τος γά-του γά-το γά-τε |
κα-φές κα-φέ κα-φέ κα-φέ |
| Πληθυντικός | γά-τοι γά-των γά-τους γά-τοι |
κα-φέ-δες κα-φέ-δων κα-φέ-δες κα-φέ-δες |
| Σύγκριση | Και στους δύο αριθμούς έχει τον ίδιο αριθμό συλλαβών (2) |
Στον ενικό έχει δύο συλλαβές ενώ στον πληθυντικό τρεις |
Σύμφωνα με ορισμένες αναλύσεις, τα ουσιαστικά κατατάσσονται σε δικατάληκτα, όταν έχουν δύο καταλήξεις στον ενικό και δύο στον πληθυντικό, και σε τρικατάληκτα, όταν έχουν τρεις καταλήξεις σε κάθε αριθμό.
| δικατάληκτα | τρικατάληκτα | |
| Ενικός | κα-φές κα-φέ κα-φέ |
γά-τος γά-του γά-το |
| Πληθυντικός | κα-φέ-δες κα-φέ-δων κα-φέ-δες |
γά-τοι γά-των γά-τους |
| Σύγκριση | Και στους δύο αριθμούς έχει δύο καταλήξεις (φές-φέ) (δες-δων) |
Και στους δύο αριθμούς έχει τρεις καταλήξεις (τος-του-το) (τοι-των-τους) |
Τα ουσιαστικά διακρίνονται ακόμη σε
οξύτονα, όσα τονίζονται στη λήγουσα (λ), δηλ. στην τελευταία συλλαβή,
παροξύτονα όσα τονίζονται στην παραλήγουσα (πλ), δηλ. στην προτελευταία συλλαβή,
προπαροξύτονα όσα τονίζονται στην προπαραλήγουσα (ππλ) , δηλ. στην προπροτελευταία συλλαβή.
| κατηγορία | λέξη | ππλ | πλ | λ | ||
| οξύτονο | φως | φως | ||||
| λαός | λα | ός | ||||
| βαρετός | βα | ρε | τός | |||
| παροξύτονο | λόγος | λό | γος | |||
| Νικόλας | Νι | κό | λας | |||
| κεραμίδι | κε | ρα | μί | δι | ||
| προπαροξύτονο | κάθοδος | κά | θο | δος | ||
| επιφώνημα | ε | πι | φώ | νη | μα |
1η άσκηση για τα δικατάληκτα και τρικατάληκτα ουσιαστικά
2η άσκηση για τα δικατάληκτα και τρικατάληκτα ουσιαστικά
1η άσκηση για τα ισοσύλλαβα και ανισοσύλλαβα ουσιαστικά
2η άσκηση για τα ισοσύλλαβα και ανισοσύλλαβα ουσιαστικά
Ορισμένα ουσιαστικά αυτής της κατηγορίας σχηματίζουν την κλητική του ενικού με κατάληξη -ο αντί -ε,
