Για να μιλήσουμε ελληνικά, χρησιμοποιούμε 23 φθόγγους (α, ε, ι, ο, ου, β, γ, δ, ζ, θ, κ, λ, μ, ν, π, ρ, σ, τ, φ, χ, γκ, μπ, ντ) με τους οποίους σχηματίζουμε λέξεις (π.χ. Γιάννης / βλέπει / αγώνα / ο / τον). Με τις λέξεις σχηματίζουμε ομάδες ή αλλιώς συντακτικά σύνολα ή φράσεις (π.χ. ο Γιάννης / τον αγώνα / βλέπει). Τοποθετώντας τις φράσεις αυτές τη μια δίπλα στην άλλη σχηματίζουμε προτάσεις. Με τις φράσεις: ο Γιάννης / τον αγώνα / βλέπει μπορούμε να σχηματίσουμε τις παρακάτω προτάσεις:
Ο Γιάννης βλέπει τον αγώνα.
Ο Γιάννης τον αγώνα βλέπει.
Βλέπει ο Γιάννης τον αγώνα.
Βλέπει τον αγώνα ο Γιάννης.
Τον αγώνα βλέπει ο Γιάννης.
Τον αγώνα ο Γιάννης βλέπει.
Ενώ λοιπόν έχουμε τη δυνατότητα να τοποθετήσουμε τις φράσεις με πολλούς συνδυασμούς, δεν μπορούμε να κάνουμε το ίδιο και με τις λέξεις.
Θα πούμε: Ο Γιάννης, δεν θα πούμε όμως: Γιάννης ο.
Θα πούμε τον αγώνα, δεν θα πούμε όμως αγώνα τον.
Έτσι, δεν μπορούμε να πούμε τις προτάσεις:
Τον βλέπει ο Γιάννης αγώνα
Ο τον Γιάννης τώρα βλέπει.
Ο βλέπει τον Γιάννης αγώνα.
Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι οι λέξεις σχηματίζουν μικρά σύνολα και
με τα σύνολα αυτά σχηματίζουμε προτάσεις.
Τα συντακτικά σύνολα ή φράσεις που σχηματίζονται στη γλώσσα μας είναι τέσσερα και είναι:
α. η ρηματική φράση
β. η ονοματική φράση
γ. η επιρρηματική φράση
δ. η προθετική φράση.
Για τις φράσεις αυτές θα μιλήσουμε στη συνέχεια.
Τοποθετώντας τις φράσεις σε μια σειρά σχηματίζουμε μια πρόταση.
Πρόταση είναι μια σειρά από φράσεις ή συντακτικά σύνολα που έχει ένα νόημα και περιλαμβάνει οπωσδήποτε ένα ρήμα, μια ρηματική φράση.
Οι φράσεις
α. Η ρηματική φράση
Η ρηματική φράση είναι το κέντρο της πρότασης και μεταφέρει το κύριο μήνυμα.
Παράδειγμα:
1. Κοιμάται.
2. Ο Γιάννης κοιμάται.
3. Ο Γιάννης έδωσε εξετάσεις.
4. Ο Γιάννης έδωσε στον φίλο του ένα κομμάτι χαρτί.
5. Ο Γιάννης είναι όμορφος.
Ρηματική φράση της 1ης και 2ης πρότασης είναι το κοιμάται.
Ρηματική φράση της 3ης πρότασης είναι το έδωσε εξετάσεις.
Ρηματική φράση της 4ης πρότασης είναι το έδωσε στον φίλο του ένα κομμάτι χαρτί.
Ρηματική φράση της 5ης πρότασης είναι το είναι όμορφος.
Το ρήμα πολλές φορές δεν το λέμε γιατί εννοείται.
Παράδειγμα:
— Τι κάνεις Γιώργο;
— Καλά.
Στην πρώτη πρόταση (ερώτηση) το ρήμα είναι το κάνεις. Στη δεύτερη πρόταση (απάντηση) το ρήμα εννοείται και είναι το (είμαι), όμως ο ομιλητής το παρέλειψε.
β. Η ονοματική φράση
Μαζί με τη ρηματική φράση στα ελληνικά λέμε αναγκαστικά και το υποκείμενο, που αποτελεί την ονοματική φράση και μπορεί να είναι ένα ουσιαστικό ή μια αντωνυμία ή οτιδήποτε άλλο σε θέση ουσιαστικού.
Παραδείγματα
Ο Γιάννης κάθεται → ουσιαστικό
Αυτός κάθεται → αντωνυμία
Ο άρρωστος κάθεται → επίθετο σε θέση ουσιαστικού
Ο κουρασμένος κάθεται → μετοχή σε θέση ουσιαστικού
Το υποκείμενο μπορούμε να το δηλώσουμε αμέσως, π.χ.
Εγώ κάθομαι
ή να το καταλάβουμε από την κατάληξη του ρήματος, π.χ.
κάθομαι → εγώ
κάθεσαι → εσύ
κάθεται → αυτός
βλέπουμε → εμείς
βλέπετε → εσείς
βλέπουν → αυτοί
Η ονοματική φράση μπορεί να αποτελείται από μια μόνο λέξη ή από περισσότερα σύνολα λέξεων.
Παραδείγματα
1. Ο Γιάννης τραγουδάει.
2. Ο θείος μου ο Γιάννης τραγουδάει.
3. Ο θείος μου ο Γιάννης, ο αδερφός του πατέρα μου τραγουδάει.
4. Ο αγαπημένος θείος μου ο Γιάννης, ο αδερφός του πατέρα μου και πατέρας της ξαδέρφης μου Ελένης, τραγουδάει.
5. Ο θείος μου ο Γιάννης, που είναι αδερφός του πατέρα μου, τραγουδάει
Η ονοματική φράση εκτός από το κύριο ουσιαστικό (ή όποια άλλη λέξη σε θέση ουσιαστικού) ή την αντωνυμία (Ο Γιάννης) μπορεί να συνοδεύεται και από έναν προσδιορισμό, π.χ. επιθετικό ή κατηγορηματικό (ο θείος - αγαπημένος), παράθεση ή επεξήγηση (ο αδερφός του πατέρα μου, ετερόπτωτο (ο θείος μου) ή ακόμη και από μια πρόταση (που είναι αδερφός του πατέρα μου)
Μέχρι τώρα είπαμε για την ονοματική και τη ρηματική φράση.
Αν θέλουμε να τα δούμε σε μια παράσταση θα έχουμε:
Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.
| Ονοματική φράση | Ρηματική φράση |
| Ο Γιάννης | τραγουδάει. |
| Ο θείος μου ο Γιάννης | τραγουδάει. |
| Ο θείος μου ο Γιάννης, ο αδερφός του πατέρα μου | τραγουδάει. |
| Ο αγαπημένος θείος μου ο Γιάννης, ο αδερφός του πατέρα μου και πατέρας της ξαδέρφης μου Ελένης | τραγουδάει. |
| Ο θείος μου ο Γιάννης, που είναι αδερφός του πατέρα μου, | τραγουδάει. |
Όπως εμπλουτίζεται η ονοματική φράση άλλο τόσο μπορεί να
εμπλουτιστεί και η ρηματική φράση με περισσότερες σύνολα λέξεων:
Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.
| Ονοματική φράση | Ρηματική φράση |
| 1. Ο Γιώργος | τρώει |
| 2. Ο Γιώργος | χάρισε | τα βιβλία. (αντικείμενο) |
| 3. Ο Γιώργος | χάρισε | τα βιβλία στον Νίκο (δύο αντικείμενα) |
| 4. Ο Γιώργος | χάρισε | τα παλιά του βιβλία στον Νίκο τον
ξάδερφό του (δύο αντικείμενα) |
| 5. Ο Γιώργος | είναι | όμορφος (κατηγορούμενο) |
| | | Ονοματική φράση |
Παρατηρώντας προσεκτικά τη ρηματική φράση διαπιστώνουμε ότι προσθέσαμε στο 2ο παράδειγμα ένα ουσιαστικό (βιβλία), στο 3ο και στο 4ο παράδειγμα δύο ουσιαστικά (βιβλία, Νίκο) και στο 5ο ένα επίθετο (όμορφος).
Συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι στη ρηματική φράση πολλές φορές προστίθεται μια ονοματική φράση που λειτουργεί ως αντικείμενο ή ως κατηγορούμενο.
Η ρηματική φράση μαζί με το αντικείμενο ή το κατηγορούμενο αποτελούν το κατηγόρημα.
γ. Η επιρρηματική φράση
Πολλές φορές χρησιμοποιούμε στον λόγο μας επιρρήματα ή λέξεις
που έχουν επιρρηματική σημασία. Ας δούμε μερικά παραδείγματα.
Χθες ο Γιώργος έφαγε μια τυρόπιτα.
Ο Γιώργος δεν κοιμήθηκε καθόλου.
Το βράδυ ο Γιώργος έφυγε τραγουδώντας.
Χθες το βράδυ ήρθε εδώ ο Γιώργος.
Έκλεψαν το σεντούκι όπου φύλαγε τις οικονομίες της.
Η επιρρηματική φράση προστίθεται για να δηλώσει διάφορες
σχέσεις, π.χ. χρόνο (χθες - το βράδυ), τρόπο (τραγουδώντας), ποσό (καθόλου),
τόπο (εδώ), κλπ.
δ. Η προθετική φράση
Άλλοτε πάλι εμπλουτίζουμε τον λόγο μας με φράσεις που ξεκινούν με μια πρόθεση, π.χ.
1. Ο Γιώργος εχθές με πολλή όρεξη έφαγε μια τυρόπιτα.
2. Ο Γιώργος έφυγε από το σπίτι.
3. Έβγαλε τα ρούχα του μέσα από τη βαλίτσα
4. Έβαλε το πουκάμισο αντί για την μπλούζα.
Στο 1ο και στο 2ο παράδειγμα έχουμε προθετικές φράσεις που ξεκινούν με μια πρόθεση: με, από.
Στο 3ο και στο 4ο παράδειγμα έχουμε προθετικές φράσεις που ξεκινούν με σύνθετη πρόθεση: μέσα από (επίρρημα + πρόθεση), αντί για (πρόθεση + πρόθεση).
Όλες οι φράσεις μαζί
Ας δούμε όλα τα είδη φράσεων σε μια πρόταση:
Σύρε τον πίνακα, για να δεις και τις υπόλοιπες στήλες.
| Ονοματική φράση | Επιρρηματική φράση | Προθετική φράση |
Ρηματική φράση |
| Ο Γιώργος | εχθές | με πολλή όρεξη | έφαγε | μια τυρόπιτα. (αντικείμενο) |
| | | | | Ονοματική φράση |
Συνοψίζοντας
Υπάρχουν τέσσερα είδη φράσεων:
α. Η ρηματική φράση που έχει ως βασικό συστατικό το ρήμα.
Η ρηματική φράση μπορεί να αποτελείται:
1. μόνο από ένα ρήμα: κάθομαι
2. από ένα μεταβατικό ρήμα που έχει δίπλα του ένα ή περισσότερα αντικείμενα: Ο δάσκαλος διαβάζει το κείμενο.
3. από ένα συνδετικό ρήμα που έχει δίπλα του κατηγορούμενο: Ο δάσκαλος είναι νέος.
β. Η ονοματική φράση που έχει ως βασικό συστατικό ένα ουσιαστικό ή μια λέξη που το αντικαθιστά, π.χ. αντωνυμία, επίθετο, μετοχή κλπ.
Η ονοματική φράση μπορεί να αποτελείται:
1. από το υποκείμενο του ρήματος
2. από το αντικείμενο του ρήματος
3. από το κατηγορούμενο του ρήματος
4. από ένα ομοιόπτωτο (παράθεση, επεξήγηση, επιθετικό κατηγορηματικό) ή ετερόπτωτο προσδιορισμό.
γ. Η επιρρηματική φράση που έχει ως βασικό συστατικό ένα επίρρημα ή μια λέξη που έχει επιρρηματική σημασία.
δ. Η προθετική φράση που έχει ως βασικό συστατικό μια
πρόθεση απλή ή σύνθετη
Ασκήσεις
