1. (στ. 226) άπλωσα του κρεβατιού την τάβλα: άπλωσα επάνω τις σανίδες του κρεβατιού.

Αρχαία έπιπλα: είδη και κατασκευή (προσωρινά μη διαθέσιμη)

2. (στ. 261-9) Προσέξτε την παρομοίωση αυτών των στίχων: το ένα μέρος αναφέρεται στον Οδυσσέα (χαίρεται βλέποντας και πατώντας στεριά), ενώ το άλλο στην Πηνελόπη (χαίρεται βλέποντας και αγκαλιάζοντας τον άντρα της)· φαίνεται έτσι η κυκλοφορία της χαράς από τον έναν στον άλλον, όπως είναι φυσικό να συμβαίνει σε περιπτώσεις νόστου ή ίασης.

3. (στ. 347-79) Οι στίχοι 347-79 αποτελούν τον «Μικρόν Ἀπόλογον» του Οδυσσέα, που διακρίνεται έτσι από τον «Ἀρήτης Ἀπόλογον» και τους «Μεγάλους Ἀπολόγους». Ο ποιητής εδώ συνοψίζει σε πλάγιο λόγο – και στη χρονολογική τους σειρά – τις περιπέτειες του Οδυσσέα προσθέτοντας και το επεισόδιο των Φαιάκων μέχρι την άφιξη του ήρωα στην Ιθάκη.

4. (στ. 380-1) ύπνος [...] λυσιμελής: ύπνος που λύνει/χαλαρώνει τα μέλη.

 

 

 

 

1. Ο γυρισμός του ξενιτεμένου (παραλογή)

 

Οι παραλογές είναι αφηγηματικά δημοτικά τραγούδια με υπόθεση φανταστική ή βασισμένη σε λαϊκές παραδόσεις, σχετική πάντως με δραματικά περιστατικά της ζωής. Σώζονται, συνήθως, σε πολλές παραλλαγές, δηλαδή διαφορετικές μορφές του ίδιου θέματος.

 

→ Διαβάστε την παραλογή και αναζητήστε ομοιότητες και διαφορές στην αναγνώριση των συζύγων του δημοτικού αυτού τραγουδιού και στην αναγνώριση του Oδυσσέα από την Πηνελόπη.

 

Άκουσε μια σχετική παραλλαγή

 

 

2. «Η Πηνελόπη αναγνωρίζει τον Οδυσσέα

 

 

→ Προσέξτε πώς ο Kύπριος ποιητής Kυριάκος Xαραλαμπίδης σχολιάζει την παρέμβαση του Tηλέμαχου στη συνάντηση του Oδυσσέα με την Πηνελόπη, πριν τον αναγνωρίσει (στ. 112-128).

 

Διαβάστε κι ακούστε διάφορες παραλλαγές αναγνωρισμού:

Mια κόρη Τρικεριώτισσα, Τρίκερι Θεσσαλίας

Μαλαματένιος αργαλειός, Σινασός Καππαδοκίας

Ξημέρωσε η Ανατολή

Πιρδίκα μου γραμμένη, Έβρου

Άνοιξε πόρτα της ξανθής, Όλυμπος, Καρπάθου

 

 

 

1. Nα διακρίνετε και στην αναγνώριση του Oδυσσέα από την Πηνελόπη το τυπικό που εφαρμόστηκε στους προηγούμενους αναγνωρισμούς (συμβουλευτείτε πρώτα την «Aνακεφαλαίωση» της 19ης Ενότητας).

Αναγνωρισμοί

2. O Oδυσσέας έφτιαξε μόνος του τη συζυγική κάμαρη και κλίνη (όπως στη ραψωδία ε έφτιαξε μόνος του τη σχεδία). Tι αποκαλύπτει αυτό για τον τρόπο με τον οποίο κάλυπταν τις ανάγκες τους οι άνθρωποι της ομηρικής εποχής, ακόμη κι αν ήταν βασιλιάδες;

3. Ποια είναι τα νέα προβλήματα του Oδυσσέα και πώς τα αντιμετωπίζει;

4. Δραματοποιήστε το επεισόδιο της αναγνώρισης του Oδυσσέα από την Πηνελόπη και παρουσιάστε το στην τάξη.

 

 

 

Ποιες ιδιότητες χαρακτηρίζουν την Πηνελόπη και τον Oδυσσέα στη ραψωδία ψ ; (απαντήστε σε 4-5 γραμμές)

 

 

 

Ερμηνευτικές επισημάνσεις

 

1. Ανακαλείται η έμμεση επικοινωνία της Πηνελόπης με τον Oδυσσέα (στη ραψ. ρ) και η συνάντησή τους (στην τ)· ακόμη, ότι με προτροπή του Τηλέμαχου (στη φ) η Πηνελόπη είχε αποσυρθεί, πριν ο Οδυσσέας πάρει το τόξο στα χέρια του, και με φροντίδα της Αθηνάς είχε κοιμηθεί – δεν αντιλήφθηκε επομένως τίποτε από το φονικό. Απομένει τώρα η τρίτη συνάντησή τους, που οδηγεί στην αναγνώριση.

 

2. Τα στάδια της αναγνωριστικής διαδικασίας:

α΄ στάδιο: H Ευρύκλεια έχει ήδη ανακοινώσει στην Πηνελόπη τον νόστο του Oδυσσέα και το φονικό και την καλεί τώρα να κατεβεί στο «μέγαρο», για να συναντήσει τον άντρα της (89-91/<78-9>).

H Πηνελόπη δυσπιστεί και κάνει λόγο για τις ανεξιχνίαστες βουλές των θεών, αποφασίζει ωστόσο να κατεβεί, για να συναντήσει, λέει, τον Τηλέμαχο και να δει τους σκοτωμένους – και τον φονιά (93-6/<81-4>)· δεν λέει όνομα, χρειάζεται επαλήθευση.

β΄ στάδιο: Συνάντηση των συζύγων στο «μέγαρο» παρουσία του Τηλέμαχου (97-135/<85-116>):
H Πηνελόπη αμφιβάλλει για τη στάση που πρέπει να κρατήσει και κάθεται αμήχανη αντίκρυ στον Oδυσσέα, που περιμένει σκυφτός να ακούσει τι θα του πει. Εκείνη όμως μένει άφωνη και πότε πότε τον κοιτάζει καταπρόσωπο, αλλά δεν τον αναγνωρίζει, καθώς είναι βρόμικος και με τα ράκη του ζητιάνου (97-111/<85-95>): Μοναδική εικόνα εύγλωττης σιωπής.

Παρεμβαίνει ο Τηλέμαχος καταλογίζοντας σκληρότητα στη μητέρα του. Προκαλείται έτσι η Πηνελόπη να ομολογήσει την κατάπληξή της, που την άφησε άναυδη, αλλά και να βεβαιώσει τον γιο της ότι είναι δική τους υπόθεση να γνωριστούν μεταξύ τους, αφού έχουν κρυφά σημάδια που τα γνωρίζουν μόνο οι ίδιοι. O Οδυσσέας χαμογέλασε με νόημα ακούγοντάς την και είπε στον Τηλέμαχο –απευθυνόμενος ουσιαστικά στη γυναίκα του– ότι δέχεται να υποστεί τη δοκιμασία των σημαδιών κατανοώντας τους δισταγμούς της έτσι που τον βλέπει (112-35/<96-116>). Επικοινώνησαν λοιπόν οι σύζυγοι αλλά μέσω του γιου τους.

O Οδυσσέας στρέφεται, στη συνέχεια, σε πρακτικά πράγματα, που αφορούν την κρίσιμη κατάσταση μετά τη μνηστηροφονία, και παίρνει τα πρώτα μέτρα, ώστε να μη διαρρεύσει στην πόλη η είδηση του φονικού, ώσπου εκείνοι να καταφύγουν στο κτήμα του Λαέρτη (136-75/<117-52>) .

γ΄ στάδιο: Λουσμένος και ομορφοντυμένος έπειτα ο Οδυσσέας από την Ευρυνόμη και εξωραϊσμένος από την Αθηνά, ξαναπαίρνει τη θέση του στο «μέγαρο», μόνος αντίκρυ στη γυναίκα του –διακριτικά παρίσταται, φαίνεται, και η Ευρύκλεια– αλλά με διάθεση τώρα ελεγκτική και παραπονεμένη (176-88/<153-65>):

• Προσφωνεί «παράξενη»/δαιμονίην την Πηνελόπη, της καταλογίζει κι αυτός σκληρότητα και αποκαρδιωμένος από τη στάση της δίνει εντολή στην Ευρύκλεια να του στρώσει την «κλίνη» να κοιμηθεί μόνος (189-97/<166-72>).

• H Πηνελόπη επιστρέφει την προσφώνηση (δαιμόνιε), διαμαρτύρεται χωρίς να αρνείται τη σκληρότητα/ψυχρότητα –εξηγεί απλώς ότι δεν οφείλεται σε έπαρση ή περιφρόνηση– και προσθέτει τούτο το αινιγματικό: «ξέρω καλά πώς ήσουν» όταν έφευγες για την Τροία· Και, απρόσμενα, τον δοκιμάζει δίνοντας και η ίδια εντολή στην Ευρύκλεια να του στρώσει, αλλά τη «στέρεη κλίνη» μετακινώντας την έξω από τη συζυγική κάμαρη 5 (199-205/<174-80>): Ως γυναίκα του πολυμήχανου έπρεπε αυτή τη στιγμή όχι μόνο να φανεί αντάξιά του, αλλά και να τον ξεπεράσει, για να πάρει την απόδειξη που ήθελε.

• Και ο Οδυσσέας, που παγίδευε τους πάντες, παγιδεύεται τώρα από τη γυναίκα του, αλλά ακριβώς για να την ξανακερδίσει: Αγανακτεί με τη δυνατότητα μετακίνησης της ριζωμένης στη γη συζυγικής κλίνης και διηγείται την ιστορία της, που αποτελούσε το κρυφό τους σημάδι (206-31/<181-204>).

• Με το αδιάψευστο αυτό τεκμήριο ο Οδυσσέας βεβαιώνει την ταυτότητά του, και η Πηνελόπη, συγκινημένη, επικυρώνει την αναγνώρισή του με εναγκαλισμό· αμέσως μετά απολογείται: Zητεί κατανόηση, αποδίδει σε φθόνο των θεών τον πολύχρονο χωρισμό τους και δικαιολογεί τη στάση της με το επιχείρημα ότι φοβόταν μήπως εξαπατηθεί από κάποιον περαστικό, τώρα όμως δεν της μένει καμιά αμφιβολία 7 (232-58/<205-30>).

• H κολακευτική αυτή για τον άντρα της απολογία της Πηνελόπης προκάλεσε θρήνο στον Oδυσσέα, που κατέλαβε και τους δυο 8 (259-70/<231-40>).

→ O κορυφαίος αυτός αναγνωρισμός κλιμακωμένος σε τρία στάδια και δραματοποιημένος με το παιχνίδι της ειρωνείας, με τις αμφιταλαντεύσεις και τις πονηριές της Πηνελόπης, με την κατανόηση, το παράπονο και το παγίδεμα του πολυμήχανου, δεν χαρακτηρίζεται μόνο από ομορφιά και χάρη, αλλά και αναδεικνύει τον ποιητή, ακόμη μια φορά, βαθύ γνώστη τόσο της αντρικής όσο και της γυναικείας ψυχολογίας και ικανό να την προβάλλει με τρόπο που συνδυάζει το φυσικό με το αληθινό (χωρίς να προβαίνει σε ψυχολογικές αναλύσεις).

 

3. H διαδικασία και αυτού του αναγνωρισμού αποτελεί εφαρμογή του γνωστού ήδη (από τη 19η διδ. Ενότητα) τυπικού, με προσαρμογή στις ιδιαίτερες δικές του συνθήκες:

• πολύχρονη η απουσία του Oδυσσέα·

 • απομόνωση των συζύγων (στο τρίτο στάδιο) – με την αναγκαία παρουσία της Ευρύκλειας·

• συγκάλυψη του Oδυσσέα (είναι βρόμικος και με κάποια ράκη ακόμη πάνω του)·

• αποκάλυψη της ταυτότητας του Oδυσσέα (από την Ευρύκλεια, από τον Tηλέμαχο, από τον ίδιο, ενώ αποκαταστάθηκε στο μεταξύ και η εξωτερική του εμφάνιση μετά το λουτρό)·

• δυσπιστία της Πηνελόπης και δοκιμασία του Oδυσσέα (με αναφορά στο κρυφό τους σημάδι)·

• αναγνωρισμός – έκφραση συναισθημάτων (εναγκαλισμός και θρήνος ανακουφιστικός)·

 

4. Tα νέα προβλήματα του Oδυσσέα έχουν ήδη προκύψει:

α. O κίνδυνος των αντιποίνων από τους συγγενείς των μνηστήρων (<117> κ.ε):

O Oδυσσέας έχει επίγνωση ότι αποκαθιστώντας την τιμή του οίκου του με αυτοδικία θα έχει συνέπειες, αφού και έναν αν σκοτώσει κάποιος, αναγκάζεται να αυτοεξοριστεί, όπως π.χ. ο μάντης Θεοκλύμενος. Εκείνος όμως δεν έχει σκοπό να εξοριστεί –και σκότωσε τα επιφανέστερα παλικάρια της επικράτειάς του– αλλά να ξανακερδίσει και τον λαό του. Περιμένει λοιπόν αντεκδικήσεις.

Tο πρόβλημα αυτό απασχόλησε ήδη τον Oδυσσέα στην αρχή της ραψωδίας υ (<41> κ.ε.), οπότε και εξασφάλισε την υπόσχεση της Aθηνάς για συμπαράσταση· το συζητεί τώρα με τον Tηλέμαχο και το αντιμετωπίζει προσωρινά με τη σκηνοθεσία γαμήλιας γιορτής, ώσπου να οργανώσει την άμυνά του (<117> κ.ε.)· και στο τέλος της ραψωδίας (<366> κ.ε.) οπλισμένη η τετραμελής ομάδα του και καλυμμένη με ομίχλη θεϊκή βγαίνει από την πόλη και κατευθύνεται στο κτήμα του Λαέρτη 10 (βλ. ω <205> κ.ε.).

→ Επαληθεύεται έτσι η γνωστή διορατικότητα και επινοητικότητα του Oδυσσέα στις δύσκολες στιγμές.

 

β. H υποχρέωση της νέας αποδημίας (ψ <267-84>≈λ 134-52/<121-37>), που δεν την ξεχνά ούτε στην ευτυχισμένη ώρα του αναγνωρισμού – είναι μάλιστα το πρώτο πράγμα που θυμάται αμέσως μετά. Tο πρόβλημα αυτό, ωστόσο, που ο Tειρεσίας το συνέδεσε με τα ευτυχισμένα γηρατειά του Oδυσσέα, η Oδύσσεια θα το αφήσει σε εκκρεμότητα, για να βρει τη λύση του στον νέο κύκλο περιπετειών του Oδυσσέα, αυτόν της Tηλεγόνειας (ή Tηλεγονίας), που χειρίζεται πάντως διαφορετικά αυτό το θέμα.

 

5. O ρόλος της Πηνελόπης τελειώνει στη ραψωδία ψ, που επιβεβαιώνει το ήθος με το οποίο τη γνωρίσαμε από την αρχή της Oδύσσειας. Προσφέρεται λοιπόν να συσχετιστεί η παρουσία της εδώ με τις άλλες, άμεσες κυρίως, εμφανίσεις της (στις ραψωδίες α-δ-π-ρ-σ-τ-υ-φ), αλλά και τις έμμεσες αναφορές στο πρόσωπό της, για να προκύψει «στον αέρα» η προσωπικότητά της· ενδεικτικά:

 

• Είναι μεγαλόπρεπη και όμορφη, σεμνή και συνετή, εύστροφη και επινοητική, αλλά και δολοπλόκος, όταν αυτοαμυνόμενη πρέπει να αντιμετωπίσει και να λύσει δύσκολα προβλήματα.
• Είναι διακριτική, αλλά και επικριτική απέναντι στους μνηστήρες, κάποτε και απέναντι στον γιο της.
• Oι μνηστήρες αποτελούν οπωσδήποτε πειρασμό για την Πηνελόπη, αντίστοιχο με τους ερωτικούς πειρασμούς του Oδυσσέα, τον διαχειρίζεται όμως με οξύνοια και φρόνηση, σε αντίθεση με την Ελένη και την Kλυταιμνήστρα (πρβλ. το σχόλιο του Aγαμέμνονα στη «Nέκυια», λ <444-6>).

• Περιμένει πάντα τον άντρα της, όχι όμως με αισιοδοξία, θρηνεί γι’ αυτόν μέρα νύχτα, αλλά και δεν αποκλείει έναν δεύτερο γάμο, τον οποίο μεθοδεύει κιόλας μετά την ενηλικίωση του Tηλέμαχου.

• Προσέχει τις ενέργειές της και είναι δύσπιστη και επιφυλακτική σε πληροφορίες σχετικές με τον γυρισμό του Oδυσσέα, αλλά και πλούσια σε συναισθήματα, όταν οι αμφιβολίες αίρονται.

→ H προσωπικότητα της Πηνελόπης, με άξονες τη σύνεση και τη συζυγική πίστη, συνδυάζει στοιχεία που την αναδεικνύουν αντάξια σύζυγο του πολύτροπου Oδυσσέα, αποτελούσε δε πρότυπο για τις γυναίκες – και όχι μόνο της ομηρικής εποχής.

 

6. Mετά το ξανασμίξιμο του Oδυσσέα με την Πηνελόπη, έναν από τους βασικούς στόχους του ποιήματος, οι σύζυγοι αναφέρονται στα βάσανά τους μεταβιβάζοντας αμοιβαία τις εμπειρίες τους κατά το μακρύ διάστημα του χωρισμού τους (336/<301> κ.ε.)· ξεθυμαίνει έτσι και η ένταση της συνάντησης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο «Mικρός Απόλογος» που ανακεφαλαιώνει –σε πλάγιο λόγο– τις δεκάχρονες περιπέτειες του Oδυσσέα, συμπληρωμένες και με το επεισόδιο των Φαιάκων, μέσα σε 32/33 στίχους (347/<310> κ.ε.), αποσιωπώντας μόνο όσα δεν χρειαζόταν να ακούσει η Πηνελόπη.

 

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία

 

1. O «Μικρός Απόλογος»
«Ο Μικρός Απόλογος του Οδυσσέα αποτελεί, τόσο από συντακτική όσο και από ποιητική άποψη, αξιοθαύμαστο αφηγηματικό κατόρθωμα: όχι μόνο γιατί, μέσα σε λίγους στίχους και σε πλάγιο λόγο, ο ποιητής εξοικονομεί την ύλη των εγκιβωτισμένων Μεγάλων Απολόγων μήτε γιατί ενσωματώνει σ' αυτούς, στη χρονογραφική τώρα σειρά του, το επεισόδιο της Καλυψώς. H λανθάνουσα αφηγηματική τέχνη βρίσκεται και αλλού: αναφερόμενος ο Οδυσσέας στους σταθμούς της Καλυψώς, της Κίρκης και της Ναυσικάς, διακριτικά αποσιωπά τις παρασυζυγικές σχέσεις του προφανώς για να μην ερεθίσει την περιέργεια και τη ζηλοτυπία της Πηνελόπης. Για πολλοστή φορά μέσα στο έπος του ο ποιητής της Οδύσσειας κλείνει ειρωνικά το μάτι στους ακροατές του - τουλάχιστον σε όσους ακούν όχι μόνο τα λεγόμενα αλλά και τα παραλειπόμενα.» (Μαρωνίτης 5, σ. 298, Γ').

 

2. Αναλογίες ανάμεσα στον νόστο του Οδυσσέα και στη «Φαιακίδα»
«Ο ποιητής έχει [...] φροντίσει να τονίσει τις αναλογίες ανάμεσα στην ταραχώδη επιστροφή του Οδυσσέα στο σπίτι του (στις ραψωδίες ν-ψ) και στην άφιξή του στη χώρα των Φαιάκων, όπου μετά τις τόσες δοκιμασίες και συμφορές ανακτά την ταυτότητά του [...]. Απ' αυτή την άποψη η νίκη του κατά των μνηστήρων συνιστά παράλληλο της επιτυχημένης του συμμετοχής στους αθλητικούς αγώνες των Φαιάκων το λουτρό για την αποκατάσταση της εμφά-νισής του μετά τον φόνο των μνηστήρων είναι παράλληλο του λουτρού στους στ. θ 433-69 τέλος, οι αυτοσχέδιες δήθεν γαμήλιες εορταστικές εκδηλώσεις για την επανένωση του Οδυσσέα με την Πηνελόπη απηχούν τη βραδινή γιορτή στο παλάτι του Αλκίνοου, η οποία είχε καταλήξει στους απολόγους των ραψωδιών ι-μ. Στην προκείμενη περίπτωση η επανένωση με την Πηνελόπη καταλήγει στην εξιστόρηση των περιπλανήσεων του ήρωα, εξιστόρηση η οποία αποτελεί σύνοψη των απολόγων.» (Α. Heubeck, βλ. Ερμηνευτικό Υπόμνημα,τ. Γ', ψ 310-43, σ. 557 , Ε').

 

3. Ο γυρισμός του ξενιτεμένου στη λαϊκή προφορική παράδοση και στην Οδύσσεια

Το θέμα του γυρισμού του ξενιτεμένου «μάς είναι γνωστό από τη νεοελληνική παραλογή για τον άντρα, που ύστερα από πολύχρονο ξενιτεμό γυρίζει αγνώριστος στην πατρίδα του. Για να βεβαιωθεί η γυναίκα του ποιος είναι και να του δοθεί η άδεια να περάσει από την πόρτα του σπιτιού του, χρειάζεται πρώτα να αποδείξει την ταυτότητά του με αλάθευτα σημάδια. Αντίστοιχα, νιώθει και ο άντρας την ανάγκη, τόσα χρόνια που έλειψε, να δοκιμάσει την πίστη της γυναίκας του. Μόνο ύστερα από την αμοιβαία αυτή δοκιμασία το αντρόγυνο ξαναβρίσκεται ενωμένο έπειτα από τον μεγάλο χωρισμό. [Παρεμβάλλεται η παραλογή «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου» σε δυο παραλλαγές.]

H χρησιμοποίηση του ίδιου θέματος δεν συνεπάγεται υποχρεωτικά ότι οι δύο ιστορίες αναπτύσσονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Έτσι, ανάμεσα στο Τραγούδι του ξενιτεμένου και στην Οδύσσεια, εύκολα διαπιστώνουμε την πρώτη σημαντική διαφορά: Στο λαϊκό Τραγούδι ο λόγος είναι για έναν μόνο αναγνωρισμό, του αντρός που γυρίζει και της γυναίκας που τον περιμένει. Αυτή είναι και η αρχική μορφή του θέματος, όταν η δράση περιορίζεται σε δύο μόνο πρόσωπα. H Οδύσσεια, αντίθετα, είχε μεγαλύτερες απαιτήσεις. Στο έπος η σύνθεση είναι πολυπρόσωπη, και ο αναγνωρισμός των συζύγων, παρ' όλο που εξακολουθεί να αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα της ιστορίας, δεν αρκεί. Εδώ ο άντρας που γυρίζει είναι βασιλιάς, και για να ολοκληρωθεί το σχέδιο του έργου, είναι ανάγκη να αναγνωριστεί από πλατύτερους κύκλους, ιδιαίτερα από την υπόλοιπη οικογένειά του και το υπηρετικό προσωπικό του παλατιού του.» (Κακριδή, Ε. 2, σσ. 282 κ.ε., Δ' - βλ. και Κακριδής, I. 3, σσ. 169-82, Β' - Ελληνική Μυθολογία, τ. 5ος, σσ. 296 και 300-1, Α'- και τη σημ. 6, β' της επόμενης διδ. Ενότητας).

 

 

 

ψ, 1-240 Οδυσσέως και Πηνελόπης αναγνωρισμός

Η ραψωδία ψ στο πλαίσιο της Οδύσσειας

 

Στην αρχή του ψ, η Μνηστηροφονία, σε όλες τις φρικτές διαστάσεις της, έχει πια συντελεστεί. Το σκηνικό του αναγνωρισμού που θα ακολουθήσει είναι μακάβριο: τα πτώματα των νεκρών Μνηστήρων κείτονται άταφα φύρδην μίγδην, ενώ τα σημάδια της μάχης, όσο και αν έχουν απαλειφθεί από το μέγαρον, είναι ακόμη εμφανή στο κορμί του Οδυσσέα (46-8): Η απειλή της αντίδρασης των συγγενών των Μνηστήρων επικρέμαται (117 κ.ε.). Η «ρομαντική», δηλαδή, σκηνή της οριστικής επανασύνδεσης του ζεύγους προβάλλεται σε ένα έντονα αντιθετικό, «γκόθικ» φόντο.

 

Το ψ κορυφώνει το έπος, όχι μόνο διότι ο αναγνωρισμός Οδυσσέα και Πηνελόπης αποτελεί την ουσιαστική πραγμάτωση του νόστου (απομένει βέβαια και η επανασύνδεση με τον γέρο-βασιλιά Λαέρτη, που θα επέλθει στο ω), αλλά και γιατί η ραψωδία αυτή είναι έτσι σχεδιασμένη, ώστε να συμπυκνώνει την ουσία ολόκληρης της Οδύσσειας:

 

(α) με εύστοχες προλήψεις και σχεδιασμένες αναλήψεις· και

(β) επαναφέροντας τα πιο κεντρικά θέματα και μοτίβα του έπους (δηλαδή τον νόστον, τον οἶκον, τον πόλεμο) Στο ψ Όμηρος παραλαμβάνει μια «τυπική σκηνή» αναγνώρισης και την ανάγει σε κορωνίδα του επικού του δημιουργήματος.

 

Δομή της ραψωδίας ψ

 

Η ραψωδία, μέχρι τη στιγμή της αναγνώρισης, δομείται πάνω σε σειρά «αποκαλύψεων» και «στοιχείων». Συγκεκριμένα έχουμε τρεις «αποκαλύψεις», δηλαδή ρητές δηλώσεις προς την Πηνελόπη εκ μέρους διαφόρων χαρακτήρων ότι ο Οδυσσέας έχει παλιννοστήσει (Ευρύκλεια, Τηλέμαχος και τέλος ο ίδιος ο Οδυσσέας). Έχουμε επίσης ισάριθμα «στοιχεία», δηλαδή ενδείξεις που επάγουν στο προφανές συμπέρασμα (αρχικά η ουλή, λίγο αργότερα η μορφή ενός ανθρώπου που θυμίζει τον Οδυσσέα και τέλος, πάνω από όλα, το λέχος). Η αναγνώριση επιτελείται σε δύο φάσεις, οι οποίες διακρίνονται από την «εκτροπή» του ψευδογάμου. Στην πρώτη φάση, οι δύο «αποκαλύψεις» (από την Ευρύκλεια και τον Τηλέμαχο) πλαισιώνουν τα δύο «στοιχεία» σε μια όμορφη κυκλική σύνθεση. Η δεύτερη φάση εισάγεται με ό,τι θα έπρεπε «κανονικά» να καθορίσει το αποτέλεσμα αποφασιστικά, την αυτοαποκάλυψη δηλαδή του Οδυσσέα στη γυναίκα του. Εντούτοις όμως η διαδικασία, που σύμφωνα με τον χαρακτήρα της Πηνελόπης δεν μπορούσε παρά να ολοκληρωθεί διὰ σημάτων και όχι δι’ αποκαλύψεων, επισφραγίζεται με το τρίτο και καθοριστικό στοιχείο, το μέγα σῆμα, το κρεβάτι του ζευγαριού. Έτσι οι δύο σύζυγοι οδηγούνται, σταδιακά και με αρκετή επιβράδυνση, από την αποξένωση στην αναγνώριση και την οριστική πλέον επανένωση.

 

Ας δούμε με λεπτομέρειες αυτή την πορεία:

 

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ 1^Η: Η Ευρύκλεια αποκαλύπτει ότι ο Οδυσσέας γύρισε και σκότωσε τους μνηστήρες με τη βοήθεια του Τηλεμάχου. Η Πηνελόπη αντιδρά με δυσπιστία πιστεύοντας ότι η μνηστηροφονία είναι έργο θεού και τιμωρία για την ὕβριν τους.

 

ΣΤΟΙΧΕΙΟ 1^Ο: Πλένοντας τα πόδια του η Ευρύκλεια έχει αναγνωρίσει μια παλιά ουλή του Οδυσσέα, αλλά εκείνος την είχε εμποδίσει τότε να τον αποκαλύψει.

 

ΣΤΟΙΧΕΙΟ 2^Ο: Η Πηνελόπη κάθεται αντίκρυ στον Οδυσσέα, αλλά σε απόσταση. Αν και της φαίνεται οικείος, εντούτοις η ρυπαρή και καταρρακωμένη εμφάνισή του την εμποδίζει να τον αναγνωρίσει.

 

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ 2^Η: Ο Τηλέμαχος επιβεβαιώνει πως ο ξένος είναι ο πατέρας του. Η Πηνελόπη δηλώνει σοκαρισμένη και αναφέρεται στην ανάγκη αναγνώρισης διὰ σημάτων. Ο Οδυσσέας χαμογελά.

 

ΕΚΤΡΟΠΗ (;): Ο Οδυσσέας στρέφει τον νου του στους συγγενείς των νεκρών μνηστήρων. Δίδει οδηγίες για την αντιμετώπισή τους (ψευδο-γάμος). Ο Τηλέμαχος αποσύρεται για να εκτελέσει τις οδηγίες αυτές. Ο ίδιος ο Οδυσσέας αποσύρεται επίσης για λίγο και επανέρχεται λουσμένος και θαυματικά εξωραϊσμένος. Ο εξωραϊσμός του Οδυσσέα όχι μόνο δεν λυγίζει την Πηνελόπη, όπως τη Ναυσικά, αλλά αντιθέτως ενισχύει την καχυποψία της και την πίστη της ότι μπορεί να είναι μια απάτη των θεών, όπως αυτή που παρέσυρε την Ελένη.

 

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ 3^Η: Ο Οδυσσέας αυτοαποκαλύπτεται στην Πηνελόπη και ζητά να του στρώσουν να κοιμηθεί.

 

ΕΛΕΓΧΟΣ: Η Πηνελόπη δρομολογεί τέχνασμα, για να ελέγξει την ταυτότητα του Οδυσσέα. Το τέχνασμα εμπλέκει τον νυφικό θάλαμο και το κρεβάτι του ζεύγους.

 

ΣΤΟΙΧΕΙΟ 3^Ο: Ο Οδυσσέας εξανίσταται και δίνει τέτοιες πληροφορίες για τον θάλαμο και το κρεβάτι, που πείθουν την Πηνελόπη για την ταυτότητά του.

 

ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΚΑΙ ΕΝΑΓΚΑΛΙΣΜΟΣ: Η Πηνελόπη εξηγεί την εφεκτικότητά της. Θαυματική επιμήκυνση της νύχτας από την Αθηνά. Απόσυρση στον νυφικό θάλαμο.

 

«ΜΙΚΡΟΣ ΑΠΟΛΟΓΟΣ»: σύνοψη των περιπετειών του Οδυσσέα και των παθών της Πηνελόπης.

 

ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ: Ο Οδυσσέας, ο Τηλέμαχος και οι συν αυτοίς αναχωρούν για τον αγρό.

 

Η Οδύσσεια συμπυκνωμένη στη ραψωδία ψ!

 

Ο Αναγνωρισμός Οδυσσέα και Πηνελόπης στο ψ είναι σχεδιασμένος έτσι, ώστε
να αποτελεί αναγωγή στο παρελθόν και άλμα στο μέλλον του Οδυσσέα και του
ιδίου του τρωικού μύθου.

 

• Από τη μια ο «Μικρός Απόλογος», η τρίτη και οριστική ανασκόπηση του νόστου του Οδυσσέα από τον ίδιο (η πρώτη προς τους Φαίακες [Απόλογοι: ραψωδίες ι-μ], η δεύτερη στον Αίολο στο κ), ανακαλεί στη μνήμη όλα όσα προηγήθηκαν στις προηγούμενες είκοσι δύο ραψωδίες. Το χωρίο αυτό είναι διαμάντι αφηγηματικής πυκνότητας και ψυχολογικής διείσδυσης.

 

• Ακόμη και η Ελένη αναφέρεται στη ραψωδία αυτή, με τρόπο που ανακαλεί τις απαρχές της τρωικής περιπέτειας. Η Ελένη είναι ένα από τα γυναικεία πρόσωπα εκείνα, με τα οποία αντιπαραβάλλεται στην Οδύσσεια η Πηνελόπη (τα άλλα είναι η Αντίκλεια, η Κλυταιμήστρα, αλλά και οι τρεις γυναίκες που ο Οδυσσέας συναντά στον δρόμο του και οι οποίες απειλούν, η καθεμιά με τον τρόπο της, να τον εκτρέψουν από τον νόστον: είτε με την πονηριά τους (Κίρκη) είτε με την ομορφιά και τον παραδείσιο κόσμο τους (Ναυσικά) είτε με τα παραπάνω μαζί με το δέλεαρ της αθανασίας (Καλυψώ). Η Πηνελόπη συγκρίνεται ευθέως με τις γυναίκες αυτές, ιδιαιτέρως με τη Ναυσικά. H άρνησή της να δεχτεί τα προφανή σημάδια είναι ένας τελευταίος «θηλυκός κίνδυνος», μια τελευταία δοκιμασία για τον παλιννοστούντα ήρωα, αλλά και το εχέγγυο ότι επιστρέφει σε ένα οἶκον διαταραγμένο αλλά αμόλυντο από τον πόλεμο και την απουσία του ανδρός.

 

• Και βέβαια το ψ δεν παρελθοντολογεί μόνο. Αναφέροντας την προφητεία του Τειρεσία, η σκηνή προεκτείνεται και πέραν από τα όρια της Οδύσσειας, στα έπη του Κύκλου που σχετίζονται με τα νέα ταξίδια που επέπρωτο να κάνει ο Οδυσσέας. Όπως ο θάνατος του Έκτορα προοικονομεί τον αντίστοιχο χαμό του Αχιλλέα, έτσι και το ψ υπαινίσσεται τον θάνατο του Οδυσσέα μακριά από την Ιθάκη (το περιστατικό αποτελεί θέμα χαμένου έπους του Κύκλου, που φέρει τον τίτλο Τηλεγόνεια). Πρόκειται για μια «τραγική» πινελιά σε μια κατά τα άλλα «κωμική» ραψωδία («κωμική» με την έννοια ότι έχει ευτυχές τέλος και τελειώνει με ένα γάμο, όπως αργότερα οι «ρομαντικές» κωμωδίες).

 

ψ, 1-240 Συνάντηση Πηνελόπης και Ευρύκλειας

 

Το εισαγωγικό επεισόδιο του ψ προετοιμάζει τη σκηνή της αναγνώρισης και τη διφορούμενη στάση της Πηνελόπης απέναντι στον Οδυσσέα. Οι Russo, Fernan-dez-Galiano & Heubeck (2009, 515 ad 1-84) σημειώνουν:

 

Η συζήτηση ανάμεσα στην Ευρύκλεια και στην Πηνελόπη έχει ήδη προετοιμαστεί επιμελώς· πριν από τον αγώνα του τόξου, ο Τηλέμαχος είχε στείλει τη μητέρα του στα διαμερίσματά της στον επάνω όροφο (φ 343 κ.ε.), όπου η Αθηνά της είχε χαρίσει ένα αναζωογονητικό ύπνο (357-9). Επομένως, η Πηνελόπη δεν παρευρέθηκε στον αγώνα και εν συνεχεία στη σφαγή των μνηστήρων· ο ποιητής κατάφερε με το κάπως άκομψο εκείνο τέχνασμα να απομακρύνει τη βασίλισσα από το πεδίο της δράσης και να διαχωρίσει την αναγνώριση του Οδυσσέα από τη σύζυγό του από την αναγνώρισή του από τους μνηστήρες […]. Η εισαγωγική σκηνή προετοιμάζεται επίσης στους στ. χ 428-31, όπου ο ήρωας απαγορεύει στην Ευρύκλεια να ξυπνήσει την Πηνελόπη, προτού απολυμανθεί το μέγαρον και τιμωρηθούν οι άπιστοι δούλοι.

 

Η δομή της σκηνής

 

Η σκηνή αποτελείται από τέσσερα ζεύγη λόγων:

 

1. Η Ευρύκλεια επισκέπτεται την Πηνελόπη στα ιδιαίτερα διαμερίσματά της και της ανακοινώνει την άφιξη του Οδυσσέα (1-9). Η Πηνελόπη δυσπιστεί και αποδίδει τη στάση της Ευρύκλειας σε απάτη των θεών (10-24).

 

2. Η Ευρύκλεια αποκαλύπτει πως ο ζητιάνος ήταν ο Οδυσσέας και πως ο Τηλέμαχος το γνώριζε (25-31). Η Πηνελόπη μεταστρέφεται κάπως, αλλά ως απόδειξη για του λόγου το αληθές ζητά να μάθει πώς ακριβώς ο Οδυσσέας χειρίστηκε τους Μνηστήρες (32-38).

 

3. Η Ευρύκλεια παραδέχεται άγνοια σχετικά με τα καθέκαστα της μνηστηροφονίας και προσκαλεί την Πηνελόπη εκ μέρους του Οδυσσέα στο δῶμα (39-57). Η Πηνελόπη συνεχίζει να δυσπιστεί: θεωρεί τη μνηστηροφονία ως έργο των θεών και τον Οδυσσέα νεκρό (58-68).

 

4. Η Ευρύκλεια αποκαλύπτει το σῆμα της ουλής (69-79). Η Πηνελόπη δεν πείθεται μεν, αλλά αποφασίζει να επισκεφτεί τον Τηλέμαχο, για να μάθει περισσότερα για τη μνηστηροφονία (80-4).

 

Τα τέσσερα αυτά ζεύγη περιγράφουν ανάγλυφα τις ψυχολογικές παλινδρομήσεις της Πηνελόπης στη σκηνή αυτή: από την κάθετη άρνηση (1) στη συγκρατημένη χαρά και την ελπίδα (2)· μετά πάλι στην άρνηση (3) και τέλος στην περιέργεια, που την προκαλεί να επιχειρήσει αυτοψία (4). Η εσωτερική σύγκρουση της Πηνελόπης ανάμεσα στην αμφιβολία και την ελπίδα δεν της επιτρέπουν να ασχοληθεί με τα σημεία που προσκομίζει η τροφός· η Ευρύκλεια όμως επιτυγχάνει τουλάχιστον να την αποσπάσει από την απομόνωσή της.

 

Οι εκ διαμέτρου αντίθετες αντιδράσεις Ευρύκλειας και Πηνελόπης

 

Οι αντιδράσεις της Ευρύκλειας και της Πηνελόπης είναι διαμετρικά αντίθετες στη σκηνή αυτή. Με τα χαρμόσυνα νέα, την εκπλήρωση μιας χρόνιας επιθυμίας, η Ευρύκλεια είναι σαν να ξανανιώνει με τρόπο σχεδόν μαγικό: γελά, ενθουσιάζεται, τρέχει, σχεδόν παραπατά από την ορμητική της βιασύνη να ανακοινώσει στην Πηνελόπη τα νέα. Προσέξτε ιδιαίτερα τον στ. 7, στον οποίο χρησιμοποιεί τρεις διαφορετικούς ρηματικούς τύπους (ἦλθ’, ἱκάνεται, ἐλθών) για την ίδια ιδέα: ήλθε, φτάνει, είναι εδώ!

 

Η Πηνελόπη αντιδρά στην είδηση της άφιξης του Οδυσσέα με αυτοσυγκράτηση κατανοητή στο κοινό, αλλά απογοητευτική τόσο για την Ευρύκλεια όσο, αργότερα, και για τον Τηλέμαχο (και οι δύο, ειδικά ο Τηλέμαχος, τη μαλώνουν γι’ αυτό). Είκοσι χρόνια, όμως, έχουν παρέλθει από την αναχώρηση του Οδυσσέα για την «καταραμένη Τροία» (Κακοΐλιον οὐκ ὀνομαστήν, 19). Το μακρό αυτό χρονικό διάστημα έχει καταστήσει την Πηνελόπη δύσπιστη και καχύποπτη. Ταυτόχρονα όμως είναι φανερό ότι υπάρχει μέσα της ακόμη πίστη και ελπίδα, που δεν έχουν εντελώς χαθεί. Αυτό προκύπτει ξεκάθαρα, όπως προείπαμε, από την αντίδρασή της, όταν η Ευρύκλεια της ανακοινώνει ότι ο Οδυσσέας είναι ο ζητιάνος (26-31). Η Πηνελόπη χαίρεται, πηδά από το κρεβάτι της, αγκαλιάζει την Ευρύκλεια και δακρύζει (32-3).

 

Η καχυποψία της Πηνελόπης και ο φόβος για πιθανή θεϊκή εξαπάτηση (11-14) δεν είναι αβάσιμος. Ο Οδυσσέας όντως είχε θεϊκή βοήθεια από την πρώτη στιγμή που πάτησε το πόδι του στην Ιθάκη μέχρι και τη μνηστηροφονία. Η ίδια η εμφάνισή του μέχρι εκείνη τη στιγμή οφειλόταν στη μεταμφίεσή του από την Αθηνά. Όντως, επίσης, η παρέμβαση των θεών ήταν τιμωρητική: οι Μνηστήρες χάνονται εξαιτίας της ὕβρεως που διέπραξαν. Εξάλλου, όπως σημειώσαμε, η Πηνελόπη δεν μπορεί να ξεχάσει την Ελένη και τον τρόπο με τον οποίο η ευπιστία εκείνης έγινε κατάρα για Τρώες και Αχαιούς.

 

Ειδικότερα σημεία

 

Θυμὸς δέ τοι αἰὲν ἄπιστος (ψ 72): μόνιμο χαρακτηριστικό της Πηνελόπης, όπως βέβαια και του Οδυσσέα (με παρόμοιο τρόπο τον χαρακτηρίζει και η Καλυψώ, ε 182-3). Η επιφυλακτικότητα είναι η αυτοπροστασία της Πηνελόπης, είναι η γραμμή άμυνάς της και εκδήλωση της δικής της μήτιος (βλ. παρακάτω).

 

Άνθρωποι και θεοί: Η άποψη της Πηνελόπης ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι προκαλούν τη θεία τιμωρία με τις αμαρτίες τους (ψ 63-64) αποκλίνει αρκετά από αυτήν της Ιλιάδας.

 

ψ, 85-151 Συνάντηση Πηνελόπης και Τηλεμάχου Το τέχνασμα του Οδυσσέα (ο ψευδογάμος)

 

Η σκηνή ψ 85-151 στο πλαίσιο της ραψωδίας

 

Η σκηνή αυτή εισάγει το δεύτερο στάδιο στη διαδικασία της αναγνώρισης Οδυσσέα και Πηνελόπης. Η σκηνή με την Ευρύκλεια μεταφέρει την Πηνελόπη από το ὑπερῷον στο μέγαρον. Εκεί βρίσκεται πια ενωπία ενωπίω με τον Οδυσσέα. Παρά ταύτα όμως μεσολαβεί ακόμη ανάμεσά τους κάποιος τρίτος, εν προκειμένω ο Τηλέμαχος. Από την οικιακή δούλη στον γιο: η ίδια η αλλαγή στην ταυτότητα του διαμεσολαβητή είναι δηλωτική της προόδου που επιτυγχάνεται προς τον στόχο της αναγνώρισης.

 

Το λουτρό και το τέχνασμα του Οδυσσέα (111 κ.ε.) παρέχουν το διπλό πλεονέκτημα (α) του θαυματικού εξωραϊσμού του ήρωα, ο οποίος επενεργεί αποκαλυπτικά απομακρύνοντας το κώλυμα της μεταμφίεσης· και (β) της απομάκρυνσης του Τηλεμάχου (φεύγει για να ετοιμάσει τον ψευδο-γάμο της Πηνελόπης με τον τάχα τυχερό μνηστήρα), έτσι ώστε οι δύο σύζυγοι να επικοινωνήσουν πια απευθείας (έστω και αν τα λόγια της Πηνελόπης σχετικά με τη νυφική παστάδα και το κρεβάτι δεν απευθύνονται στον Οδυσσέα αλλά στις δούλες).

 

Η πρώτη αντίδραση της Πηνελόπης (85-110)

 

Τα συγκεχυμένα συναισθήματα της Πηνελόπης διαφαίνονται από τον προβληματισμό της για το πώς πρέπει να αντιδράσει, όταν δει τον άνθρωπο που φέρεται ως ο Οδυσσέας. ¹ Το δίλημμα, όπως διατυπώνεται, αποκαλύπτει ότι η διεργασία της αναγνώρισης έχει ξεκινήσει: θα τον ανακρίνει πρώτα από απόσταση ή θα πέσει στην αγκαλιά του; Η Πηνελόπη, παραδόξως, όπως επισημαίνει και ο Τηλέμαχος με αγανάκτηση (97-102), δεν επιλέγει ούτε το ένα ούτε το άλλο. Προτιμά τη σιωπή και την έμμεση επικοινωνία με τον Οδυσσέα διά του Τηλεμάχου. Επιμένει επίσης στα σήματα.

 

Η «σκηνοθεσία» και δη η σημειολογία του χώρου είναι σημαντική στη σκηνή
αυτή. Η Πηνελόπη μειώνει την απόσταση που τη χωρίζει από τον Οδυσσέα, αφού ὑπέρβη λάϊνον οὐδόν και βρίσκεται πια στο μέγαρον. Παρά ταύτα κάθεται μακριά του, ακουμπώντας στον απέναντι τοίχο (88-92). Αξιοσημείωτη είναι επίσης η σιωπή του Οδυσσέα και η γλώσσα του σώματός του: ο Οδυσσέας κοιτάζει χάμω παραχωρώντας την πρωτοβουλία στη σύζυγό του. Πρόκειται σαφώς για πράξη αναγνώρισης και επικύρωσης της Πηνελόπης, η οποία δεν εκβιάζεται και δεν πιέζεται να αποδεχθεί αυτό που της λεν τα μάτια της, πριν ικανοποιηθούν όλες οι εσωτερικές της ανάγκες. Ο Οδυσσέας αποδέχεται ευχαρίστως να υποστεί τη δοκιμασία (113-4): το μείδησεν δεν υποδηλώνει συγκατάβαση αλλά πεποίθηση και κυρίως επιδοκιμασία της στάσης της Πηνελόπης.

 

Ας σημειωθεί εδώ μια λεπτομέρεια, το νόημα της οποίας θα διαφανεί παρακάτω: η Πηνελόπη κάθεται ἐν πυρὸς αὐγῇ· ομοίως και η βασίλισσα των Φαιάκων Αρήτη στο ζ 305, όταν ετοιμάζεται να δεχθεί τους ἀπολόγους του Οδυσσέα. Οι συγκλίσεις ανάμεσα στο ψ και τη «Φαιακίδα» (ραψωδίες ζ-θ) είναι πολλές και σημαντικές (βλ. και σημείωμα στη ραψωδία ζ).

 

Το τέχνασμα του Οδυσσέα (117-151)

 

Ο Οδυσσέας παραδέχεται ότι η ρυπαρή του εμφάνιση και τα κουρέλια του εμποδίζουν την Πηνελόπη να τον αναγνωρίσει. Στη σύγχρονη, νατουραλιστική μας αντίληψη, κάτι τέτοιο μπορεί να φαίνεται απίστευτο. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι η μεταμφίεση του Οδυσσέα είναι θεϊκή και ότι κατά τη σύμβαση του έπους τέτοιες μεταμφιέσεις είναι αδιαπέραστες από θνητούς οφθαλμούς. Όπως λοιπόν θαυματικά ο Οδυσσέας μεταμφιέστηκε σε ζητιάνο, έτσι θαυματικά επίσης θα αποκατασταθεί στην προτέρα του κατάσταση, στη βασιλική λάμψη που εξέπεμπε πριν την αναγνώρισή του για την Τροία. Τα λόγια του Οδυσσέα στους στ. 113-6 προετοιμάζουν τη σκηνή του λουτρού (152-163).

 

Ο Οδυσσέας στρέφει στη συνέχεια την προσοχή του προς τους μνηστήρες και τους συγγενείς τους επιθυμώντας να προκαταλάβει την αντίδρασή τους. Η διαδικασία της αναγνώρισης διακόπτεται και η Πηνελόπη περνά στο παρασκήνιο της αφήγησης. Η διακοπή αυτή είναι μια ακόμη απόδειξη της πεποίθησης του Οδυσσέα ότι η αναγνώριση θα επέλθει φυσιολογικά και απρόσκοπτα, μόλις η Πηνελόπη είναι έτοιμη. Εξ ου και στρέφεται σε πιο πιεστικά προβλήματα. Ο πολύτροπος Οδυσσέας μπορεί να διαβάζει τις καταστάσεις και να ιεραρχεί στόχους και ανάγκες..

 

Ο συλλογισμός του Οδυσσέα είναι απλός: αν κανείς έχει σκοτώσει ένα απλό άνθρωπο, οφείλει για το καλό του να εγκαταλείψει την πατρίδα, για να μην υποστεί την οργή των συγγενών του· πόσω μάλλον εμείς, λέει, που σκοτώσαμε τον ανθό της Ιθάκης, το στήριγμα της πόλης (ἕρμα πόληος). Τα λόγια του Οδυσσέα θυμίζουν την αποκάλυψη του Ευρύμαχου (χ 50-3) ότι ο Αντίνοος τουλάχιστον δεν είχε ερωτικά κίνητρα πολιορκώντας την Πηνελόπη, αλλά πραγματικός του στόχος ήταν το σκήπτρο: οι Μνηστήρες προέρχονταν από την Ιθακήσια αριστοκρατία. Η πολιτική διάσταση του οἴκου και της γυναίκας προβάλλει εδώ ξεκάθαρα.

 

Το τραγούδι του γάμου (ψ 130-151)

 

Ο Οδυσσέας λοιπόν, απολύτως ψύχραιμα, δίνει εντολές για το τέχνασμα του γάμου και το γαμήλιο τραγούδι. Στόχος βεβαίως είναι να αποτραπεί η διάδοση της είδησης για τον θάνατο των Μνηστήρων, μέχρι ο Οδυσσέας να είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει τις οικογένειές τους.

 

Η ιδέα είναι σύμφωνη με τον χαρακτήρα του Οδυσσέα και είναι εμβληματική της αυτοσυγκράτησης και της αντοχής του. Λειτουργεί ως απόδειξη της ἀρίστης μήτιος που τον χαρακτηρίζει, μήτιος με την οποία δεν θα τολμούσε να παραβγεί κανείς θνητός, όπως μας θυμίζει ο Τηλέμαχος (125-6). Λειτουργεί επίσης ενδεχομένως και ως σῆμα από την πλευρά του Οδυσσέα προς την Πηνελόπη. Βοηθά τέλος να μείνουν μόνοι ο Οδυσσέας και η Πηνελόπη, καθώς η σκηνή αδειάζει.

 

Πέρα από το άδειασμα της σκηνής, όμως, ο Οδυσσέας (και ο ποιητής) με το τέχνασμα του ψευδογάμου δημιουργούν κατάλληλη ατμόσφαιρα: η γαμήλια μουσική σταματά, όταν πηγαίνουν πια στο κρεβάτι, ενώ ακούγεται σε όλη τη διάρκεια της συζήτησής τους που θα ακολουθήσει. Το τραγούδι του γάμου, συνεπώς, αποτελεί τη «μουσική υπόκρουση» σε όλη τη διάρκεια της σκηνής κατά την οποία συντελείται η επανένωση των δύο συζύγων· δεν λειτουργεί, δηλαδή, μόνο ως τέχνασμα αλλά και ως υπόνοια της ανανέωσης του γάμου της Πηνελόπης και του Οδυσσέα. Ενώ ο Οδυσσέας στήνει ψευδεπίγραφο γάμο για να παραπλανήσει τους Ιθακησίους, στην πραγματικότητα προοιωνίζεται την ανανέωση της δικής του, έγκυρης και νόμιμης ένωσης με την Πηνελόπη. Το γαμήλιο τραγούδι αποτελεί λοιπόν σύμβολο της επανένταξης του Οδυσσέα στον οίκο, αλλά και της ανταμοιβής της Πηνελόπης για την υπομονή και τη μῆτιν της. Μόνο ένα γάμο μπορούσε να τελέσει η Πηνελόπη: όχι με κάποιον από τους Μνηστήρες, αλλά με τον νόμιμο σύζυγό της και τον πραγματικό δικαιούχο του σκήπτρου της Ιθάκης.

 

Το τραγούδι βεβαίως έχει και θλιβερή χροιά, καθώς αποκρύπτει τον θάνατο των Μνηστήρων. Παραμένει μια απάτη. Ουσιαστικά η αναγνώριση συντελείται μέσα σε μια ατμόσφαιρα εξαπάτησης —όπως ακριβώς ταιριάζει σε δύο ήρωες που αποτελούν το απόγειο της μήτιος.

 

ψ, 152-240 Πηνελόπης και Οδυσσέως αναγνωρισμός

 

Το λουτρό (ψ 152-163): Ιθάκη και Φαιακία / Πηνελόπη και Ναυσικά

 

Σχετικά με το λουτρό αντιγράφουμε τμήμα του σχολίου των Russo, Fernandez Galiano & Heubeck (2009, ad 153-63):

 

Η περιγραφή του λουτρού καθεαυτή και της αλλαγής των ρούχων του ήρωα έχει προετοιμαστεί με επιμέλεια […]. Αρχικά η Πηνελόπη είχε παραγγείλει στους υπηρέτες να λούσουν τον Οδυσσέα, τον οποίο δεν είχε ακόμη αναγνωρίσει, το πρωί (τ 317-22). Στη συνέχεια περιγράφεται η εμφάνιση του Οδυσσέα μετά τη μάχη με τους μνηστήρες (χ 401-6). Έπειτα ο ήρωας αγνοεί την πρόταση της Ευρύκλειας να του φέρει καθαρά ρούχα (χ 485-91). Επίσης, εξηγεί στον γιο του γιατί η σύζυγός του δεν του αποδίδει τις δέουσες τιμές, ούτε τον αναγνωρίζει: δεν είναι εύκολο να αναγνωριστεί (115-6) στις παρούσες συνθήκες (νῦν). […] Στο συγκεκριμένο πλαίσιο, οι στ. 153-63 φαίνεται πως δεν συνδέονται τόσο άμεσα με την κατάσταση των στ. π 172-6 όσο με τη ραψωδία ζ, όπου ο γυμνός και ρυπαρός ήρωας μεταμορφώνεται με το λουτρό στο ποτάμι και με τα καινούρια ρούχα που παίρνει, ώστε να εμφανιστεί και πάλι επιβλητικός και να θέλξει τη Ναυσικά […]. Επιπλέον, τόσο στο προκείμενο χωρίο όσο και στους στίχους ζ 229-35 η Αθηνά γεμίζει ομορφιά (κάλλος ή χάρις) το κεφάλι και τους ώμους του Οδυσσέα —η ίδια ενέργεια στη ραψωδία ψ υποδηλώνει επίσης ότι έχουν αφαιρεθεί τα πιο προφανή σημάδια των γηρατειών.

 

Ότι η συνάντηση και η αναγνώριση Οδυσσέα και Πηνελόπης ανακαλεί την προηγηθείσα συνάντηση και αναγνώριση Οδυσσέα και Ναυσικάς έχει επισημανθεί από πλείστους μελετητές. Το λουτρό στο ψ ανακαλεί το αντίστοιχο στο θ· οι «γαμήλιες» τελετουργίες στο ψ θυμίζουν τα γλέντια στη χώρα των Φαιάκων. Πιο συγκεκριμένα και πιο ουσιαστικά, όμως, η παρομοίωση που περιγράφει την έξοδο του εξωραϊσμένου Οδυσσέα από το λουτρό και την εντύπωση που αυτός κάνει στην Πηνελόπη (ψ 159-162) συνιστά επανάληψη της αντίστοιχης παρομοίωσης στο ζ 230-5.

 

Οι παρομοιώσεις στον Όμηρο σπανίως επαναλαμβάνονται, άρα, όταν συμβαίνει αυτό, απαιτείται η προσοχή μας! Η σύγχρονη έρευνα δεν ασπάζεται πλέον την άποψη ότι η επανάληψη της παρομοίωσης στο ψ συνιστά μεταγενέστερη παρεμβολή, όπως υποστήριξε η νέο-ανάλυση. Είτε αυτό ισχύει όμως είτε όχι, η επανάληψη στο σημείο αυτό είναι ισχυρότατη ένδειξη ότι η διασύνδεση των δύο αυτών σκηνών ήταν κάτι που είχε επισημανθεί ήδη στην αρχαιότητα. Στη «Φαιακίδα» ο εξωραϊσμός του Οδυσσέα συμβόλιζε την ελπίδα της επιστροφής. Στο ψ πια σηματοδοτεί την οριστική επίτευξη του νόστου.

 

Η σημασία αυτής της διασύνδεσης είναι όμως κεφαλαιώδης και για ένα ακόμη λόγο: από όλες τις γυναικείες μορφές που ο Οδυσσέας συνάντησε στον δρόμο του και που απειλούσαν να τον εκτρέψουν από τον νόστον, η Ναυσικά, όπως σημειώσαμε στη σχετική ενότητα, αποτελεί το θελκτικότερο και πιο «επικίνδυνο» παράλληλο της Πηνελόπης. Η Ναυσικά κινείται σε περιβάλλον παραδείσιο, που μετέχει τόσο του παραμυθιού όσο και της «ιστορίας» (ο κόσμος των Απολόγων γενικώς χαρακτηρίζεται από αυτό τον δυισμό). Στο περιβάλλον αυτό, δημιουργείται στον αναγνώστη η εντύπωση ότι η Ναυσικά είναι προικισμένη με άφθαρτη και αιώνια νεότητα, τη στιγμή που η Πηνελόπη είναι παγιδευμένη στον χρόνο και στην πιο σκληρή πραγματικότητα. Ο Οδυσσέας όμως παραμένει πιστός στην προοπτική του νόστου στο ζ και ανταμείβεται τελικά στο ψ.

 

Το λέκτρον (ψ 162-204)

 

Ο Οδυσσέας αποκαλύπτεται πλέον στη γυναίκα του, θαυματικά εξωραϊσμένος από το λουτρό. Τα λόγια του, καλόγνωμο μάλωμα για τη «σκληρή καρδιά» της Πηνελόπης, ανακαλούν τις αντίστοιχες συστάσεις της Ευρύκλειας και του Τηλέμαχου. Η εντολή του Οδυσσέα στην Ευρύκλεια να του στρώσει να κοιμηθεί δίνει την ευκαιρία στην Πηνελόπη να δρομολογήσει το τέχνασμά της, το οποίο και θα οδηγήσει τελικά στην αναγνώριση.

 

Στο έπος υπάρχουν αντικείμενα μοναδικά, στα οποία επικεντρώνεται η προσοχή χάρη στις εκτεταμένες περιγραφές τους. Τέτοια είναι για παράδειγμα η ασπίδα του Αχιλλέα, η σχεδία και το τόξο του Οδυσσέα. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και με το κρεβάτι του Οδυσσέα, το σημαντικότερο ίσως υλικό σύμβολο στην Οδύσσεια μαζί με τη σχεδία. Πέρα από την τέχνη με την οποία κατασκευάστηκε, αυτό που χαρακτηρίζει το λέκτρον είναι ότι είναι αμετακίνητο. Αν και σταθερά τοποθετημένο σε κεντρικό σημείο του σπιτιού, εντούτοις, το λέκτρον δεν είναι στατικό σύμβολο. Από τη μια εμπλέκει τον Οδυσσέα και την Πηνελόπη στη διαδικασία της αναγνώρισης και από την άλλη λειτουργεί ως το μέγα σῆμα (188) —διπλό σημάδι για να είμαστε ακριβείς, αναγνώρισης για την Πηνελόπη, πίστης για τον Οδυσσέα.

 

Το λέκτρον αποτελεί σύμβολο του γάμου, μόνιμο, σταθερό, ανθεκτικό και αδιαπραγμάτευτο. Η υποτιθέμενη μετακίνηση του κρεβατιού υποσκάπτει όλη την ιδεολογία του γάμου, ενώ η σταθερότητα ισοδυναμεί με την επιθυμητή διαιώνιση των δεσμών του. Αν το μετακίνησε κάποιος, σημαίνει ότι αυτός είναι ανώτερος του Οδυσσέα, αλλά και ότι έχει παραβιάσει το άβατο του νυφικού θαλάμου. Το κρεβάτι πρέπει να είναι ἔμπεδον, όπως ἔμπεδος επιβάλλεται να είναι και ο γάμος. Η μετακίνηση υπονοεί μοιχεία, που αναμφίβολα δεν είναι το ίδιο πράγμα με το να είχε δεχτεί η Πηνελόπη έναν δεύτερο γάμο. Η μοιχεία θεωρείται έργο ἀεικές, όπως λέει η Πηνελόπη (ψ 222) για την Ελένη.

 

Παράγωγο του γάμου, λοιπόν, είναι ο οἶκος. Αν ο οἶκος είναι μικρογραφία του κόσμου, το νυφικό κρεβάτι είναι η μετωνυμία του οἴκου. Δεν είναι τυχαίο που το κρεβάτι είναι καμωμένο από ελιά και μάλιστα βαθιά ριζωμένη στο χώμα (το κρεβάτι περιγράφεται περιφραστικά ως λέκτροιο παλαιοῦ θεσμόν): η ελιά, το κατεξοχήν δέντρο της ελληνικής χλωρίδας, είναι επίσης σύμβολο της οικονομικής ευημερίας του οἴκου. Η έννοια του οἴκου, άλλωστε, δεν περιλάμβανε μόνο τα ανθρώπινα μέλη του, αλλά και τα περιουσιακά του στοιχεία. Το ἔμπεδον του νυφικού κρεβατιού είναι έμβλημα της σταθερότητας του οἴκου ως σημείου αναφοράς σε ένα μεταβαλλόμενο και ανατρεπόμενο κόσμο. Το θέμα αυτό, όσο και αν υπήρχε εμβρυικά και στην Ιλιάδα, είναι στην ουσία του κατεξοχήν οδυσσειακό. Σε κανένα άλλο χωρίο του έπους δεν εμφαίνεται τόσο έντονα όσο στο ψ.

 

Λέκτρον, ὁμοφροσύνη, οἶκος, πόλεμος

 

Μέσα πάντως από τη σκηνή φαίνεται πόσο μοιάζουν οι δύο ήρωες: πέρα από την πονηριά και οι δύο είναι ανοιχτοί στην αμφιβολία: εκείνος μπορεί να μην είναι αυτός που λέει ότι είναι και εκείνη να μην είναι αυτή που φαίνεται. Το τέχνασμα συνδέεται άμεσα με το ερώτημα που υφέρπει σε όλο το ποίημα: είναι πιστή ή όχι η Πηνελόπη; Η αξιοποίηση του κρεβατιού από την Πηνελόπη ως μέσου ελέγχου, η χρήση δηλαδή μήτιος εκ μέρους της Πηνελόπης, αποτελεί εξαιρετικό δείγμα ὁμοφροσύνης. Ο πολύμητις Οδυσσέας πληρώνεται με το ίδιο νόμισμα. Το κρεβάτι του τον βοηθά να ανακαλέσει τον ρόλο του ως συζύγου. Είναι ενδιαφέρον ότι και οι δύο πριν την τελική αναγνώριση αποδίδουν ο ένας στον άλλο το ίδιο επίθετο, δαιμονίη (166), δαιμόνι’ (174). Ο Οδυσσέας και η Πηνελόπη είναι χαρακτηριστική περίπτωση ζευγαριού που το διακρίνει η ομοφροσύνη. Ακριβώς αντίθετο παρουσιάζεται να είναι το ζευγάρι του Μενέλαου με την Ελένη, όπως παρουσιάζεται στη ραψωδία δ.

 

Ο αγώνας με τους Μνηστήρες προηγουμένως αλλά και η δοκιμασία της Πηνελόπης δείχνουν ότι στην απουσία του Οδυσσέα η αστάθεια του πεδίου της μάχης έχει μεταφερθεί στον οίκο. Αστάθεια μπορεί να προκαλέσει και η ψευδαίσθηση ότι ο γάμος είναι μόνιμος, απρόσβλητος από εξωτερικές επιβουλές. Ο γάμος όμως ως κοινωνικός θεσμός στηρίζεται σε αξίες που δεν μπορούν απολύτως να θεσμοθετηθούν. Βασική προϋπόθεση επιτυχίας του γάμου αναδεικνύεται η ὁμοφροσύνη, στοιχείο που όπως αποδεικνύεται χαρακτηρίζει την Πηνελόπη και τον Οδυσσέα —εξ ου και ο οἶκος τους αντέχει.

 

Τα θέματα του οἴκου και του πολέμου είναι άρρηκτα συνδεδεμένα στην Οδύσσεια. Ολόκληρο το δεύτερο μέρος του έπους (ραψωδίες ν-ω) περιγράφει ένα βασιλικό οἶκον σε αναμπουμπούλα λόγω της απουσίας του ανδρός-βασιλέως. Ο πόλεμος στην Οδύσσεια δεν είναι πια, όπως στην Ιλιάδα, εργαλείο ηρωικής μεταρσίωσης, αλλά εκθεμελιωτής της τάξης και του κόσμου, όπως αυτός συμβολίζεται μετωνυμικά από τον οἶκον! Η ραψωδία Ζ στην Ιλιάδα, βεβαίως (Έκτορος και Ανδρομάχης Ομιλία), προετοίμασε κάπως την οδυσσειακή αντιμετώπιση του πολέμου, όμως η προσέγγιση της Οδύσσειας είναι σαφώς πιο προχωρημένη.

 

Το επεισόδιο στην Ιθάκη υπογραμμίζει επίσης τη θέση της γυναικός στον οἶκον, όχι τόσο ως υποκειμένου αλλά κυρίως ως insignium της εξουσίας, ως ανταλλακτικού μέσου, «νομίσματος», μέσω του οποίου διαβιβάζεται η εξουσία επί του οοἴκου. Η γυναίκα είναι διφορούμενη δύναμη, άλλοτε καταστροφική και άλλοτε σωτήρια για τον οἶκον. Γυναίκα ανέτρεψε την τάξη (Ελένη), αλλά γυναίκα επίσης την επαναφέρει (η εμμονή της Πηνελόπης στη λεπτομέρεια είναι σωτήρια για τον οἶκον του Οδυσσέα). Γυναίκα διαιωνίζει τον οἶκον (ως μητέρα), γυναίκα τον παλινορθώνει μετά τις φθαρτικές παρεμβάσεις των ανδρών, οι οποίες όμως σε γυναίκα και πάλι οφείλονται.

 

Πηνελόπη και Ελένη

 

Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η σύγκριση μεταξύ Πηνελόπης και Ελένης στους στ. 219-22 γίνεται για να δώσει η Πηνελόπη έμφαση στην πίστη της. Παράλληλα, ενισχύει την άμυνά της σε πιθανή επίθεση του Οδυσσέα για την παρουσία τόσων μνηστήρων και την κατασπατάληση της περιουσίας του οίκου. Η Πηνελόπη είναι προσεκτική. Καθώς δεν γνωρίζει αν ο Οδυσσέας την υπολήπτεται ακόμη, λένε μερικοί μελετητές, μεταφέρει την όποια ευθύνη θα μπορούσε να της αποδοθεί στην κακόφημη ξαδέρφη της και την κάνει να φαίνεται σαφώς μικρότερη από εκείνη.

 

Αρκετοί επίσης θεωρούν ότι η αναφορά είναι άτοπη και ότι δικαιολογεί την Ελένη. Το οὐδέ που χρησιμοποιεί η Πηνελόπη αφήνει να εννοηθεί ότι ούτε κι η Ελένη δεν θα έκανε μια τέτοια πράξη, αν γνώριζε τις συνέπειές της. Με τον τρόπο αυτό η Πηνελόπη δίνει έμφαση στη δική της αυτοσυγκράτηση και στην εξυπνάδα της να αποφύγει τη μοιχεία, κάτι που ούτε η κόρη του Δία μπόρεσε να κάνει.

 

Η Πηνελόπη βεβαίως δε δικαιολογεί την Ελένη. Στον Όμηρο η παρέμβαση του θεϊκού στοιχείου δεν αναιρεί την ηθική ευθύνη του δράστη. Έτσι ούτε ο Νέστορας αθωώνει την Κλυταιμνήστρα (γ 266), όταν τονίζει ότι η μοίρα των θεών την ξεπέρασε. Με την έμφαση στην πίστη της Πηνελόπης, ο Όμηρος τοποθετείται κριτικά ενάντια σε παραδόσεις που της καταλόγιζαν απιστία (π.χ. ο Εκαταίος διασώζει μια μάλλον αρκαδική παράδοση ότι η Πηνελόπη γέννησε τον Πάνα).

 

Ίσως πάλι και να θέλει να δηλώσει στον Οδυσσέα ότι θα μπορούσε να είχε κάνει ό,τι η Ελένη. Να βασιζόταν δηλ. στη επιθυμία και όχι στην πραγματική γνώση. Έτσι η Πηνελόπη από τον φόβο της επιθυμίας είναι επιφυλακτική. Γι’ αυτό και δεν δέχεται εύκολα τις διαβεβαιώσεις της Ευρύκλειας. Προβάλλοντας την Ελένη, ο ποιητής προβάλλει το παράδειγμα της πιο πιθανής γυναικείας συμπεριφοράς, την οποία όμως η Πηνελόπη υπερέβη. Όπως ο Οδυσσέας προσέχει τις ομοιότητες με τις εμπειρίες άλλων, για παράδειγμα την επιστροφή του Αγαμέμνονα, το ίδιο κάνει και η Πηνελόπη.

 

Με την αναφορά στην Ελένη η Πηνελόπη προσπαθεί να επιστήσει την προσοχή του Οδυσσέα και του ακροατή στη δική της συμπεριφορά. Η ίδια επί χρόνια αντιστάθηκε σε κάθε πειρασμό, έδειξε εξαιρετική αυτοσυγκράτηση, αποτέλεσμα σύνεσης και ευφυΐας. Δεν ζητά επιβράβευση για τη συμπεριφορά της αλλά προσπαθεί να τη δικαιολογήσει

 

Η παρομοίωση στο ψ 233-240

 

Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της παρομοίωσης αυτής είναι ότι περιγράφει τα συναισθήματα της Πηνελόπης τη στιγμή που εναγκαλίζεται τον άνδρα της χρησιμοποιώντας όμως εικόνες που παραπέμπουν στις περιπλανήσεις και τα βάσανα του Οδυσσέα (θαλασσοδαρμένος ναυαγός, πνιγμένοι σύντροφοι, σπασμένο καράβι, θυμωμένος Ποσειδών, ξέβρασμα στην ξηρά μετά από χρόνια ταλαιπωρία). Εικόνες και συναισθήματα περιπλέκονται, όπως ακριβώς οι βραχίονες των δύο βασανισμένων ανθρώπων. Στην ουσία μέσα από την παρομοίωση δεν έχουμε απλή σύγκλιση αλλά ταύτιση της Πηνελόπης με τον Οδυσσέα. Η Πηνελόπη έχει επωμιστεί το βάρος του νόστου, τη μοίρα του άντρα της. Η αμοιβαία χαρά γίνεται εντονότερη μέσα από την κοινή μοίρα ενός πολύπλαγκτου νόστου. ²

 

Η Πηνελόπη δεν εκπροσωπεί το γυναικείο φύλο, όπως και ο Οδυσσέας δεν είναι ο οποιοσδήποτε άντρας. Η πανέξυπνη γυναίκα αποτελεί το ιδανικό αντίστοιχο του Οδυσσέα, ισότιμη σε αξία με τον σύζυγό της. Αυτή της η εξυπνάδα της έφερε εσωτερική ταραχή, φουρτούνα ανάλογη με αυτή που πέρασε ο Οδυσσέας από τα κύματα και τους ανέμους. Και οι δύο χρησιμοποίησαν τις ικανότητές τους για διαφορετικό σκοπό και οι δύο υπέφεραν από αυτές. Ουσιαστικά μπορούμε να πούμε ότι η Πηνελόπη εκτός από περίφρων υπήρξε, όπως και ο Οδυσσέας, πολύτροπος (αλλά και πολύμητις).

 

Γιατί λοιπόν καθυστερεί τόσο η αναγνώριση Οδυσσέα και Πηνελόπης;

 

Είναι γεγονός ότι ρεαλιστικά μιλώντας η αναγνώριση θα μπορούσε να είχε επέλθει πολύ πιο νωρίς στο έπος. Η διαδικασία της αναγνώρισης ξεκινά έξι ολόκληρα βιβλία πριν (τ 508), ενώ το κίνητρο του Οδυσσέα να διατηρεί την ταυτότητά του κρυφή από τη γυναίκα του καταρρέει εντελώς στο 19.204 κ.ε., όταν η Πηνελόπη αποκαλύπτει πέραν πάσης αμφιβολίας ότι ποθεί την επιστροφή του ανδρός της και σιχαίνεται τους Μνηστήρες. Η ίδια η σκηνή της αναγνώρισης στο ψ περιλαμβάνει και εσωτερικές «επιβραδύνσεις» (όπως η εκτροπή με τον ψευδογάμο στην οποία αναφερθήκαμε πιο πάνω). Χωρίς αμφιβολία, ο αφηγητής της Οδύσσειας σκόπιμα παραπλανά το κοινό καλλιεργώντας συνεχώς ψεύτικες προσδοκίες. Έτσι, ενώ όλοι αναμένουμε την αναγνώριση αμέσως μετά τη μνηστηροφονία αυτή καθυστερεί, ενώ με την αναφορά στο στρώσιμο του κρεβατιού δημιουργεί για μια ακόμη φορά την ψευδαίσθηση ότι η αναγνώριση θα αναβληθεί.

 

Η καθυστερημένη αναγνώριση ερμηνεύθηκε από ορισμένους νεοαναλυτικούς μελετητές ως ένδειξη ότι το ποίημα όπως το έχουμε σήμερα διατηρεί στοιχεία, όχι πλήρως αφομοιωμένα, κάποιας παλιότερης μορφής του, που τοποθετούσε την αναγνώριση πριν από τη δοκιμασία του τόξου και τη μνηστηροφονία. Η σύγχρονη έρευνα εγκαταλείπει σιγά-σιγά τις ενδιαφέρουσες αλλά εν τέλει υπεράνω αποδείξεως θεωρίες αυτές.

 

Άλλοι ερμηνεύοντας τη στάση της Πηνελόπης με βάση τις αρχές της ψυχανάλυσης θεωρούν ότι υποσυνείδητα η Πηνελόπη έχει αναγνωρίσει τον Οδυσσέα στο πρόσωπο του ζητιάνου ήδη από τη ραψωδία τ, δυσκολεύεται όμως να το παραδεχτεί. Μια τέτοια ερμηνεία δεν βασίζεται σε ισχυρές κειμενικές ενδείξεις, ενώ προϋποθέτει ότι η Πηνελόπη σκέφτεται και αισθάνεται διαφορετικά από αυτά που λέει και κάνει. Ο Όμηρος όμως φαίνεται ικανός να δώσει τα συναισθήματα της Πηνελόπης —είναι κάτι που κάνει άλλωστε όταν οι δύο σύζυγοι αναγνωρίζουν ο ένας τον άλλο. Οι ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις είναι επισφαλείς.

 

Είναι γεγονός πάντως ότι ο σκεπτικισμός της Πηνελόπης ενισχύει τη δραματική ειρωνεία, με την αντίθεση μεταξύ του είναι και του φαίνεσθαι, αλλά και τη δραματική ένταση. Από την άλλη οι δύο σύζυγοι όντας τόσα χρόνια μακριά ο ένας από τον άλλο χρειάζονται κάποιο χρόνο, για να φτάσουν σε ένα επίπεδο αναγνώρισης. Η αναγνώριση, λέει μια άλλη μερίδα μελετητών, είναι διαδικασία που ξεκινά και εξελίσσεται σε διαισθητικό, ημι-συνειδητό επίπεδο, συνεπώς απαιτεί χρόνο να εξελιχθεί: πρόκειται για τη θεωρία της «διαισθητικής Πηνελόπης» (“the intuitive Penelope theory”). Η επιβράδυνση είναι, σίγουρα, συνήθης τεχνική, την οποία μετέρχονται οι επικοί ποιητές, προκειμένου να υπογραμμίσουν τη σημασία ενός γεγονότος. Αρκεί όμως η φορμαλιστική αυτή παρατήρηση, έστω γαρνιρισμένη με λίγη μοντέρνα ψυχολογία; Η θεωρία αυτή αποδίδει πολύ συγκεκριμένες προθέσεις στον ποιητή και δύσκολα τεκμαίρεται από κειμενικές ενδείξεις. Σίγουρα δεν χρειάζονται τέτοιες κριτικές ακροβασίες. Η βαθιά δυσπιστία της Πηνελόπης είναι ο βέλτιστος τρόπος να εντυπωθεί ένα εκ των μεγαθεμάτων της Οδύσσειας εν γένει: η καταρρακωτική επίδραση του πολέμου τόσο στο άτομο όσο και στον οἶκον, που οφείλεται σε λανθασμένες επιλογές ανθρώπων αλλά και στο αμοραλιστικό παιγνίδι των θεών.

 

Άλλοι μελετητές, εξίσου φορμαλιστικά αλλά σαφώς πλησιέστερα στις πραγματικότητες της επικής ποίησης, αποφαίνονται ότι ο ποιητής ήταν υποχρεωμένος να ακολουθήσει τις συντεταγμένες μιας τυπικής σκηνής αναγνώρισης. Είναι φανερό ότι η αναγνώριση στη ραψωδία ψ είναι η πιο εκτεταμένη, περίπλοκη και καλοδουλεμένη της Οδύσσειας και ότι πατά πάνω στα τυπικά χαρακτηριστικά που συνθέτουν μια σκηνή αναγνώρισης. Θα πρέπει να περάσουν κάποια στάδια, λένε οι μελετητές, γι’ αυτό δεν θα πρέπει να αναμένουμε από την Πηνελόπη να πέσει αμέσως στην αγκαλιά του Οδυσσέα. Μια σκηνή αναγνώρισης περιλαμβάνει σειρά από μοτίβα. Υπάρχουν λοιπόν σκηνές που μπορεί να αρθρώνονται όπως αρθρώνονται για χάρη του τυπικού της σκηνής.

 

Είναι προφανές ότι οι καθαρά φορμαλιστικές ερμηνείες, όσο και αν είναι αναμφίβολα ορθές στη διάστασή τους, δεν δικαιώνουν πλήρως την τέχνη του επικού ποιητή. Ίδιον των μεγάλων ποιητών άλλωστε είναι η δυνατότητά τους να χαρίζουν νέα ζωή ακόμη και στα πιο απολιθωμένα παραδοσιακά συστατικά της τέχνης τους. Χρειάζεται να υπερβούμε τον φορμαλισμό και να ψάξουμε λογοτεχνικότερες ερμηνείες.

 

Η σκηνή της αναγνώρισης Πηνελόπης Οδυσσέα συνιστά διπλή / ταυτόχρονη αναγνώριση, καθώς κινητοποιούνται ταυτόχρονα και τα δύο πρόσωπα (εναλλάσσονται σε ρόλους πρωταγωνιστή και ελεγχόμενου). Η αναγνώριση είναι βασικό στοιχείο των νόστων εν γένει. Ιδιαίτερα ο νόστος του Οδυσσέα διαδραματίζεται σε πολλαπλά επίπεδα: α) γεωγραφική επιστροφή, β) οικογενειακή αποκατάσταση και γ) πολιτική αποκατάσταση. Για να αποκατασταθεί η θέση του Οδυσσέα ως επικεφαλής του οίκου πρέπει να αποκατασταθεί η σχέση του με κάθε μέλος του οίκου. Για κάθε μέλος η επιστροφή σημαίνει κάτι διαφορετικό και αυτή η διαφοροποίηση εκφράζεται στην αναγνώριση. Δίνεται έτσι έμφαση στην προσπάθεια του Οδυσσέα για αποκατάσταση και ανανέωση του οίκου του. Μέσα από κάθε σκηνή αναγνώρισης πληροφορούμαστε κι εμείς καινούρια στοιχεία που αγνοούμε. Η αναγνώριση του Οδυσσέα από την Ευρύκλεια για παράδειγμα δίνει την ευκαιρία στον ποιητή να μας αποκαλύψει την ιστορία της ουλής και να μας δώσει την παιδική ηλικία του Οδυσσέα αλλά και τον τρόπο με τον οποίο πήρε το όνομά του.

 

Στην ουσία κάθε αναγνώριση είναι μια καινούρια ανακάλυψη. Ποιος όμως «ανακαλύπτεται» στο ψ; Ο αναγνωρισμός Πηνελόπης και Οδυσσέα συνιστά τη δεύτερη σημαντική κορύφωση της Οδύσσειας μετά τη μνηστηροφονία. Στο προσκήνιο είναι πια η Πηνελόπη. Ο Οδυσσέας δεν είναι πια αυτός που σαγηνεύει. Μέσα από τις συνεχείς επιβραδύνσεις και τη μακροσκελή διαδικασία της αναγνώρισης στο ψ, ο ποιητής έχει την ευκαιρία να προβάλει το πορτρέτο της Πηνελόπης, ενός από τους πιο καλά επεξεργασμένους και παρουσιασμένους γυναικείους χαρακτήρες του έργου. Η Πηνελόπη μεγαλύνεται, παρουσιάζεται οριστικώς πια άξια του Οδυσσέως. Ακροατές και Οδυσσέας μαζί διαπιστώνουμε ότι την είχαμε υποτιμήσει και ότι δίκαια έχει κερδίσει τη δόξα για τη μῆτιν της. Η μῆτις της Πηνελόπης είναι συγκρίσιμη με του ανδρός της και αναδεικνύεται εξίσου σωτήρια. Πρόκειται όχι μόνο για εξυπνάδα της Πηνελόπης αλλά και του ποιητή.

 

Η Πηνελόπη όφειλε να διαχειριστεί τις κοινωνικές πιέσεις και τις υποχρεώσεις της απέναντι στον οίκο, στο σύζυγό της και το παιδί της. Η επιλογή της να μην παντρευτεί δεν ήταν εύκολη, άφηνε όμως ανοικτό τον δρόμο για την επιστροφή του Οδυσσέα. Ως μέσα για την αντιμετώπιση της πίεσης χρησιμοποίησε τους Μνηστήρες αλλά και το τέχνασμα στη συνέχεια της ύφανσης του νεκρικού σαβάνου του Λαέρτη. Πρόκειται για πολύ έξυπνη γυναίκα που διαχειρίζεται μια εξαιρετικά δύσκολα κατάσταση με εξίσου εξαιρετική μαεστρία, όχι όμως χωρίς συναισθηματική ένταση που ορισμένες φορές την εξουθενώνει και την κάνει να ξεσπά.

 

Σίγουρα, στην ομηρική κοινωνία η γυναίκα δεν έχει τον ίδιο βαθμό ηθικής αυτονομίας όπως ο άνδρας. Είναι δύσκολο για μια γυναίκα να αγνοήσει κοινωνικά όρια (π.χ. η αποδοκιμασία της κοινής γνώμης στον υποτιθέμενο γάμο στο ψ) και ηθικές πιέσεις και να δράσει εκτός οικογενειακού πλαισίου. Το ποίημα καλλιεργεί την αμφιβολία όχι μόνο για το κατά πόσο είναι πιστές οι γυναίκες αλλά και αν μπορούν να πάρουν μια σωστή απόφαση χωρίς επίβλεψη. Χωρίς την παρουσία του συζύγου είναι ευάλωτες στην αποπλάνηση. Η Πηνελόπη είναι το μόνο πρόσωπο που καλείται να πάρει αποφάσεις, χωρίς να έχει πλήρη γνώση όλων των δεδομένων. Πάντως η καθυστέρηση της αναγνώρισης βοηθά στην πιο αποτελεσματική παρουσίαση της πίστης της. Ο τρόπος με τον οποίο κρατά ανοιχτές τις επιλογές της τής δίνει μόνιμο κλέος, ιδιαίτερα με την αφοσίωσή της στον οίκο και συνακόλουθα με την προστασία του. Η Πηνελόπη κάνει ουσιαστικά μια ηθική επιλογή εμμένοντας στις ηθικές νόρμες, στη δικαιοσύνη και την κοινωνική συνοχή. Αποκαθιστά την τάξη στον οίκο και μετατρέπεται σε ηθικό παράδειγμα (πρότυπο).

 

Το ψ και η προφορικότητα των επών

 

Δεν υπάρχει τρόπος να αποδείξουμε ιστορικά το παρακάτω σημείο, είναι γεγονός όμως ότι, θεωρητικά έστω, το ψ της Οδύσσειας θα προσφερόταν ιδανικά για αυτόνομη προφορική επιτέλεση, καθώς, όπως προείπαμε:

 

• Συνιστά συνοπτική ανακεφαλαίωση ολόκληρου του οδυσσειακού μύθου πριν και μετά την Οδύσσεια·

 

• Ανακαλεί κομβικές σκηνές του έργου, όπως η άφιξη στη χώρα των Φαιάκων·

 

• Πάνω από όλα αποτυπώνει εμβληματικά κάποια από τα μεγαθέματα της Οδύσσειας, όπως ο πόλεμος, ο νόστος και ο οἶκος.

 

Ένας ικανός ραψωδός απευθυνόμενος σε κοινό που γνωρίζει τον μύθο (και ενδεχομένως την Οδύσσεια όπως την ξέρουμε) μπορεί, όπως κι εμείς, να «διδάξει» όλη την Οδύσσεια με βάση μόνο το ψ. Αυτό σήμαινε πάνω από όλα προφορικότητα των επών: ότι το επικό υλικό ήταν ρευστό και βρισκόταν στα χέρια και στον έλεγχο ενός ραψωδού, ο οποίος περιφερόμενος από αυλή σε αυλή και αντιμετωπίζοντας διαφορετικό κοινό κάθε φορά μπορούσε να ΜΕΤΑΠΛΑΣΕΙ το υλικό (λίγο-πολύ κατά το δοκούν), ούτως ώστε να ικανοποιήσει τις ανάγκες του κοινού και της παράστασής του. Ακόμη και μετά την αποκρυστάλλωση των «ομηρικών» επών, η δυνατότητα τέτοιας μεταχείρισης του έπους από τους ραψωδούς συνέχισε να υφίσταται. ³ Παρόμοια επιλεκτική σχέση με το μεγάλο «κείμενο» των παραδοσιακών μύθων είχαν αργότερα και οι δραματικοί ποιητές. Η προφορικότητα στο έπος δεν συνεπάγεται απλώς επαναλήψεις, φόρμουλες και τυπικές σκηνές, αλλά είναι ένας ολόκληρος τρόπος σύνθεσης και επιτέλεσης των επών, που προϋποθέτει ένα ιδιαίτερο επιτελεστικό περιβάλλον.

 

3 Υποσημείωση:Τα έπη όπως τα διαθέτουμε συνετέθησαν μάλλον με τη βοήθεια της γραφής. Κάπου στον 6^ο αιώνα (ίσως) αποκρυσταλλώθηκαν σε μορφή βιβλίου. Όμως, καθώς το εμπόριο του βιβλίου είναι φαινόμενο της μέσης και ύστερης κλασικής περιόδου και όχι της αρχαϊκής, στο αρχικό τους περιβάλλον διαδίδονταν προφορικά και παρουσιάζονταν σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα και περιστάσεις με τη μορφή των ραψωδικών απαγγελιών (θυμόμαστε τους γνωστούς Ομηρίδες της Χίου). Αυτές οι απαγγελίες προφανώς ποίκιλλαν σε έκταση και διάρκεια, αλλά δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς ολόκληρη την Οδύσσεια, όπως την ξέρουμε, να χωράει σε μια performance (όπως γινόταν αργότερα στα Παναθήναια)! To πιθανότερο είναι ότι οι ραψωδοί επέλεγαν ζουμερά αποσπάσματα, τα οποία παρουσίαζαν με τον δικό τους τρόπο ενώπιον του κοινού των βασιλέων και των αριστοκρατών της αρχαϊκής περιόδου. Ο Πλάτων μάλιστα αναφέρει πως στην Αθήνα ο Ίππαρχος (σύμφωνα με άλλη παράδοση, ο Σόλων) διέταξε την απαγγελία των επών «ἐξ ὑπολήψεως ἑφεξῆς», ακριβώς επειδή τα πιο ζουμερά αποσπάσματα απειλούσαν με λήθη τα υπόλοιπα. Δεν υπάρχει λόγος να θεωρήσουμε ότι τα αποσπάσματα αυτά υπάκουαν αναγκαστικά στην αλληλουχία των επεισοδίων, όπως αποκρυσταλλώθηκε στη γραπτή μορφή των επών.

 

Επίμετρο: Οδυσσέας και Ήφαιστος!

 

Η μόνη μοιχεία για την οποία μιλά ανοικτά η Οδύσσεια είναι αυτή μεταξύ του Άρη και της Αφροδίτης (θ 266-366). Την τραγουδά μάλιστα ο Δημόδοκος στην αυλή του Αλκίνοου, του βασιλιά των Φαιάκων, παρεμβάλλοντάς την μάλιστα ανάμεσα σε δύο ιστορίες που αναφέρονται σε κατορθώματα του Οδυσσέα στην Τροία. Πρόκειται για ιστορία με σεξ ανάμεσα σε θεούς κι όχι θνητούς, με επίκεντρο και πάλι ένα λέχος, αυτή τη φορά του Ηφαίστου, το οποίο λειτουργεί ως παγίδα για τους παράνομους εραστές.

 

Είναι φανερό ότι η ιστορία αυτή συσχετίζεται άμεσα με τον Οδυσσέα και προβάλλει έντονα το θέμα της απιστίας, με στόχο να ενισχύσει την αμφιβολία του Οδυσσέα και, κυρίως, εμάς των ακροατών/αναγνωστών ως προς την πίστη της Πηνελόπης. Είναι όμως αρκετά ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε και τους υπόλοιπους συσχετισμούς που υπάρχουν στην Οδύσσεια ανάμεσα στον Οδυσσέα και τον Ήφαιστο.

 

• Και οι δύο χαρακτηρίζονται από μῆτιν. Στην περίπτωση του Οδυσσέα τη βλέπουμε να εκδηλώνεται σε όλη την Οδύσσεια, ενώ στον Ήφαιστο στον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζει το κρεβάτι-παγίδα για το παράνομο ζευγάρι.

 

• Επίσης και οι δύο εξωτερικά μοιάζουν, καθώς ο Οδυσσέας στην Ιθάκη εμφανίζεται ως άσχημος, κακόμοιρος ζητιάνος. Και οι δύο αναδεικνύονται ως εξαιρετικοί τεχνίτες: στην Οδύσσεια ο Ήφαιστος κατασκευάζει με εξαιρετική μαεστρία το κρεβάτι-παγίδα με τα αόρατα δεσμά, ενώ και ο Οδυσσέας εμφανίζεται δεινός τεχνίτης στην κατασκευή της σχεδίας, στον πάσαλο με τον οποίο θα τυφλώσει τον Πολύφημο και φυσικά με την περιγραφή της κατασκευής του λέχους στην ραψωδία ψ.

 

• Ιδιαίτερης έμφασης τυγχάνει μέσα στο έπος τόσο η περιγραφή του λέχους του Ηφαίστου, όσο και αυτού του Οδυσσέα.

 

• Επιπλέον, όπως ο Ήφαιστος φεύγει για να παγιδεύσει το παράνομο ζευγάρι, έτσι και ο Οδυσσέας στη σ 328 προτείνει να μην κοιμηθεί μέσα στο παλάτι αλλά έξω από αυτό.

 

Προχωρώντας ακόμη πιο πέρα θα λέγαμε ότι και η Πηνελόπη στη σ συσχετίζεται με την Αφροδίτη. Για πρώτη φορά παρουσιάζεται με σκοπό να εξάψει τον ίμερο των μνηστήρων και να τους προκαλέσει. Το πλαίσιο μέσα στο οποίο τραγουδιέται η ιστορία με τον Άρη και την Αφροδίτη, οι γιορτές δηλ. που γίνονται στο νησί των Φαιάκων προς τιμήν του Οδυσσέα ανακαλούν τη γιορτή που οργανώνει ο Οδυσσέας στην ψ, για να αποκρύψει τη δολοφονία των μνηστήρων από τους συγγενείς τους και την τοπική κοινωνία της Ιθάκης. Όταν μετά το μπάνιο του Οδυσσέα στην ψ, αυτός παρουσιάζεται εξωραϊσμένος στην Πηνελόπη, παρομοιάζεται από τον ποιητή με ένα έργο τέχνης κατασκευασμένο από χρυσό και ασήμι, δώρα της Αθηνάς και του Ηφαίστου.

 

Υπάρχουν φυσικά και οι διαφορές: στην περίπτωση του Ηφαίστου η μοιχεία θα διαπραχθεί, ενώ και ο Ήφαιστος θα δεχτεί τελικά να αποζημιωθεί για την προσβολή που υπέστη (θυμίζουμε ότι ο Οδυσσέας δε δέχτηκε την πρόταση του Ευρύμαχου στη χ για αποζημίωση εκ μέρους των μνηστήρων για την καταστροφή που προκάλεσαν στον οίκο του).

 

Θα μπορούσαμε ίσως να υποπτευθούμε βάσιμα ότι ο ποιητής αφήνει ή, αν θέλετε, ενθαρρύνει τους αναγνώστες του να συσχετίσουν τον Οδυσσέα με τον Ήφαιστο. Μέσα στο πλαίσιο αυτό η περιγραφή της κατασκευής της σχεδίας, πέρα από το ότι σηματοδοτεί την τελευταία φάση του νόστου, από το ότι εξυψώνει ηρωικά τον Οδυσσέα, ο οποίος θα επιτύχει το νόστο με τα λιγότερα δυνατά μέσα, από τη βοήθεια που προσφέρει στον ήρωα, να βγει από την αδράνεια, σωματική και διανοητική, στην οποία βρίσκεται, αναδεικνύει έντονα μια πλευρά του Οδυσσέα που μπορεί να συσχετιστεί με αυτήν του Ολύμπιου θεού: την δεινή τεχνική του ικανότητα, η οποία στην ουσία δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια έμπρακτη εκδήλωση της μήτιός του, κοινή, όπως είδαμε, και στους δύο.

 

Η αναμφισβήτητη συσχέτιση του Οδυσσέα με τον Ήφαιστο δεν προβάλλει μόνο πλευρές ή στοιχεία του χαρακτήρα του Οδυσσέα. Ο ποιητής συσχετίζοντας τον απατημένο Ήφαιστο με τον Οδυσσέα καλλιεργεί στους ακροατές την αμφιβολία για το κατά πόσο και ο Οδυσσέας θα έχει μια αντίστοιχη τύχη, για το αν η Πηνελόπη είναι τελικά πιστή. Αυτή η αμφιβολία εμβάλλεται στη συνείδηση Οδυσσέα και ακροατών, έστω κι αν ρητά η Αντίκλεια και ο Αγαμέμνων στη λ τονίζουν την πίστη της Πηνελόπης, έστω κι αν ο Οδυσσέας στην τ ελέγχει ο ίδιος προσωπικά τα συναισθήματα της Πηνελόπης. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη απόδειξη από την αντίδραση του Οδυσσέα στη σκηνή της αναγνώρισης στην ψ. Όταν η Πηνελόπη ζητά τη μετακίνηση του κρεβατιού, ο Οδυσσέας αμέσως ανταποκρίνεται στο «δόλωμα» της Πηνελόπης αντιδρώντας ιδιαίτερα έντονα στην αναγνώριση της προοπτικής ότι η Πηνελόπη μπορεί να μην ήταν τελικά πιστή. Μια τέτοια αντίδραση υπονοεί ότι η σκέψη, η αμφιβολία στο μυαλό του ήρωα, αλλά και των ακροατών, υπήρχε. Γι’ αυτό τόσο ο Οδυσσέας, όσο κι εμείς, πέφτουμε εύκολα στην παγίδα της Πηνελόπης.