Ηρακλείδες ονομάζονται οι άμεσοι απόγονοι του Ηρακλή και της Δηιάνειρας, που κατοίκισαν την Πελοπόννησο· είναι όμως γενικότερα όλοι οι απόγονοί του από τους μυθικούς ως τους ιστορικούς χρόνους.

Απέκτησε παιδιά και από τις κόρες του Θέσπιου, από την Πρόκριδα (τη μεγαλύτερη, που γέννησε δίδυμα παιδιά) τον Αντιλέοντα και τον Ιππέα, από την Πανόπη τον Θρεψίππαντα, από τη Λύση τον Ευμήδη, από την […] τον Κρέοντα, από την Επιλάιδα τον Αστυάνακτα, από την Κέρθη τον Ιόβη, από την Ευρύβια τον Πολύλαο, από την Πατρώ τον Αρχέμαχο, από τη Μηλίνη τον Λαομέδοντα, από την Κλυτίππη τον Ευρύκαπυ, τον Ευρύπυλο, τον Ευβώτη, από την Αγλαΐα τον Αντιάδη, τον Ονήσιππο από τη Χρυσηΐδα, από την Ορεία τον Λαομένη, τον Τέλη από τη Λυσιδίκη, τον Εντελίδη από τη Μενίππιδα, από την Ανθίππη τον Ιππόδρομο, τον Τελευταγόρα από την Ευρυ[βία], ο Καπύλος από την Ίππω, από την Εύβοια ο Όλυμπος, από τη Νίκη ο Νικόδρομος, από την Αργέλη ο Κλεόλαος, από την Εξόλη ο Ερύθρας, από την Ξανθίδα ο Ομόλιππος, από τη Στρατονίκη ο Άτρομος, τον Κελευστάνορα από την Ίφιδα, από τη Λαοθόη ο Άντιφος, από την Αντιόπη ο Αλόπιος, ο Αστυβίης από την Καλαμήτιδα, από τη Φυληίδα ο Τίγασις, από την Αισχρηίδα τον Λευκώνη, από την Άνθεια τον [...], από την Ευρυπύλη τον Αρχέδικο, τον Δυνάστη από την Ερατώ, από την Ασωπίδα ο Μέντορας, από την Ηώνη ο Αμήστριος, από την Τιφύσα τον Λυγκαίο, τον Αλοκράτη από την Ολύμπουσα, από την Ελικωνίδα τον Φαλία, από την Ησυχεία τον Οιστρόβλη, τον Τερψικράτη από την Ευρυόπη, από την Ελαχεία τον Βουλέα, τον Αντίμαχο από τη Νικίππη, τον Πάτροκλο από την Πυρίππη, τον Νήφο από την Πραξιθέα, από τη Λυσίππη τον Εράσιππο, τον Λυκούργο από την Τοξικράτη, τον Βουκόλο από τη Μάρση, τον Λεύκιππο από την Ευρυτέλη, από την Ιπποκράτη τον Ιππόζυγο. Αυτά ήταν τα παιδιά που απέκτησε από τις κόρες του Θέσπιου, αλλά απέκτησε και άλλα παιδιά από άλλες γυναίκες· από την κόρη του Οινέα Δηιάνειρα τον Ύλλο, τον Κτήσιππο, τον Γληνό και τον Ονείτη [ή Οδίτης, καθώς και τη Μακαρία], από τη Μεγάρα, την κόρη του Κρέοντα, τον Θηρίμαχο, τον Δηικόωντα, τον Κρεοντιάδη, από την Ομφάλη τον Αγέλαο [ή Αχέλαο ή Ηγέλεο] και τον Τυρσηνό, από τον οποίο ξεπήδησε και η γενιά του Κροίσου [1]. Από την κόρη του Ευρύπυλου, τη Χαλκιόπη, απέκτησε τον Θετταλό, από την κόρη του Αυγέα Επικάστη τον Θεστάλο, από την κόρη του Στύμφαλου Παρθενόπη τον Ευήρη, από την Αύγη, κόρη του Αλεού, τον Τήλεφο, από την Αστυόχη, την κόρη του Φύλαντα τον Τληπόλεμο, από την κόρη του Αμύντορα Αστυδάμεια τον Κτήσιππο, από την Αυτονόη, κόρη του Πειρέα τον Παλαίμωνα [2]. [Από τον γάμο του με τη Μήδα, κόρη του Φύλαντα απέκτησε τον Αντίοχο και από την Ήβη μετά την αποθέωσή του τον Αλεξιάρη και τον Ανίκητο.]

(Απολλόδωρος κ.ά.)

Οι Ηρακλείδες ικέτες στην Αθήνα

Αμέσως μετά τον θάνατο και την αποθέωση του Ηρακλή, τα παιδιά του έμειναν χωρίς προστάτη και εκτεθειμένα στο μίσος του Ευρυσθέα. Γι’ αυτό κατέφυγαν στην Τραχίνα, στον βασιλιά Κήυκα, που και παλαιότερα είχε δεχθεί τον εξόριστο και καταδιωγμένο Ηρακλή, μαζί με τη γυναίκα του και τον γιο τους Ύλλο· εξάλλου, ο ήρωας τον είχε βοηθήσει να απαλλαχθεί από την πίεση των Δρυόπων. Αλλά ο Ευρυσθέας πίεσε τον Κήυκα να τους διώξει. Εκείνος, φοβούμενος έναν πόλεμο με τον Ευρυσθέα, έδιωξε τους απογόνους αυτού με τον οποίο είχε δεθεί με πράξεις αμοιβαίας ευεργεσίας. Οι Ηρακλείδες κατέφυγαν στην Αθήνα, όπου βασίλευε ο Θησέας (ή οι γιοι του), και του ζήτησαν άσυλο προσπέφτοντας ικέτες στον Ελέου βωμόν. Και κανένας από τους Αθηναίους, ούτε ο βασιλιάς ούτε κανένας από τους πολίτες, δέχθηκε να τους παραδώσει παραβιάζοντας το εθιμικό δίκαιο που κρατούσε τους ικέτες προστατευμένους. Όταν ο Ευρυσθέας κήρυξε τον πόλεμο στην Αθήνα, οι Αθηναίοι ζήτησαν χρησμό από το μαντείο που προφήτευσε ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν αν θυσιαζόταν με τη θέλησή της μία παρθένος από γένος ευγενών. Μόλις η κόρη του Ηρακλή και της Δηιάνειρας Μακαρία πληροφορήθηκε τον χρησμό, προσφέρθηκε η ίδια για τη θυσία, εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο τη νίκη των Ηρακλειδών και των Αθηναίων έναντι του Ευρυσθέα. Έτσι, Ηρακλείδες και Αθηναίοι κατατρόπωσαν τον στρατό του εχθρού τους, σκότωσαν τους πέντε γιους του —Αλέξανδρος, Ιφιμέδοντας, Ευρύβιος, Μέντορας, Περιμήδης ήταν τα ονόματά τους— και ο Ύλλος, ή ο Ιόλαος, καταδίωξε τον Ευρυσθέα μέχρι τις Σκιρωνίδες πέτρες, όπου και τον σκότωσε. Στη μνήμη της Μακαρίας οι Αθηναίοι έδωσαν το όνομά της σε μια πηγή κοντά στον Μαραθώνα. Και επικράτησε η φράση βάλλ’ εἰς Μακαρίαν ή ἐς Μακαρίαν (Σουίδ.), όταν έθετε κάποιος τον εαυτό του σε κίνδυνο. Η ιστορία της ικεσίας των Ηρακλειδών στην Αθήνα, ο πόλεμος και ο θάνατος του Ευρυσθέα αποτέλεσαν το θέμα της τραγωδίας του Ευριπίδη Ηρακλείδες.

Πρώτη απόπειρα επιστροφής στην Πελοπόννησο

Μετά τον θάνατο του Ευρυσθέα και την καταστροφή του στρατού του, οι Ηρακλείδες θεώρησαν ότι οι συνθήκες ήταν ευνοϊκές για να γυρίσουν στον τόπο καταγωγής του προγόνου τους Ηρακλή, δηλαδή στην Πελοπόννησο, όπου και ο ίδιος ήθελε να επιστρέψει, κάτι που το προσπαθούσε μέχρι τον θάνατό του. Αρχηγός των Ηρακλειδών για να επιστρέψουν στην πατρογονική τους εστία τέθηκε, φυσικώ τω τρόπω, ο Ύλλος, ως ο πραγματικός κληρονόμος του Ηρακλή, ανάμεσα σε όλους τους αδελφούς του, γιατί αυτός είχε ζήσει τον περισσότερο καιρό μαζί του, ανατράφηκε κοντά του και παντρεύτηκε τη γυναίκα που του υπέδειξε ο πατέρας του, την προστατευόμενη και αγαπημένη του Ιόλη. Άξιος συνεχιστής του πατέρα του, ο Ύλλος οδήγησε νικηφόρα τους υπόλοιπους στην Πελοπόννησο καταλαμβάνοντας σχεδόν όλες τις πόλεις της. Όμως έναν χρόνο μετά έπεσε επάνω τους θανατηφόρα νόσος, για την οποία το μαντείο χρησμοδότησε ότι ήταν εκδήλωση θεϊκής οργής, επειδή οι Ηρακλείδες είχαν επιστρέψει πριν από τον καθορισμένο από τη μοίρα χρόνο. Υπακούοντας στη θέληση των θεών, οι Ηρακλείδες εγκατέλειψαν την Πελοπόννησο και ξαναγύρισαν στην Αττική, όπου εγκαταστάθηκαν για πενήντα χρόνια στην Τρικόρυθο, πέρα από τον Μαραθώνα.

Χρησμός στον γιο του Ηρακλή και δεύτερη απόπειρα επιστροφής στην Πελοπόννησο. Μονομαχία Ύλλου - Έχεμου

Η εγκατάσταση των Ηρακλειδών στην Αττική δεν έκανε την επιθυμία τους για επιστροφή στον προγονικό τόπο να σιγάσει. Ωστόσο, επειδή είδαν τη θεϊκή οργή να ξεσπά επάνω τους, ο Ύλλος, ως εκπρόσωπός τους, ζήτησε εκ νέου χρησμό για το πότε μπορούσαν να ξαναγυρίσουν στην Πελοπόννησο· και η Πυθία απάντησε: «μετά την τρίτη συγκομιδή». Ο Ύλλος θεώρησε ότι με τη φράση αυτή η Πυθία εννοούσε την παρέλευση τριών ετών και, αφού περίμενε τόσο χρόνο, επικεφαλής των αδελφών του επεχείρησε να περάσει τον Ισθμό της Κορίνθου. Εκεί όμως συνάντησε παραταγμένο τον στρατό του Έχεμου, του βασιλιά της Τεγέας, ο οποίος τον προκάλεσε σε μονομαχία μεταξύ τους αντί για μάχη ανάμεσα στους στρατούς τους. Ο Ύλλος σκοτώθηκε και οι Ηρακλείδες επέστρεψαν στην Αττική.

Χρησμός στον δισέγγονο του Ηρακλή και τρίτη απόπειρα επιστροφής

Μετά από πολλά χρόνια, ο εγγονός του Ύλλου Αριστόμαχος ξαναπήγε στο μαντείο να ζητήσει χρησμό. Και η Πυθία του είπε ότι οι θεοί θα τους χάριζαν τη νίκη αν προετοίμαζε την επίθεση από τα στενά ή από τον στενό δρόμο. Ο Αριστόμαχος πίστεψε ότι η φράση σήμαινε τον Ισθμό, επιτέθηκε από εκεί αλλά σκοτώθηκε. Οι Ηρακλείδες νικήθηκαν και επέστρεψαν στην Αττική για μια ακόμα φορά.

Χρησμός στον τρισέγγονο του Ηρακλή και τέταρτη απόπειρα επιστροφής

Όταν οι γιοι του Αριστόμαχου ενηλικιώθηκαν, έστειλαν τον μεγαλύτερό τους αδελφό, τον Τήμενο, ξανά στους Δελφούς, όπου έθεσε και πάλι το ίδιο ερώτημα και πήρε τις απαντήσεις που είχαν πάρει παλαιότερα οι πρόγονοί του.

Όταν ο θεός τους έδωσε την ίδια απάντηση όπως και πριν, ο Τήμενος παραπονέθηκε λέγοντας ότι οι πρόγονοί του είχαν ακολουθήσει τον χρησμό αλλά είχαν αποτύχει. Ο θεός τότε τους κατηγόρησε ως υπεύθυνους για την αποτυχία τους, γιατί δεν είχαν εννοήσει τους χρησμούς· λέγοντας τρίτη συγκομιδή δεν εννοούσε της γης αλλά της γενιάς [τρίτη γενιά μετά τον Ύλλο] και μιλώντας για στενή διάβαση εννοούσε την πλατιά θάλασσα δεξιά του Ισθμού.

(Απολλόδ. 2.8.2)

 

Τα σημεία ήταν πλέον ευνοϊκά για την επιστροφή των Ηρακλειδών, καθώς πράγματι ο Τήμενος και τα αδέλφια του αποτελούσαν την τρίτη γενιά. Όμως για να επιτεθούν στην Πελοπόννησο από τη θάλασσα, έπρεπε να κατασκευάσουν πλοία. Το έκαναν σε μια ακτή της Λοκρίδας, όπου υπήρχε πόλη, η οποία, μετά το στήσιμο των ναυπηγείων εκεί, ονομάσθηκε Ναύπακτος (ναῦς = πλοίο + πήγνυμι = κατασκευάζω). Όσο χρονικό διάστημα οι Ηρακλείδες ανέμεναν την κατασκευή των πλοίων, ο νεότερος αδελφός του Τημένου, ο Αριστόδημος, που ήταν εκεί με τον στρατό του, παραφρόνησε ή πέθανε χτυπημένος από κεραυνό αφήνοντας πίσω του δυο γιους δίδυμους, τον Ευρυσθένη και τον Προκλή. Ο Παυσανίας τοποθετεί τον θάνατό του στη Λακωνία, αφού πρώτα μοίρασε τη γη στους γιους του.

Ο μάντης Κάρνος, η δολοφονία του και ο χρησμός

Αργότερα έφθασε στο στρατόπεδο των Ηρακλειδών ένας μάντης από την Ακαρνανία, που ονομαζόταν Κάρνος. Αυτός προσήλθε στον τόπο όπου οι Ηρακλείδες κατασκεύαζαν τον στόλο τους και ήταν φιλικά διατεθειμένος απέναντί τους. Όμως εκείνοι τον θεώρησαν κατάσκοπο και μάγο, που τον είχαν στείλει οι εχθροί τους για να τους κάνει κακό με τα μάγια του. Τότε ο Ηρακλείδης Ιππότης, γιος του Φύλαντα, εγγονός του Αντίοχου και δισέγγονος του Ηρακλή, τον διαπέρασε με το ακόντιό του και τον σκότωσε. Οργισμένος ο Απόλλωνας για τον άδικο θάνατο του ιερέα του έστειλε θύελλα που έσπασε τα καράβια και λοιμό που ρήμαζε τον στρατό και τον διέλυε. Χρησμός στον Τήμενο φανέρωσε την αιτία του θυμού του θεού αλλά και του νεκρού που εκδικούνταν με αυτόν τον τρόπο για τον άδικο θάνατό του, όρισε δεκαετή εξορία για τον φονιά και αινιγματικά αποκάλυψε ότι θα οδηγούνταν στη νίκη αν ακολουθούσαν ένα ον που θα είχε τρία μάτια. Έτσι, ο Ιππότης εξορίστηκε για να εξιλεωθεί και οι Ηρακλείδες αφιέρωσαν λατρεία στον Απόλλωνα στον οποίο προσδόθηκε και το επίθετο Κάρνειος σε ανάμνηση του αδικοχαμένου μάντη και του αναίτιου φόνου. Και ο Θουκυδίδης μαρτυρεί ότι Καρνεῖος δ᾽ ἦν μήν, ἱερομηνία Δωριεῦσι (5.54.2.3). Ποιο όμως ήταν το ον με τα τρία μάτια; Έτυχε τότε να περνά από εκεί ο Όξυλος, βασιλιάς της Ήλιδας, που είχε διωχθεί για έναν χρόνο από την πόλη του εξαιτίας ενός ακούσιου φόνου που είχε διαπράξει. Ο Όξυλος ήταν μονόφθαλμος και οι Ηρακλείδες θεώρησαν ότι το μάτι του μαζί με τα δύο του αλόγου του συνιστούσαν τα τρία μάτια του πλάσματος που έπρεπε να τους οδηγήσει. Και εκείνος δέχθηκε να τους οδηγήσει με τον όρο ότι θα τον άφηναν στον θρόνο του στο βασίλειο της Ήλιδας. Σύμφωνα πάλι με άλλη εκδοχή ο Όξυλος, γιος του Ανδραίμονα, είχε και τα δυο του μάτια αλλά το άλογο πάνω στο οποίο καθόταν ήταν μονόφθαλμο (γιατί το άλλο του μάτι είχε κτυπηθεί από βέλος). Είχε εξοριστεί στην Ήλιδα για φόνο που είχε διαπράξει και από εκεί επέστρεφε στην Αιτωλία μετά από έναν χρόνο.

Οριστική επιστροφή στην Πελοπόννησο και κατανομή εδαφών και εξουσίας. Ο πόλεμος στην Αρκαδία

Μετά από όλα αυτά, οι Ηρακλείδες αποβιβάσθηκαν στην Πελοπόννησο και υπέταξαν τους κατοίκους της ύστερα από αρκετές μάχες και σκότωσαν τον βασιλιά Τισαμενό, γιο του Ορέστη. Σκοτώθηκαν και οι γιοι του Αιγιμιού, ο Πάμφυλος και ο Δύμας, σύμμαχοι των Ηρακλειδών. Ευχαριστήριοι προς τους θεούς για τη νίκη τους ήταν οι τρεις βωμοί που ανήγειραν οι Ηρακλείδες προς τιμή του Δία Πατρώου. Ύστερα μοιράσθηκαν μεταξύ τους τις διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου με κλήρο, αν και από ορισμένους μυθογράφους υποστηρίζεται ότι μόνο τρεις μεγάλες περιοχές μοιράσθηκαν, η Αργολίδα, η Μεσσηνία και η Λακωνία — την Ήλιδα την είχαν υποσχεθεί στον Όξυλο. Η μοιρασιά έγινε ως εξής:

Ο πρώτος λαχνός ήταν για το Άργος, ο δεύτερος για τη Λακεδαίμονα, ο τρίτος για τη Μεσσηνία. Έφεραν ένα δοχείο γεμάτο νερό και αποφάσισαν να ρίξει εκεί μέσα ο καθένας την ψήφο του. Ο Τήμενος, λοιπόν, και τα παιδιά του Αριστόδημου, ο Προκλής και ο Ευρυσθένης, έριξαν χαλίκια, ο Κρεσφόντης όμως, επειδή ήθελε να κερδίσει τη Μεσσηνία [ήταν το πιο πλούσιο μερίδιο], έριξε μέσα ένα σβώλο από χώμα. Και καθώς αυτός διαλύθηκε, θα έβγαιναν μόνο οι δύο κλήροι. Πρώτον τράβηξαν του Τήμενου, ύστερα των παιδιών του Αριστόδημου, οπότε στον Κρεσφόντη έτυχε η Μεσσηνία. Και πάνω στους βωμούς, όπου θυσίασαν, βρήκαν σημάδια, αυτοί που κέρδισαν το Άργος ένα βάτραχο, οι άλλοι που τους κληρώθηκε η Λακεδαίμονα ένα φίδι, ενώ σε αυτούς που τους έλαχε η Μεσσηνία έτυχε μια αλεπού. Για τα σημάδια οι μάντεις έλεγαν ότι αυτοί που βρήκαν τον βάτραχο θα ήταν καλύτερο να μένουν στην πόλη (γιατί το ζώο δεν είχε δύναμη στις πορείες), αυτοί που βρήκαν το φίδι έλεγαν ότι θα γίνουν φοβεροί στην επίθεση, ενώ αυτοί που βρήκαν την αλεπού πονηροί.

(Απολλόδ. 2.8.4)

Όσο για την Αρκαδία, αυτή δεν κατακτήθηκε ποτέ από τους Ηρακλείδες. Η λογική εξήγηση είναι ότι οι νέοι κατακτητές δεν θα είχαν κανένα όφελος από την καταπόνηση των στρατευμάτων τους για την κατάκτηση της πλέον ορεινής και άγονης περιοχής της Πελοποννήσου. Ο μύθος, βέβαια, αποδίδει τη μη κατάκτηση και την ειρήνη με τους Αρκάδες σε έναν χρησμό, που έλεγε να μην πειράξουν αυτόν με τον οποίο θα μοιράζονταν ένα γεύμα. Πράγματι, όταν οι Ηρακλείδες βρίσκονταν στα σύνορα της Αρκαδίας, ο βασιλιάς Κύψελος της περιοχής έστειλε πρέσβεις με δώρα. Και συνέβη αυτοί οι απεσταλμένοι να συναντήσουν τους στρατιώτες του Κρεσφόντη την ώρα που γευμάτιζαν με τρόφιμα που λίγο πριν είχαν αγοράσει από τους χωρικούς· τους προσκάλεσαν μάλιστα στο τραπέζι να μοιραστούν το γεύμα τους. Στη διάρκειά του ξέσπασε φιλονικία μεταξύ τους, αλλά κάποια στιγμή οι Αρκάδες παρατήρησαν πόσο ενάντιο στο εθιμικό δίκαιο που ασπάζονταν όλοι ήταν να φιλονικούν με τους ανθρώπους που τους πρόσφεραν φιλοξενία. Τότε οι Ηρακλείδες θυμήθηκαν τον χρησμό και υποσχέθηκαν να μην πειράξουν τη χώρα τους. Παραλλαγή του μύθου θέλει τους Ηρακλείδες να αρπάζουν με τη βία σοδειές στα σύνορα της Αρκαδίας. Όταν παρουσιάστηκαν οι απεσταλμένοι του Κύψελου, αρνήθηκαν να δεχθούν τα δώρα που τους έφερναν, γιατί χρησμός τούς είχε απαγορεύσει να συνάψουν συμμαχίες στη διάρκεια της εκστρατείας τους. Ο Κύψελος τους έδειξε τότε τις σοδειές που κρατούσαν στα χέρια τους, που αν και προϊόν αρπαγής θεώρησε πως συνιστούσαν συμμαχία ήδη επισφραγισμένη. Οι Ηρακλείδες το αποδέχθηκαν και απομακρύνθηκαν από την Αρκαδία. Βέβαια, υπάρχει και η πιο απλή εκδοχή που λέει ότι ο Κύψελος κατόρθωσε να γλυτώσει το βασίλειό του δίνοντας στον Κρεσφόντη για γυναίκα του την κόρη του Μερόπη.

Ο Ηρακλής και οι Ηρακλείδες ως εμβλήματα πολιτικού κύρους

Η ιστορική μυθοπλασία ήταν δημοφιλής στους Έλληνες: προκειμένου τα έργα ή οι πόλεις τους να αποκτήσουν κύρος τα συνέδεαν με μορφές ή ρίζες του παρελθόντος. Αρχαίες πόλεις συγκροτούσαν τις γενεαλογίες τους μέχρι τον πρώτο ιδρυτή τους, ήρωα ή απόγονο ενός μεικτού γάμου θεού με θνητή. Οι αιτιολογικοί αυτοί μύθοι ανίχνευαν και αφηγούνταν την αρχή (ίδρυση) της πόλης, εξυπηρετούσαν την ανάγκη της κοινότητας για μια συγκεκριμένη και διακριτή πολιτική ταυτότητα, χάρη στην οποία η κάθε πόλη θα είχε την προσωπικότητά της, θα ήταν ηθικό πρόσωπο, μέλος με πλήρη δικαιώματα στην κοινωνία των πόλεων. Με αυτή την έννοια, ο αιτιολογικός μύθος γίνεται πολιτική ιδεολογία, ενώ οι μυθικοί τίτλοι της πόλης χρησίμευαν στον καθορισμό των δυναμικών σχέσεων μαζί με τις μυθικές συγγένειες μεταξύ των πολιτειών, συνιστούσαν διπλωματικό επιχείρημα, το οποίο όμως ακυρωνόταν, όταν μια συμμαχία ή η ανατροπή της στηριζόταν σε επίκαιρα συμφέροντα.

Ενδεικτικά αναφέρουμε εδώ ορισμένα παραδείγματα: Κατά την προετοιμασία για τη μάχη των Πλαταιών, τα επιχειρήματα Αθηναίων και Τεγεατών για το ποιος θα είχε το προνόμιο να κρατήσει την αριστερή πτέρυγα της παράταξης στηρίχθηκαν στο μυθικό παρελθόν της κάθε πόλης (Ηρ. 1.26-28)· τα ίδια επεισόδια του μυθικού παρελθόντος μνημονεύονται από τον Λυσία στον Επιτάφιο λόγο (4-16) που εκφώνησε το 393 ή 392 π.Χ. προς τιμή των νεκρών του Κορινθιακού Πολέμου (395-386 π.Χ.), προκειμένου να προκληθεί πατριωτικός παλμός και συγκίνηση. Ο Ξέρξης ζήτησε την ουδετερότητα των Αργείων με το επιχείρημα ότι οι Πέρσες θεωρούσαν τον εαυτό τους απογόνους του Πέρση, γιου του Περσέα και της κόρης του Κηφέως Ανδρομέδας. Ο Περσέας, γιος της Δανάης και του Δία, ήταν ήρωας του Άργους και πρόγονος του Ηρακλή· συνεπώς οι Πέρσες ήταν απόγονοι των Αργείων (Ηρ. 8.150). Οι ορθολογικές φωνές, όπως του Ξενοφώντα (Ελληνικά 6.3), που υποδείκνυαν τον περιορισμένο ρόλο των μυθικών συγγενειών μπροστά σε συμφέροντα που υποδείκνυαν άλλες λύσεις, ή η σατιρική απομίμησή τους (Αριστοφ. Όρ. στ. 530-78), δεν αποδυνάμωσε σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας την προσπάθεια απόκτησης μυθικών τίτλων για τις πόλεις.

Πολλοί βασιλικοί οίκοι στην αρχαία Ελλάδα οριοθετούσαν την καταγωγή τους μέχρι τον ενδοξότερο ήρωα της ελληνικής μυθολογίας, τον Ηρακλή. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των βασιλέων της Μακεδονίας, τους οποίους μιμήθηκαν και όλες σχεδόν οι δυναστείες των ελληνιστικών κρατών. Ο Ηρακλής, προπάτορας των Ηρακλειδών και της βασιλικής οικογένειας των Μακεδόνων, προείχε στη μυθολογία τους πιθανότατα μετά τον 8ο αι. π.Χ. Και οι Μακεδόνες βασιλείς τεκμηρίωσαν την ελληνική καταγωγή και την παλαιότητα του οίκου τους μέσα από το γενεαλογικό τους δέντρο, το οποίο διαμορφώθηκε τον 5ο αι. π.Χ., ενώ προσθήκες κατά τον 4ο αι. συμπλήρωναν τα «κενά». Το γεγονός ότι πρόκειται για σύνθετο γενεαλογικό δέντρο, με πολλές λεπτομέρειες και παραμέτρους μέχρι τη ρίζα του που είναι ο Ηρακλής, εξηγείται από το γεγονός ότι όσο νεότερη είναι μια δύναμη και ισχυρότερη θέλει να γίνει τόσο πιο περίπλοκο είναι το μυθολογικό πλέγμα που συνθέτει, προκειμένου να διεκδικήσει, μέσα από τους μυθολογικούς της τίτλους, τη θέση της στο από παλιά διαμορφωμένο πολιτικό σκηνικό και να ανατρέψει ισχύουσες ισορροπίες. Η καταγωγή αυτή λειτούργησε ιστορικά στη διαμόρφωση ενός ιδεολογικού περιβάλλοντος που υποστήριζε το κύρος της δυναστείας. Αντίστοιχη ήταν και η προσπάθεια του βασιλικού οίκου των Λυγκηστών, στην Άνω Μακεδονία, να διακηρύξουν μια απ’ ευθείας καταγωγή από τη μυθική περίοδο της Ελλάδας, και μάλιστα και αυτοί από τους Ηρακλείδες, οπότε οι δύο βασιλικοί οίκοι, των Μακεδόνων και των Λυγκηστών, συνδέονταν στενά μεταξύ τους με δεσμούς πατρογονικής συγγένειας. [Εικ. 012]

Το πόσο σημαντική είναι αυτή η καταγωγή φαίνεται και από το γεγονός ότι ο Ισοκράτης, για να υποστηρίξει τη σύναψη ειρήνης μεταξύ Αθηναίων και Μακεδόνων το 346 π.Χ., επικαλέσθηκε στοιχεία της μυθολογίας. Αναφέρθηκε, συγκεκριμένα, στη συλλογική παράδοση των Ελλήνων για τον Ηρακλή, προπάτορα της δυναστείας των Αργεαδών Τημενιδών της Μακεδονίας και άλλων ιδρυτών ελληνικών πόλεων. Οι Ηρακλείδες συνδέονταν με πολλές ελλαδικές περιοχές και ο Φίλιππος, απόγονος του Τήμενου από τον κλάδο του Ύλλου, γιου του Ηρακλή, είχε κάθε δικαίωμα να συμπράξει με τους υπόλοιπους Έλληνες. Επιπλέον, ο Ισοκράτης, για να πείσει τον Φίλιππο Β’ να επιτεθεί εναντίον των Περσών, χρησιμοποίησε ως επιχείρημα ότι ο προπάτορας της δυναστείας των Μακεδόνων, ο διογενής Ηρακλής, είχε επίσης πολεμήσει κατά των Τρώων:

Ο Ηρακλής, θέλω να πω, που έβλεπε την Ελλάδα να είναι γεμάτη πολέμους και ταραχές, επαναστάσεις και συμφορές κάθε λογής, έβαλε τέρμα σε όλα αυτά και συμφιλίωσε τις πόλεις μεταξύ τους· και έδειξε στις επόμενες γενιές ποιους πρέπει να έχουν για συμμάχους και με ποιους πρέπει να πολεμούν. Έκαμε μάλιστα εκστρατεία κατά της Τροίας, που είχε τότε την πιο μεγάλη δύναμη ανάμεσα στις πόλεις της Ασίας· και τόσο πολύ ξεπέρασε σα στρατηγός τους Έλληνες που αργότερα πολέμησαν αυτή την ίδια πόλη, ώστε οι τελευταίοι, με όλη τη δύναμη των Ελλήνων ενωμένη, ύστερα από δέκα χρόνια ολόκληρα, μόλις και μετά βίας κατάφεραν να εκπορθήσουν την Τροία, ενώ αυτός με λιγοστούς συντρόφους του μονάχα, μέσα σε λιγότερες ακόμα και από δέκα μέρες, εύκολα την κυρίευσε ολοκληρωτικά. Έπειτα από αυτό σκότωσε όλους τους βασιλιάδες που κατοικούσαν στα παράλια και από τις δυο ηπείρους, και αυτούς δε θα μπορούσε ποτέ να τους εξοντώση, αν δε νικούσε πρώτα το στρατό τους. Ύστερα από τα κατορθώματα αυτά, έστησε τις γνωστές Ηράκλειες στήλες, λαμπρό τρόπαιο για την καταστροφή των βαρβάρων, μνημείο για την παλικαριά και για όλους τους κινδύνους που αντιμετώπισε, σύνορο τέλος για τη χώρα των Ελλήνων.

Όλα αυτά σου τα είπα, για να νιώσης καλά πως με το λόγο μου σε παρακινώ σε έργα τέτοια, που οι πρόγονοί σου με τις πράξεις τους τα κατακύρωσαν και τα θεώρησαν λαμπρότερα.

Όλοι βέβαια οι άνθρωποι που είναι γνωστικοί έχουν την υποχρέωση να προβάλλουν σαν υπόδειγμα τον πιο μεγάλο ήρωα και να καταβάλλουν φιλότιμες προσπάθειες, για να του μοιάσουν· αυτό όμως ταιριάζει περισσότερο σ’ εσένα. Το γεγονός δηλαδή ότι δεν είσαι αναγκασμένος να καταφύγης σε ξένα παραδείγματα, αλλά έχεις λαμπρό παράδειγμα μες στο δικό σου σπιτικό, μήπως δεν είναι φυσικό να σε παρακινήση και να σε φιλοτιμήση να του μοιάσης;

Δε λέω βέβαια πως είναι εύκολο να μιμηθής όλες τις πράξεις του Ηρακλή ― και μερικοί από τους θεούς ακόμα δε θα μπορούσαν να το κάμουν. Στο ήθος και στο χαρακτήρα όμως, στην αγάπη που είχε για τον άνθρωπο, στην αφοσίωση που έδειχνε στους Έλληνες, θα μπορούσες να του μοιάσης στις προθέσεις σου. Και είναι στο χέρι σου να βρης τη δόξα που ποθείς, αν φυσικά με ακούσης. Είναι πιο εύκολο να φτάσης στην πιο μεγάλη δόξα από την κατάσταση που έχεις σήμερα, παρά να ’ρθης εδώ που βρίσκεσαι από την κατάσταση που κληρονόμησες εσύ ο ίδιος. Σημείωσε ακόμα πως σε παρακινώ σε πράξεις που θα σε οδηγήσουν σε εκστρατεία όχι βέβαια μαζί με τους βαρβάρους ενάντια σ’ αυτούς που δεν είναι σωστό, αλλά με όλους μαζί τους Έλληνες ενάντια στους βαρβάρους, που έχουν χρέος να τους πολεμούν οι απόγονοι του Ηρακλή. (Ισοκ., Φιλ. 111 κ.ε., μτφρ. Στ. Μπαζάκου–Μαραγκουδάκη)

Ακόμη μην ξεχνάς ―για να θυμηθούμε και τους μύθους τους παλιούς― ότι τον πλούτο του Ταντάλου, την εξουσία του Πέλοπα, του Ευρυσθέα τη δύναμη, κανείς, ούτε λογογράφος ούτε και ποιητής, δε θα βρισκόταν να επαινέση· όμως, μετά τα ασύλληπτα κατορθώματα του Ηρακλή και του Θησέα την αρετή, όλοι θα εγκωμίαζαν αυτούς που έκαμαν εκστρατεία ενάντια στη Τροία και όσους τους μιμήθηκαν μετά. Και όμως ξέρομε καλά ότι οι ενδοξότεροι από αυτούς, οι πιο σπουδαίοι, είχαν την εξουσία ή σε μικρά κρατίδια ή σε νησάκια ασήμαντα. Εντούτοις άφησαν δόξα ίση με εκείνη των θεών και έγιναν πασίγνωστοι. Και αυτό γιατί όλος ο κόσμος αγαπάει αυτούς που πρόσφεραν τα περισσότερα αγαθά σε όλους τους Έλληνες και όχι αυτούς που απόχτησαν την πιο μεγάλη δύναμη μόνο για τον εαυτό τους.

(Ισοκ., Φιλ. 144-145, μτφρ. Στ. Μπαζάκου–Μαραγκουδάκη)

Σε αντίθεση με τον Ηρακλή της Γιγαντομαχίας, που διαδραματίζεται στη Φλέγρα της Χαλκιδικής, όπου διευθετεί καταστάσεις φυσικών δυσκολιών και αδικιών ή αγριοτήτων, ο Ηρακλής των Μακεδόνων εξέφραζε αξίες της κυριαρχούσας τάξης των βασιλέων και των εταίρων. Συνεπώς, η Μακεδονία και η Χαλκιδική εντάσσονται στις περιοχές της οικουμένης, όπου ο Ηρακλής άφησε την πολιτιστική του σφραγίδα. Ο Ηρακλής μαζί με τον ολύμπιο Δία λειτουργούσαν ως κορυφαίες ιερές υποστάσεις που λάμπρυναν το κλέος των βασιλέων και των Μακεδόνων.

---

Υποσημειώσεις