1 (στ. 27) Αιθίοπες (<αἴθω = καίω, ψήνω): λαός της Αφρικής· το όνομά τους σημαίνει ηλιοκαμένοι, μαυριδεροί (αἴθω > αίθουσα = ζεστός χώρος).

2 (στ. 29) εκατόμβη: Εκατόμβη, κυριολεκτικά, σημαίνει θυσία εκατό βοδιών και, γενικά, πλούσια, πανηγυρική, θυσία.

3 (στ. 31) οι υπόλοιποι θεοί του Ολύμπου, εκτός του Ποσειδώνα, ήταν: ο Δίας και η Ήρα, η Αθηνά, ο Απόλλωνας, ο Άρης, η Άρτεμη, η Αφροδίτη, η Δήμητρα, ο Ερμής, η Εστία και ο Ήφαιστος (12 τον αριθμό).

4 (στ. 33) Ο Αίγισθος ήταν πρώτος εξάδελφος του Αγαμέμνονα. Κατά την απουσία του Αγαμέμνονα στην Τροία, ο Αίγισθος έγινε εραστής της γυναίκας του, της Κλυταιμνήστρας (βλ. τη συνέχεια στους στίχους 40-51).

5 (στ. 36-39) Αλίμονο [...] γραφτό τους: Στη δήλωσή του αυτή ο Δίας δέχεται ότι η Μοίρα ορίζει μερίδιο συμφορών για τον καθέναν, τονίζει όμως ότι όσοι αδικούν επαυξάνουν τις συμφορές τους ξεπερνώντας έτσι τη μοίρα τους. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις οι θεοί προειδοποιούν τους θνητούς (όπως, για παράδειγμα, τον Αίγισθο) να σταματήσουν τις ανομίες τους, γιατί τους περιμένει συμφορά· αν δεν πειθαρχήσουν, αναλαμβάνουν την ευθύνη των πράξεών τους και τιμωρούνται. Η δήλωση αυτή βρίσκει πολλές εφαρμογές στην Οδύσσεια· αποτελεί έτσι τη βασική ηθική αρχή της, το καταστατικό της, ας πούμε.

6 (στ. 41) Ατρείδης: ο γιος του Ατρέα (εδώ νοείται ο Αγαμέμνονας, γιατί Ατρείδης είναι και ο Μενέλαος).

7 (στ. 44) Ο Ερμής είναι ο αγγελιοφόρος των θεών στην Οδύσσεια· επονομάζεται αργοφονιάς, επειδή σκότωσε τον Άργο, ένα πολυόμματο τέρας. Στον στίχο 97 λέγεται και ψυχοπομπός, ως οδηγός των ψυχών στον Άδη.

8 (στ. 53) Κρονίδης επονομάζεται ο Δίας ως γιος του Κρόνου· γιοι του Κρόνου ήταν ακόμη ο Ποσειδώνας και ο Πλούτωνας. Οι τρεις αδελφοί, μετά την εκθρόνιση του πατέρα τους, μοίρασαν τον κόσμο· και στον Δία έλαχε ο ουρανός, στον Ποσειδώνα η γη και στον Πλούτωνα ο Άδης (για τον Ποσειδώνα βλ. και το σχόλ. 13).

9 (στ. 61) Ο Άτλαντας ήταν ένας από του Τιτάνες. Κατά την Τιτανομαχία πολέμησε εναντίον του Δία, και εκεί-νος, μετά τη νίκη του, του επέβαλε ως τιμωρία το οδυνηρό έργο που φαίνεται στους στίχους 62-63 . Η Αθηνά, παρουσιάζοντας τον Άτλαντα ως πατέρα της Καλυψώς, θυμίζει στον Δία τον παλαιό του αντίπαλο, για να εξασφαλίσει, προφανώς, την εύνοιά του για τον Οδυσσέα, που ήταν αποκλεισμένος στο νησί της κόρης του. Στον Άτλαντα, «που ξέρει των θαλασσών τα βάθη», οφείλει το όνομά του ο Ατλαντικός Ωκεανός.

10 (στ. 71) αργίτικα καράβια: τα ελληνικά καράβια δηλαδή, γιατί ως Άργος νοείται εδώ ολόκληρη η Ελλάδα· σε άλλες όμως περιπτώσεις ως Άργος νοείται η Πελοπόννησος ή η Αργολίδα ή η ομώνυμη πόλη.

11 (στ. 73) αντιμίλησε: απάντησε, αποκρίθηκε (με αυτή την έννοια χρησιμοποιείται αυτό το ρήμα στη μετάφραση Μαρωνίτη).

12 (στ. 73) ο Δίας, που τα σύννεφα συνάζει: Ο προσδιορισμός αυτός συνοδεύει συχνά το όνομα του Δία ως θεού του ουρανού και των καιρικών φαινομένων, που αρχίζουν με την πύκνωση των  νεφών. Σύμβολο της δύναμής του ήταν ο κεραυνός.

13 (στ. 79) Οι προσδιορισμοί της γης κυρίαρχος και κοσμοσείστης (στον στ. 86) μαρτυρούν ότι στην αρχή ο Ποσειδώνας ήταν θεός της γης, γενικά (βλ. το σχόλιο 8)· αυτός όριζε τη γη και προκαλούσε τους σεισμούς. Αργότερα η δικαιοδοσία του περιορίστηκε στη θάλασσα. Σύμβολό του ήταν η τρίαινα.

14 (στ. 82) Ο Κύκλωπας Πολύφημος ήταν γιος του Ποσειδώνα και της νεράιδας Θόωσας.

15 (στ. 90-92) Τότε και ο Ποσειδών [...] να αντιμάχεται: Διαφαίνεται κιόλας στην ομηρική εποχή η βασική αρχή της δημοκρατίας, η αρχή της πλειοψηφίας.

16 (στ. 95) συγκλίνει: συμφωνεί.

17 (στ. 98-99) την καλλιπλόκαμη νεράιδα: τη νεράιδα με τους ωραίους πλοκάμους / τις ωραίες πλεξίδες.

18 (στ. 103) τους Αχαιούς, που τρέφουν πλούσια κόμη: τους μακρυμάλληδες Αχαιούς. Στην Οδύσσεια οι Έλληνες ονομάζονται Αχαιοί ή Αργείοι ή Δαναοί. Το όνομα Έλληνες είναι μεταγενέστερο. Εδώ πάντως πρόκειται για τους Ιθακήσιους.

 

 

 

1. Ποια πρόσωπα πήραν τον λόγο στο συμβούλιο των θεών και για ποιους μίλησαν;

2. Aν ο Ποσειδώνας παρευρισκόταν στο συμβούλιο των θεών, τι νομίζετε ότι θα υποστήριζε και με ποιο επιχείρημα ο Δίας θα μπορούσε να απορρίψει την ένστασή του;

3. Προσέξετε τη δήλωση του Δία για την ευθύνη του ανθρώπου σε σχέση με τη μοίρα του (στ. 36-39), το παράδειγμα του Aίγισθου (στ. 40-51) και το σχόλιο της Aθηνάς (στ. 54-55), και απαντήστε στις εξής ερωτήσεις:
   α. Ποια αντίληψη φαίνεται ότι έχουν οι άνθρωποι της ομηρικής εποχής για τις συμφορές που τους βρίσκουν και τι δηλώνει ο Δίας σχετικά με αυτό το θέμα;
   β. Πού φαίνεται ότι ο ομηρικός άνθρωπος αποφασίζει ελεύθερα και έχει, άρα, την ευθύνη των πράξεών του;
   γ. Ποιον υπονοεί η Aθηνά, όταν λέει «να έχει την ίδια τύχη»;

4. Ο Aίγισθος σκότωσε τον Aγαμέμνονα και παντρεύτηκε τη γυναίκα του, την Kλυταιμνήστρα. Ο γιος του Aγαμέμνονα, ο Ορέστης, πήρε εκδίκηση σκοτώνοντας τον Aίγισθο.
   Aντιστοιχίστε την τελειωμένη αυτή ιστορία της οικογένειας του Aγαμέμνονα με την ανοιχτή ακόμη ιστορία της οικογένειας του Οδυσσέα και σχολιάστε την:
   ο Aίγισθος αντιστοιχεί στ..............................· η Πηνελόπη στ .........................·
   ο Οδυσσέας στ............................... κι ο Tηλέμαχος στ ...............................
   Οι αντιστοιχίες αυτές υποβάλλουν την ιδέα ότι όσα συνέβησαν στην οικογένεια του ......................... μπορεί να ...................................................... Απάντησε την ερώτηση
   

5. Να διακρίνετε τα σημεία που δείχνουν ότι οι αρχαίοι Έλληνες φαντάζονταν τους θεούς τους παρόμοιους με τους ανθρώπους (θεϊκός ανθρωπομορφισμός). (Διάβασε παρακάτω για τον ανθρωπομορφισμό των θεών.)

   Aυτό δεν σημαίνει μόνο ότι τους φαντάζονταν με ανθρώπινη μορφή, αλλά και ότι σκέφτονταν, αισθάνονταν, μιλούσαν και ενεργούσαν όπως οι άνθρωποι, σε ανώτερο όμως βαθμό· διαφορετική φαντάζονταν μόνο την τροφή τους (βλ. το σχόλιο 18 της 7ης Ενότητας) και τους θεωρούσαν αθάνατους. H κοινωνία τους ήταν αναπαράσταση της ανθρώπινης κοινωνίας της ομηρικής εποχής, που είχε χαρακτήρα πατριαρχικό. Eπικοινωνούσαν με τους θνητούς α) παίρνοντας τη μορφή κάποιου συγκεκριμένου ανθρώπου (μεταμορφώνονταν δηλαδή)· ή (σπανιότερα) β) παρουσιάζονταν με το πραγματικό τους (υποτίθεται) πρόσωπο, οπότε μιλούμε για θεϊκή επιφάνεια, για αυτοπρόσωπη δηλαδή εμφάνιση του θεού· γ) συχνά όμως γίνεται λόγος και για αθέατη θεϊκή βοήθεια (ως θεϊκή φώτιση ή συμπαράσταση κ.τ.ό.)
   

6. Mετατρέψτε τον πρωτοπρόσωπο λόγο της Aθηνάς στους στίχους 101-103 σε τριτοπρόσωπο αρχίζοντας με τη φράση:
   H Aθηνά είπε ότι... Tι διαπιστώνετε;

   O ποιητής άλλοτε αφηγείται ο ίδιος σε τρίτο πρόσωπο και άλλοτε οι ήρωές του σε πρώτο πρόσωπο· ζωντανεύουν έτσι οι ήρωες μπροστά μας με τον διάλογο (ή με μονόλογο) και δραματοποιούν την αφήγηση, σαν να δίνουν παράσταση. Oι δύο αυτές τεχνικές της αφήγησης (αφηγηματικές τεχνικές), η τριτοπρόσωπη και η πρωτοπρόσωπη/διαλογική/ δραματική, εναλλάσσονται· επικρατέστερη είναι η δεύτερη.

7. Ο Όμηρος προετοιμάζει συχνά τους ακροατές του για όσα θα ακολουθήσουν με διάφορους τρόπους: άλλοτε προγραμματίζει τη δράση, όπως με το ................... (στ. 97-107), άλλοτε προειδοποιεί για την εξέλιξη της δράσης, όπως για τον .................... (στ. 89-90), άλλοτε προϊδεάζει απλώς για την τύχη ορισμένων ηρώων, όπως για την τιμωρία των ......................... (στ. 54-55) κτλ.

   H συστηματική προετοιμασία για τα επόμενα λέγεται προοικονομία. Mε την αφηγηματική αυτή τεχνική το βάρος δεν δίνεται τόσο στο τι θα συμβεί, όσο στο πώς αυτό θα παρουσιαστεί.
   
   Προοικονομία (λήμμα) [πηγή: Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων]
   

8.  Ξεχωρίσετε 2-3 χαρακτηριστικά επίθετα και άλλα τόσα περιγραφικά μαζί με τα ουσιαστικά που συνοδεύουν. (Διάβασε παρακάτω για τα επίθετα.)

   Tα επίθετα είναι συχνά στα ομηρικά έπη και αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα πρόσωπα και στα πραγμάτα που συνοδεύουν. Άλλοτε τονίζουν μια χαρακτηριστική τους ιδιότητα (είναι δηλαδή χαρακτηριστικά επίθετα, π.χ. «τον άντρα τον πολύτροπο», «ο ξακουστός Oρέστης») και άλλοτε προβάλλουν μια εικόνα τους (είναι δηλαδή περιγραφικά επίθετα, π.χ. «στις θολωτές σπηλιές», «την καλλιπλόκαμη νεράιδα»).

 

 

Γράψτε μία παράγραφο απαντώντας στις εξής ερωτήσεις:
α. Tι αποφασίστηκε στο πρώτο συμβούλιο των θεών;
β. Ποιο σχέδιο κατέστρωσε η Aθηνά για την εφαρμογή αυτής της απόφασης;

 

 

Ερμηνευτικές επισημάνσεις

 

1. Διευκρινίζεται η ταυτότητα του Αίγισθου και ο ρόλος του στην οικογένεια του Αγαμέμνονα (βλ. το σχόλιο 4 στο ΒΜ) και ανιχνεύονται οι αντιστοιχίες που υποδηλώνονται ανάμεσα σ' αυτή την οικογένεια και στην οικογένεια του Οδυσσέα, 33-59/<29-50> (με δεδομένη την τύχη των μελών της πρώτης οικογένειας):

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Ας σημειωθεί ότι η ιστορία των Ατρειδών (με παραλλαγές υπαγορευμένες από τις εκάστοτε ποιητικές ανάγκες) συνοδεύει τη δράση της Οδύσσειας από την αρχή ως το τέλος· λειτουργεί έτσι σαν απειλή για την τύχη της οικογένειας του Οδυσσέα και αφήνει ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα εντείνοντας την αγωνία και το ενδιαφέρον του ακροατή μέχρι την αίσια έκβαση του νόστου του Οδυσσέα και το ξανασμίξιμο με τη γυναίκα του.

 

2. Η διαδικασία της απόφασης των θεών για τον νόστο του Οδυσσέα:

• απομακρύνεται σκόπιμα ο Ποσειδώνας, για να μη δημιουργήσει πρόβλημα στο συμβούλιο των θεών, όπου θα ληφθούν σημαντικές αποφάσεις υπέρ του (μισητού του) Οδυσσέα·
• σκόπιμα, επίσης, ο Δίας θυμάται το πάθημα του Αίγισθου, το αναλύει και το δικαιολογεί (33-51/<29-43>)·
• με το πάθημα αυτό συμφωνεί η Αθηνά και με τον αναθεματισμό που ακολουθεί μας προϊδεάζει για τον θάνατο των μνηστήρων, αντιπαραθέτει όμως αμέσως την περίπτωση του Οδυσσέα («εμένα όμως») γνωρίζοντάς μας περισσότερα για την Καλυψώ και το νησί της και τονίζοντας ιδιαίτερα την αγάπη του ήρωα για την πατρίδα· ελέγχει, στη συνέχεια, τον Δία για αδιαφορία ή εχθρότητα προς τον Οδυσσέα και του θυμίζει την έμπρακτη ευσέβειά του στην Τροία: όλος ο συναισθηματικά φορτισμένος λόγος της θεάς επιδιώκει να στρέψει τον Δία υπέρ του Οδυσσέα· αυτό δείχνει και η επιμονή της στον πατέρα της Καλυψώς, τον Άτλαντα, εχθρό του Δία κατά την Τιτανομαχία, αλλά και η αποσιώπησή της για ό,τι βαραίνει τον Οδυσσέα (54-72/ <46-62>)·
• αυτό θα το πει ο Δίας: εξηγεί την έχθρα του Ποσειδώνα για τον Οδυσσέα και προτείνει να σκεφτούν το θέμα της επιστροφής του στην πατρίδα, γιατί μόνος ο κοσμοσείστης Ποσειδώνας δεν μπορεί να εναντιώνεται στη θέληση όλων των άλλων θεών (75-92/<65-79>)· έφερε λοιπόν αποτέλεσμα ο λόγος της θεάς·
• και η Αθηνά παρουσιάζει αμέσως το διπλό σχέδιό της: για τον νόστο του Οδυσσέα αφενός, που ορίζει τον βασικό άξονα του έπους, και για την αναζήτησή του από τον Τηλέμαχο αφετέρου (97-108/<84-95>), που ορίζει τον πλάγιο άξονα, την «Τηλεμάχεια».
— Με την απουσία λοιπόν του Ποσειδώνα, την αναφορά στον Αίγισθο και τους έξυπνους χειρισμούς της Αθηνάς, προγραμματίστηκαν στον Όλυμπο οι εξελίξεις τόσο στην Ιθάκη, όσο και στην Ωγυγία· στο εξής ο θεϊκός χώρος θα «δανείζει στον ανθρώπινο [...] θεούς, συνήθως ως αγγελιοφόρους ή παραστάτες των ηρώων», γιατί στην Οδύσσεια η δράση ανήκει σχεδόν αποκλειστικά στους ήρωες.

 

3. Συσχετίζεται η δήλωση του Δία σχετικά με την ευθύνη του ανθρώπου για τις πράξεις του (36-9/<32-4>) με το α 9-11/<7-9>:

• εντοπίζεται το κοινό τους σημείο: (οι σύντροφοι) «χάθηκαν απ' τα δικά τους τα μεγάλα σφάλματα» « (οι θνητοί) «από δικό τους φταίξιμο πάσχουν και βασανίζονται»·

• εκμαιεύονται και οι διαφορές: η δήλωση του Δία είναι γενική και έχει τόνο απολογητικό· λέγεται σαν απάντηση στο υποτιθέμενο παράπονο των θνητών ότι οι συμφορές τους οφείλονται στους θεούς·

• γίνεται όμως πιο συγκεκριμένος με το «και»: «κι από φταίξιμο δικό τους [...] και πάνω απ' το γραφτό τους» / οι δε και αυτοί σφησιν ατασθαλίησιν υπέρ μόρον [...]: είναι σαν να λέει ότι το μερίδιο συμφορών που ορίζει η Μοίρα για τους ανθρώπους το επαυξάνουν οι ίδιοι με τις άδικες πράξεις τους·

• και τη θέση του αυτή ο Δίας την επαληθεύει με το παράδειγμα του Αίγισθου (40-51/<35-43>), ο οποίος, παρά την προειδοποίηση των θεών, επέλεξε να υπερβεί «την ορισμένη μοίρα», και πλήρωσε γι' αυτό.

— Το θέμα, λοιπόν, της ευθύνης του ανθρώπου για τις πράξεις του μπορεί να διατυπωθεί ως εξής:

1. οι θεοί προειδοποιούν τους θνητούς (με διάφορους τρόπους) για επικείμενη συμφορά λόγω ατασθαλιών·

2. αν δεν συμμορφωθούν, ευθύνονται για τις πράξεις τους

3. και τιμωρούνται γι' αυτές.

Και σχηματικά: (θεϊκή) προειδοποίηση - μη συμμόρφωση — τιμωρία.

H ηθικοθρησκευτική αυτή αρχή διέπει την Οδύσσεια σαν καταστατική της αρχή.

 

4.  Ανθρωπομορφισμός των θεών

α. Οι αρχαίοι Έλληνες φαντάζονταν τους θεούς τους παρόμοιους με τους ανθρώπους (θεϊκός ανθρωπομορφισμός). Αυτό δεν σημαίνει μόνο ότι τους φαντάζονταν με ανθρώπινη μορφή, αλλά και ότι σκέφτονταν, αισθάνονταν, μιλούσαν και ενεργούσαν όπως οι άνθρωποι, σε ανώτερο όμως βαθμό· διαφορετική φαντάζονταν μόνο την τροφή τους και τους θεωρούσαν αθάνατους. Η κοινωνία τους ήταν αναπαράσταση της ανθρώπινης κοινωνίας της ομηρικής εποχής, που είχε χαρακτήρα πατριαρχικό.

Εντοπίζονται στο κείμενο ενέργειες και καταστάσεις των θεών, όπως:

• ταξιδεύουν και επισκέπτονται ανθρώπους, δέχονται προσφορές και ανταποδίδουν

• συνεδριάζουν και αποφασίζουν, αυτό όμως που προτείνει ο πατέρας/αρχηγός

• έχουν συναισθήματα: θλίβονται, οργίζονται και εκδικούνται, ερωτεύονται κτλ.

• εκτιμούν αξίες/αρετές, όπως η φιλοπατρία, η σύνεση κ.ά, ενώ καταδικάζουν το έγκλημα, την αδικία κ.τ.ό.

• οι σχέσεις τους με τους ανθρώπους νοούνται ανανταποδοτικές, όπως και οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων της ομηρικής, τουλάχιστον, εποχής

• ως αθάνατοι όμως «οι θεοί αποτελούν μέρος ενός διαφορετικού κόσμου

• όλα τα ανθρώπινα γνωρίσματα, τα συναντάμε στους θεούς εξωραϊσμένα, λαμπρότερα, μεγεθυσμένα.

Οι θεοί επικοινωνούσαν με τους θνητούς παίρνοντας τη μορφή κάποιου συγκεκριμένου ανθρώπου (μεταμορφώνονταν δηλαδή)· ή (σπανιότερα) παρουσιάζονταν με το πραγματικό τους (υποτίθεται) πρόσωπο, οπότε μιλούμε για θεϊκή επιφάνεια, για αυτοπρόσωπη δηλαδή εμφάνιση του θεού· συχνά όμως γίνεται λόγος και για αθέατη θεϊκή βοήθεια (ως θεϊκή φώτιση ή συμπαράσταση κ.τ.ό.).

 

5. Αφηγηματικές τεχνικές

 Ο ποιητής άλλοτε αφηγείται ο ίδιος σε τρίτο πρόσωπο και άλλοτε οι ήρωές του σε πρώτο πρόσωπο· ζωντανεύουν έτσι οι ήρωες μπροστά μας με τον διάλογο (ή με μονόλογο) και δραματοποιούν την αφήγηση, σαν να δίνουν παράσταση. Οι δύο αυτές τεχνικές της αφήγησης (αφηγηματικές τεχνικές), η τριτοπρόσωπη και η πρωτοπρόσωπη/διαλογική/δραματική, εναλλάσσονται· επικρατέστερη είναι η δεύτερη. Μπορούμε να προσθέσουμε τονίζοντας ότι η τριτοπρόσωπη αφήγηση παρουσιάζει τα γεγονότα λίγο πολύ άτονα, ενώ η πρωτοπρόσωπη με τον ευθύ/τον άμεσο λόγο ζωντανεύει τα πρόσωπα και δραματοποιεί την αφήγηση, καθώς φέρνει στο προσκήνιο τους διαλεγόμενους· αυτό σημαίνει ότι ο αοιδός και, κυρίως, ο ραψωδός, εξιστορώντας τα γεγονότα άλλοτε σαν αντικειμενικός (παντογνώστης) αφηγητής και άλλοτε από την οπτική γωνία των ηρώων, έδινε σχεδόν παράσταση θεατρική, γιατί υποχρεωνόταν να αλλάζει κάθε τόσο έκφραση, φωνή κτλ.· αποφευγόταν έτσι η μονοτονία, αλλά και δινόταν κάτι από το ήθος και το ύφος των ηρώων.

 

6. Προοικονομία

Ο Όμηρος προετοιμάζει συχνά τους ακροατές του για όσα θα ακολουθήσουν με διάφορους τρόπους: άλλοτε προγραμματίζει τη δράση, όπως με το ταξίδι του Ερμή στο νησί της Καλυψώς και της Αθηνάς στην Ιθάκη (στ. 97-107), άλλοτε προειδοποιεί για την εξέλιξη της δράσης, όπως για τον νόστο του Οδυσσέα (στ. 89-90), άλλοτε προϊδεάζει απλώς για την τύχη ορισμένων ηρώων, όπως για την τιμωρία των μνηστήρων (στ. 54-55) κτλ. Γενικά, «ποτέ μέσα στην Οδύσσεια δεν συναντούμε τα κύρια θέματα αμέσως πάνω στην πραγματοποίησή τους, προτού ο ποιητής με τον ένα ή τον άλλο τρόπο μάς προειδοποιήσει γι' αυτά».

 

Η συστηματική προετοιμασία για τα επόμενα λέγεται προοικονομία. Με την αφηγηματική αυτή τεχνική το βάρος δεν δίνεται τόσο στο τι θα συμβεί, όσο στο πώς αυτό θα παρουσιαστεί.

 

7. Τα επίθετα

Τα επίθετα είναι συχνά στα ομηρικά έπη και αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα πρόσωπα και στα πράγματα που συνοδεύουν. Άλλοτε τονίζουν μια χαρακτηριστική τους ιδιότητα (είναι δηλαδή χαρακτηριστικά επίθετα, π.χ. «τον άντρα τον πολύτροπο», «ο ξακουστός Ορέστης») και άλλοτε προβάλλουν μια εικόνα τους (είναι δηλαδή περιγραφικά επίθετα, π.χ. «στις θολωτές σπηλιές», «την καλλιπλόκαμη νεράιδα»)

 

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία

 

1. Ο ανθρωπομορφισμός των θεών

α. «H ομηρική εποχή κληρονόμησε θεούς με τις αδυναμίες των πρωτόγονων θεών και μύθους με τα φανταστικά και τα χωρίς συνοχή χαρακτηριστικά του πρωτόγονου παραμυθιού. Δεν δημιούργησε κανένα θρησκευτικό σύστημα, αλλά ξανάπλασε ό,τι είχε κληρονομήσει σύμφωνα με δύο βασικές γραμμές σκέψεως, τον ανθρωπομορφισμό και τον ορθολογισμό. Ο δεύτερος έκανε το παιχνίδι του πρώτου παραμερίζοντας κάθε υπερφυσικό και μαγικό στοιχείο και διαμορφώνοντας τους μύθους που είχε κληρονομήσει σύμφωνα με τα ανθρώπινα μέτρα.»
(ΝilssΟΝ M. (μτφρ. Α. Παπαθωμοπούλου, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1977).

 

β. «Ο θεός ήταν πλασμένος "κατ' εικόνα του ανθρώπου" με μια επιδεξιότητα και με μια μεγαλοφυία που θα 'πρεπε να θεωρηθεί από τα μεγαλύτερα πνευματικά επιτεύγματα του ανθρώπου. Ολόκληρη η ηρωική κοινωνία με τα προβλήματα και τις αποχρώσεις της αναπαραστήθηκε πάνω στον Όλυμπο. Από κάθε άποψη ο κόσμος των θεών ήταν ένας κοινωνικός κόσμος, με ένα παρελθόν και παρόν, μ' άλλα λόγια με μια ιστορία. Δεν υπήρξε Γένεση, ούτε δημιουργία από το τίποτα. Οι θεοί του Ολύμπου πήραν την εξουσία, όπως οι άνθρωποι [...], με αγώνες και οικογενειακή κληρονομιά.» (FiΝley Μ, (μτφρ. Σ. Μαρκιανού, Ο κόσμος του Οδυσσέα, εκδ. Ι. Σιδέρη, Αθήνα, 1996, σσ. 167-8).

 

γ. «Όπως επικεφαλής του "κράτους της πόλεως" ήταν η βασιλική οικογένεια, έτσι και ο κόσμος είχε επικεφαλής έναν δυνατό βασιλέα [τον Δία], τη σύζυγό του [Ήρα], τους δύο αδελφούς του [τον Ποσειδώνα και τον Πλούτωνα που, επειδή βασίλευε στον Άδη, τη θέση του στο δωδεκάθεο του Ολύμπου έπαιρνε συνήθως η αδελφή του Δία, η Εστία, αλλά και αυτή, επειδή ήταν υποχρεωμένη να μένει διαρκώς στο σπίτι, αντικαταστάθηκε αργότερα από τον νεότερο γιο του Δία, τον Διόνυσο], τα επτά παιδιά του [την Αθηνά, τον Απόλλωνα, τον Άρη, την Άρτεμη, την Αφροδίτη, τον Ερμή, τον Ήφαιστο] και μια καλόβολη θεά [τη Δήμητρα] που η θέση της ήταν περισσότερο κοντά στους ταπεινούς καλλιεργητές της γης. Το πλήθος των άλλων θεών ή βρίσκονταν στην υπηρεσία των μελών της (θεϊκής) βασιλικής οικογένειας (Ίρις, Μούσες, Ώρες, Γανυμήδης), ή είχαν αναλάβει μικρότερα έργα στις επί μέρους περιοχές του κόσμου και της ζωής (στη θάλασσα, στα ποτάμια, στα δάση, στα χωράφια, στα λιβάδια, στον πόλεμο).» (Ιστορία Ε. Έ., τ. Β', σ. 70).

 

2. Η θεϊκή παρέμβαση

α. Σχετικά με την «παρέμβαση των θεών στην πορεία της ζωής των θνητών (ανάμειξή τους στην περίπτωση του Αίγισθου, της επανόδου του Οδυσσέα, της εμψύχωσης του Τηλέμαχου κ.ά.)» επισημαίνεται ότι «δεν πρόκειται για απαλλαγή ή μετάθεση της ευθύνης των ανθρώπων ή για αφαίρεση της αυτονομίας των πράξεών τους από τους ήρωες-θνητούς αλλά για κάτι άλλο: η παρέμβαση των θεών δηλώνει το ενδιαφέρον τους για τον ήρωα κι αυτό αποτελεί ένα εξαιρετικά τιμητικό στοιχείο γι' αυτόν, γιατί το θεϊκό ενδιαφέρον είναι τιμητικό προνόμιο των ολίγων "αρίστων".» (Καλοκαιρινός, σ. 39, Δ').

β. «[...] στο καλλιτεχνικό επίπεδο ο Όμηρος βρήκε τη θεϊκή παρέμβαση (που δεν ήταν άγνωστη στην επική παράδοση) πρόσφορο μέσο για να οργανώνει την πλοκή του, να δημιουργεί κίνητρα και συμπτώσεις, να δίνει λύσεις, να ελέγχει τις εξελίξεις. Μίλησαν για έναν "θεϊκό μηχανισμό" που υπηρετεί την ομηρική διήγηση από την αρχή ως το τέλος, όπως πάνω κάτω ο από μηχανής θεός διευκολύνει αργότερα τον Ευριπίδη να λύνει τους κόμπους της τραγωδίας του. Αυτό είναι σωστό από την άποψη ότι τα ομηρικά επεισόδια, μικρά μεγάλα, περιέχουν από την αρχή, στη σύλληψη και στη διαμόρφωσή τους, τη θεϊκή παρέμβαση ως αναπόσπαστο μέρος τους, χωρίς όμως και να σημαίνει κάποιαν αδυναμία του ποιητή, πως τάχα δεν θα μπορούσε να κινήσει την πλοκή του αλλιώς. Όχι βέβαια: είναι μέσα στις γενικές επιλογές του Ομήρου, θεοί και άνθρωποι να συνεργάζονται στη σκηνή του κόσμου, και τα νήματα να τα κρατούν οι θεοί. » (Κακριδής, Φ. 1, Προβλήματα ομηρικής θεολογίας, Φιλολογικά 5/1981, σσ. 28-9, Β').

 

* Οι θεοί έτρωγαν αμβροσία και έπιναν νέκταρ: (αμβροσία < ἄμβρο-τος = αθάνατος ≠ βροτός = θνητός): Η τροφή και το ποτό των θεών που, όπως πίστευαν οι άνθρωποι, συντηρούσαν την αθανασία τους και τους εξασφάλιζαν ικανότητες που έφταναν ως το υπερφυσικό, π.χ. ο τρόπος που ταξίδευαν. (Πρβλ. τον μύθο για το αθάνατο νερό.)

 

Η ενότητα στο πλαίσιο της ραψωδίας

 

Η ενότητα αυτή βάζει τα θεμέλια για τη λύση του αδιεξόδου και την επάνοδο του ήρωα στην πατρίδα του. Οι West, Heubeck & Hainsworth (2009, 185) σημειώνουν:

Η λύση του μεγάλου αδιεξόδου οφείλεται αποκλειστικά στην Αθηνά, και η επιστροφή και ο θρίαμβος του Οδυσσέα επί των εχθρών του θα ήταν επίσης πράγματα αδύνατα χωρίς τις συνεχείς παρεμβάσεις της. Ο κεντρικός της ρόλος στην αρχική σκηνή, που εκτυλίσσεται στον Όλυμπο, μας προετοιμάζει για τον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο της σε όλη την αφήγηση. Η Αθηνά ελέγχει την περίπλοκη δράση με τρόπο που δίνει σχεδόν την εντύπωση ότι οι θνητοί είναι μαριονέττες και αυτή κινούσε τα νήματα.

1. Η ακούσια παραμονή του Οδυσσέα στο νησί της Καλυψώς (στ. 11-5)

2. Η επιστροφή του ήρωα στην πατρίδα και οι νέοι αγώνες του (στ. 16-9)

3. Η στάση των θεών απέναντι στον ήρωα που για πρώτη φορά αναφέρεται το όνομά του (στ. 19-21)

4. Η πρώτη συνέλευση των θεών στον Όλυμπο (στ. 22-95)

 

Αφήγηση in medias res

 

Ο ποιητής εκκινεί όχι από την αρχή αλλά από ένα σημείο προς το τέλος της εξέλιξης των γεγονότων (ἔνθ’): πρόκειται για τον εικοστό χρόνο απουσίας του ήρωα από την πατρίδα του (αν και αυτό δηλώνεται μόλις στο β 175). Έτσι η δράση στο παρόν της ιστορίας συμπυκνώνεται σε ένα διάστημα μόλις σαράντα μίας ημερών (βλ. το «ημερολόγιο» της Οδύσσειας στη σ. 14 του σχολικού εγχειριδίου των Σαμαρά & Τοπούζη).

 

Τι εξυπηρετεί τον ποιητή η αφήγηση in medias res; Ο P.V. Jones (1988, 18-19) συνοψίζει εύστοχα τα κέρδη:

 

1. Ο ποιητής έχει την ευκαιρία να παρουσιάσει εξαρχής την Ιθάκη και όσα συμβαίνουν σε αυτήν και τον οἶκον του Οδυσσέα εν τη απουσία του: αυτό είναι άλλωστε το μεγάλο διακύβευμα της Οδύσσειας. Ο νόστος είναι επιστροφή στον οἶκον και ό,τι αυτός συμπεριλαμβάνει.

 

2. Η παρουσίαση των περιπετειών του Οδυσσέα μέσω αναλήψεων (flashbacks) επιτρέπει στον ποιητή να χρησιμοποιήσει τον ίδιο τον Οδυσσέα ως αφηγητή. Οι περιπέτειες έτσι μυθώδεις και «απίθανες» κατά τα άλλα αποκτούν άλλη διάσταση, αμεσότερη και βιωματικότερη.

 

3. Η Τηλεμάχεια, όπως προείπαμε, παρουσιάζει την ωρίμανση του Τηλεμάχου, ώστε ο γιος να καταστεί άξιος του πατρός.

 

O χρόνος είναι γενικά σημαντική παράμετρος για την κατανόηση της Οδύσσειας και ειδικά του νόστου του Οδυσσέα. Ο περίπλους του ήρωα στα «άκρα» της γης εκτυλίσσεται έξω από τον κοσμικό-ανθρώπινο και ιστορικό χρόνο. Με την επιστροφή του στην Ιθάκη ο Οδυσσέας θέτει και πάλι σε κίνηση, τρόπον τινά, τον χρόνο και αρχίζει και πάλι να γράφεται η ιστορία. Για όσο έλειπε ο κοσμικός χρόνος συνεχίζει βέβαια αδιαλείπτως να βρίσκεται εν κινήσει, τα πάντα όμως στην Ιθάκη τελούν σε αδιέξοδο και τέλμα. Στην Ιθάκη επικρατεί γενικότερη ακινησία με τα κύρια πρόσωπα του ποιήματος, ειδικά την Πηνελόπη και ενδεχομένως τον Λαέρτη, να προσπαθούν πεισματικά να καταργήσουν κάθε αλλαγή και επομένως κάθε κίνηση προς τα εμπρός.

 

Επίσης το βίωμα του χρόνου στην Οδύσσεια, ο τρόπος με τον οποίο οι χαρακτήρες, ανθρώπινοι και θεϊκοί αντιλαμβάνονται τον χρόνο και επηρεάζονται από αυτόν, βρίσκεται σε συνάρτηση με τον χώρο. Το σχεδιάγραμμα που ακολουθεί περιγράφει τις σχέσεις αυτές:

 

Εναλλακτικά, μπορούμε να αποδώσουμε τα τρία στρώματα του χωροχρόνου στην Οδύσσεια με το εξής σχεδιάγραμμα: ο χρόνος των θεών περιβάλλει και καθορίζει τα ανθρώπινα πράγματα. Πέριξ του ανθρώπινου χώρου και χρόνου κινούνται οι Φαίακες και η Ωγυγία. Στο επίκεντρο βρίσκεται ο χρόνος των ανθρώπων, αν και η χρονικότητα στη Σπάρτη και την Πύλο είναι διαφορετική τόσο ανάμεσα στα δυο παλάτια όσο και συγκριτικά με την Ιθάκη.

 

 

 

Η «προέκταση» του Προοιμίου (11-21)

 

Όπως προαναφέρθηκε, οι στίχοι 11-21 συμπληρώνουν τις όποιες «παραλείψεις» του Προοιμίου και ενισχύουν την προσπάθεια του ποιητή να σαγηνεύσει τον ακροατή/αναγνώστη:

 

• Η αναφορά στην αναγκαστική παραμονή του Οδυσσέα στο νησί της Καλυψώς (στ. 13-5) εξηγεί την απουσία του ήρωα από τις πρώτες τέσσερις ραψωδίες και αναμφίβολα θέλγει τον ακροατή/αναγνώστη: ένας μοναχικός άνδρας κρυμμένος από μια νεράιδα σε ένα απόμακρο νησί εξάπτει τη φαντασία και προκαλεί τη συμπάθεια. Είναι μυστήριο πώς θα τα καταφέρει να ξεφύγει από την απελπιστική αυτή κατάσταση και να φθάσει στην πατρίδα του. ^*.

 

• Προαναγγέλλονται οι νέοι αγώνες του Οδυσσέα στην Ιθάκη (στ. 16-9) και δη η σύγκρουσή του με τους Μνηστήρες. Επομένως, για δεύτερη φορά μέσα στους πρώτους αυτούς στίχους προετοιμάζονται οι ακροατές για την τιμωρία των Μνηστήρων.

 

• Η υποενότητα αυτή κλείνει με αναφορά στην οργή του Ποσειδώνα (19-21). H αναφορά αυτή, σύμφωνα με την King (2009, 81 κ.ε.), είναι απαραίτητη, (α) για να πιστοποιηθεί η αντοχή και η επινοητικότητα του ήρωα, αλλά και (β) για να δικαιολογηθεί η μακρά αδράνεια του Δία και της Αθηνάς. Η πληροφορία των στ. 19-21 συμπληρώνεται στους στ. 68-75, όπου ο Δίας εξηγεί την έχθρα του Ποσειδώνα προς τον Οδυσσέα.

 

• Η αμέσως επόμενη αναφορά του ποιητή στην απουσία του θεού της θάλασσας στη χώρα των Αιθιόπων (στ. 22 – 26) αφήνει ελεύθερο το πεδίο στους άλλους θεούς και προετοιμάζει για τη συνέλευσή τους στον Όλυμπο (στ. 26 – 95).

 

Ο Αίγισθος, ο Οδυσσέας και η δικαιοσύνη

 

Στο τέλος του «δεύτερου προοιμίου» (στ. 21) ακούγεται για πρώτη φορά το όνομα του Οδυσσέα. Το όνομα αυτό μάλιστα «ετυμολογείται» στον στ. 62, όπου η Αθηνά εγκαλεί τον Δία και όχι τον Ποσειδώνα. Το όνομα Ὀδυσσεύς παράγεται κατα τον ποιητή (μας είναι αδιάφορο εδώ αν αυτό είναι επιστημονικά ακριβές ή όχι) από το ρ. ὀδύσσασθαι^* (= τρέφω αρνητικά συναισθήματα για κάποιον). Ο Οδυσσέας είναι καταδικασμένος να τον μισούν, ειδικά οι θεοί. Η έγκληση της Αθηνάς είναι βαριά. Όποιες κι αν είναι οι αιτιάσεις του Ποσειδώνα, ο Οδυσσέας δεν είναι Αίγισθος. Είναι πιστός στις υποχρεώσεις του απέναντι στους θεούς: τί νύ οἱ τόσον ὠδύσαο, Ζεῦ; Η αποκατάσταση του Οδυσσέα είναι υπόθεση τιμής για τους θεούς και δη για τον ὕπατον κρειόντων (45). Ο Δίας το αναγνωρίζει και μάλιστα δηλώνει θιγμένος (64-7).

 

Οι θεοί της Οδύσσειας, τουλάχιστον οι δύο που «μετράνε» περισσότερο, ο Δίας και η Αθηνά, έχουν σαφή ηθικά ερείσματα σε αντίθεση με τους θεούς της Ιλιάδας. Είναι ενδεικτικό ότι οι θεοί αντλούν το ίδιο ηθικό μήνυμα από την ιστορία του Αίγισθου, όπως και οι άνθρωποι. Στη βαρυσήμαντη ρήση του Δία (32-43) επανέρχεται το θέμα της προσωπικής ευθύνης στη διαμόρφωση της μοίρας —μόνο που η λέξη-κλειδί του Προοιμίου, (σφῇσιν) ἀτασθαλίησιν, συμπληρώνεται εδώ με τη φράση ὑπὲρ μόρον («πιο πάνω κι απ’ το γραφτό»): οι άνθρωποι παθαίνουν περισσότερες συμφορές από όσες ορίζει η μοίρα τους, επειδή ενεργούν αντίθετα προς τη μοίρα, επιθυμώντας να την καθορίσουν οι ίδιοι. Ο Αίγισθος παρόλο που είχε προειδοποιηθεί από τον Ερμή για το τι επρόκειτο να υποστεί, αν προχωρούσε στο σχέδιό του, έσμιξε με την Κλυταιμνήστρα και σκότωσε τον Αγαμέμνονα. Η θανατική τιμωρία του Αιγίσθου (στ. 46: τίσις) ισοδυναμεί με αποκατάσταση της τάξης.

 

Η ρήση του Δία είναι βούτυρο στο ψωμί της Αθηνάς (45-62). Ο συλλογισμός της είναι απλός αλλά αναντίρρητος:

 

• Η ὑπὲρ μόρον συμπεριφορά του Αίγισθου επέφερε τη δίκαιη τιμωρία.

 

• Η κατὰ μόρον συμπεριφορά του Οδυσσέα προκαλεί άδικη ταλαιπωρία,

 

• Η κατὰ μόρον συμπεριφορά του Οδυσσέα πότε θα επιφέρει τη δικαίωσή του;

 

Σχετικά με το παράδειγμα του οίκου των Ατρειδών αντιγράφουμε το σχόλιο των West, Heubeck & Hainsworth (2009, 129):

 

[…] από τη μια πλευρά είναι ο Αγαμέμνονας, η Κλυταιμνήστρα, ο Αίγισθος και ο Ορέστης, από την άλλη ο Οδυσσέας, η Πηνελόπη, οι Μνηστήρες και ο Τηλέμαχος. Η ομοιότητα στις καταστάσεις και τους ρόλους των συμμετεχόντων είναι αξιοσημείωτη, όμως η τελική έκβαση είναι εκείνη που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη αντίθεση. Ο Αγαμέμνονας ήταν ένας από τους πρώτους που επέστρεψαν στην πατρίδα, ενώ ο Οδυσσέας ο τελευταίος. Όμως, με φόντο το επονείδιστο τέλος του Αγαμέμνονα στα χέρια μιας άπιστης συζύγου και ενός μοχθηρού αντίζηλου, η ευτυχισμένη μοίρα του Οδυσσέα τονίζεται ακόμη περισσότερο. Η αναμονή της πιστής Πηνελόπης σε μια κατάσταση που μοιάζει απελπιστική, η αντίστασή της στους Μνηστήρες και η σύνεσή της γλίτωσαν τον Οδυσσέα από την καταστροφή που βρήκε τον Αγαμέμνονα και έφεραν τελικά την εκπλήρωση των πόθων του».

 

Η παρουσία των θεών: Δίας και Αθηνά

 

Στην Ιλιάδα υπάρχει πλήθος θεών και θεαινών που επεμβαίνουν στα ανθρώπινα. Στον Όλυμπο έχουν έντονες διαφωνίες, υποστηρίζουν με πάθος τους εκλεκτούς τους ή εναντιώνονται στους εκλεκτούς των άλλων θεών. Πολλές φορές επίσης κατεβαίνουν στη γη —εκτός από τον Δία— και παρεμβαίνουν προσωπικά στο πεδίο της μάχης.

 

Στην Οδύσσεια οι θεϊκοί χαρακτήρες είναι λιγότεροι και η συμπεριφορά τους είναι σαφώς πιο ήπια. Κυριαρχεί η βασική επική τριάδα, έτσι όπως παρουσιάζεται στη ραψωδία α:

 

• Ο Δίας, ο πατέρας θεών και ανθρώπων (α 28) που συγκαλεί τη συνέλευση των θεών και δρομολογεί τον τερματισμό των βασάνων του ήρωα, που αποδείχθηκε συνετός και θεοσεβής. Κατά τον Marks (2008), ο Δίας, ως ο βασικός εκφραστής της τίσεως, εξασφαλίζει τη θεματική συνοχή της Οδύσσειας.

 

• Ο Ποσειδώνας (ο οποίος δεν παρευρίσκεται) είναι πατέρας του Κύκλωπα και εμφανίζεται ως δύναμη εκδικητική και τιμωρός.

 

• Η Αθηνά, η θεότητα που προστατεύει τον Οδυσσέα και προνοεί γι’ αυτόν. Μεταξύ ποιητή και Αθηνάς υπάρχει μια «συνεννοημένη» στάση, αφού προσπαθούν να μας πείσουν για την άδικη τιμωρία του Οδυσσέα, ενώ αποκρύπτεται η τύφλωση του Πολύφημου. Η πράξη αυτή του ήρωα αποκαλύπτεται από τον Δία, μετά την παραδοχή του όμως ότι ο ήρωας είναι γενικά θεοσεβής.

 

Η Αθηνά δεσπόζει στο άλφα αλλά και σε ολόκληρη την Οδύσσεια. Στη θεῶν ἀγορά ο ποιητής δημιουργεί μια θεατρική σκηνή με πρωταγωνιστές τον Δία και τη σοφή κόρη του και βουβά πρόσωπα τους άλλους θεούς. Παρατηρούμε τη συμμετρική δομή του διαλόγου Δία και Αθηνάς:

 

• Λόγος Δία: αναφορά στον Αίγισθο και τη δίκαιη τιμωρία του

 

• Αντίλογος Αθηνάς: αναφορά στον Οδυσσέα και στην άδικη ταλαιπωρία του

 

• Λόγος Αθηνάς: επιρρίπτονται ευθύνες στον Δία για την ταλαιπωρία του Οδυσσέα

 

• Αντίλογος Δία: επιρρίπτονται ευθύνες στον Ποσειδώνα

 

• Λόγος Αθηνάς: ο καθορισμός του διπλού σχεδίου δράσης της

 

Η συμμετρία αυτή έχει θεματική αξία, αφού αναβαθμίζει την Αθηνά και το κύρος της ανάμεσα στους θεούς. Από το πιο πάνω σχήμα προκύπτει ότι στην Αθηνά δίδεται και ο τελευταίος λόγος. Η μη ύπαρξη απάντησης από τον Δία υπογραμμίζει τη συναίνεση των θεών για την επιστροφή του ήρωα στην πατρίδα του και τον τερματισμό της ταλαιπωρίας του. Η «κερδαλέα» επιχειρηματολογία της Αθηνάς υπερνικά ακόμη και τα συμφέροντα του ισχυρού θείου της, του Ποσειδώνα.

 

Η σχέση μεταξύ Οδυσσέα και Αθηνάς είναι μοναδική, εξ όσων γνωρίζουμε, σε ολόκληρη την επική παράδοση. Η σχέση τους περιγράφεται με μεγάλη γλαφυρότητα από την ίδια την Αθηνά στο ν, 287-303. Το απόσπασμα αξίζει να παρατεθεί στο σύνολό του (υπογραμμίζονται οι κρίσιμοι στίχοι):

ὣς φάτο, μείδησεν δὲ θεὰ γλαυκῶπις Ἀθήνη,
χειρί τέ μιν κατέρεξε· δέμας δ’ ἤϊκτο γυναικὶ
καλῇ τε μεγάλῃ τε καὶ ἀγλαὰ ἔργα ἰδυίῃ·
καί μιν φωνήσασ’ ἔπεα πτερόεντα προσηύδα·
“κερδαλέος κ’ εἴη καὶ ἐπίκλοπος, ὅς σε παρέλθοι
ἐν πάντεσσι δόλοισι, καὶ εἰ θεὸς ἀντιάσειε.
σχέτλιε, ποικιλομῆτα, δόλων ἄατ’, οὐκ ἄρ’ ἔμελλες,
οὐδ’ ἐν σῇ περ ἐὼν γαίῃ, λήξειν ἀπατάων
μύθων τε κλοπίων, οἵ τοι πεδόθεν φίλοι εἰσίν.
ἀλλ’ ἄγε μηκέτι ταῦτα λεγώμεθα, εἰδότες ἄμφω
κέρδε’, ἐπεὶ σὺ μέν ἐσσι βροτῶν ὄχ’ ἄριστος ἁπάντων
βουλῇ καὶ μύθοισιν, ἐγὼ δ’ ἐν πᾶσι θεοῖσι
μήτι τε κλέομαι καὶ κέρδεσιν· οὐδὲ σύ γ’ ἔγνως
Παλλάδ’ Ἀθηναίην, κούρην Διός, ἥ τέ τοι αἰεὶ
ἐν πάντεσσι πόνοισι παρίσταμαι ἠδὲ φυλάσσω,
καὶ δέ σε Φαιήκεσσι φίλον πάντεσσιν ἔθηκα.

 

Πρόκειται λοιπόν για σχέση φιλίας και ὁμοφροσύνης, ανάλογη με αυτήν που αναπτύσσει ο Οδυσσέας μόνο με την Πηνελόπη (βλ. σχετικό σημείωμα στη ραψωδία ζ). Ο ὄχ’ ἄριστος ανάμεσα στους ανθρώπους βρίσκει συμπαράσταση από το θεϊκό του αρχέτυπο, τη θεά που μεγαλύνεται ανάμεσα στους αθανάτους για εκείνο ακριβώς το γνώρισμα που διακρίνει τον Οδυσσέα πάνω από όλα: τη μῆτιν. Η συμπαράσταση της Αθηνάς στην Οδύσσεια δεν είναι ποτέ τόση και τέτοια που να μειώνει τα κατορθώματα του Οδυσσέα (βλ. το σημείωμα για τη σχεδία στο ε). Η Αθηνά απλά παρίσταται και φυλάσσει εξασφαλίζοντας στον Οδυσσέα την ευκαιρία που δικαιούται, αλλά που ο Ποσειδώνας επιχειρεί να του αρνηθεί.

 

Ας σημειωθεί παρενθετικά ότι η Αθηνά στο ν χαιρετίζει τη μῆτιν του Οδυσσέα με το ρήμα μείδησεν: πρόκειται για αντίδραση βαθιάς ικανοποίησης και επιδοκιμασίας. Με το ίδιο ρήμα θα σημαδευθεί η αντίδραση της Καλυψούς για την πονηριά του Οδυσσέα στο ε, αλλά και του ιδίου του Οδυσσέα για τη μῆτιν της Πηνελόπης στο ψ (βλ. σχετικά σημειώματα).

 

Ειδικότερα σημεία που αξίζουν την προσοχή μας

 

Ας προσεχθεί το σημαντικό ζεύγος εννοιών: ὀμφαλός-ἐστία. Ο Όμηρος μέσα από τον λόγο της Αθηνάς αναφέρεται αρχικά στο νησί της Καλυψώς με τη φράση ὀμφαλός ἐστι θαλάσσης. Η δεύτερη έννοια υποκρύπτεται στη φράση καπνὸν ἀποθρώσκοντα, αφού ο καπνός που ανεβαίνει στον ουρανό αναδύεται από την εστία ενός τζακιού. Όπως ο ομφαλός, έτσι και η εστία αποτελεί κέντρο, το κέντρο του σπιτιού. Το ένα, το κέντρο της θάλασσας συμβολίζει τον μη ανθρώπινο κόσμο, ενώ το άλλο, το κέντρο του σπιτιού συμβολίζει τον κόσμο των ανθρώπων και ειδικότερα των Ελλήνων. Ο Οδυσσέας βρίσκεται πέρα από τη θέλησή του στον κόσμο μακριά από τους ανθρώπους και για τον λόγο αυτό νιώθει δυστυχής, ενώ εκφράζει μια τελευταία επιθυμία, να δει από μακριά καπνό από την Ιθάκη, να έρθει ξανά σε επαφή, έστω και για λίγο, με τον κόσμο των ανθρώπων, των δικών του ανθρώπων, και ας τελειώσει η ζωή του μετά. Με τις δύο αυτές φράσεις ο ποιητής προϊδεάζει για τα δύο διαφορετικά νήματα της δράσης, σύμφωνα με το διπλό σχέδιο της Αθηνάς: Την επικείμενη δράση στην Ωγυγία (η αποδέσμευση του ήρωα από τη νύμφη Καλυψώ και το ταξίδι της επιστροφής, ραψωδία ε και μετά) και την ταυτόχρονη εξέλιξη γεγονότων στην Ιθάκη (η δράση του Τηλεμάχου, ραψωδία α 96 μέχρι και τη ραψωδία δ).