Εικόνες

 

τὴν Σφίγγα ἀντὶ "φικὸς" "σφίγγα" καλοῦσιν (Πλ., Κρατύλος 414d)

 

Ο τύπος της Σφίγγας, το λιοντάρι με το ανθρώπινο κεφάλι, ήταν ευρύτατα γνωστός στην τέχνη της Μέσης Ανατολής και της Αιγύπτου. Εκεί οι Σφίγγες ήταν και αρσενικές και θηλυκές (Ηρ. 2.175) και θεωρούνταν ότι παρίσταναν συμβολικά την κατ’ έτος υπερχείλιση των υδάτων του Νείλου, τη βασιλική εξουσία ή το αινιγματώδες του θεϊκού λόγου. [Εικ. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9]

Η Σφίγγα γεννήθηκε μετά τη νίκη των Ολυμπίων επί των Γιγάντων και περισσότερο από τον θυμό της Γης που είδε τα παιδιά της, τους Γίγαντες, να σκοτώνονται. Μητέρα της ήταν η Χίμαιρα, ή η Έχιδνα και πατέρας της ο Τυφώνας (Απολλόδωρος)· ή ο Όρθρος, ο σκύλος του τρισώματου Γηρυόνη, που ενώθηκε με τη μητέρα του Έχιδνα, οπότε είναι αδελφή του Λιονταριού της Νεμέας και ανεψιά του Κέρβερου. Η Σφίγγα είχε πρόσωπο γυναίκας, στήθος, πόδια και ουρά λιονταριού και πτερά πουλιού. Η ιστορία της συνδέεται με τη Βοιωτία και τον μύθο του Λάιου και του Οιδίποδα. [Εικ. 10]

Η Σφίγγα είχε μάθει ένα αίνιγμα από τις Μούσες, θρονιάστηκε στο Φίκιο όρος μπροστά στην πόλη των Θηβών και το έλεγε στους Θηβαίους: τι είναι αυτό που ενώ έχει μια μόνο φωνή, γίνεται τετράποδο και δίποδο και τρίποδο; —τί ἐστιν ὃ μίαν ἔχον φωνὴν τετράπουν καὶ δίπουν καὶ τρίπουν γίνεται; (Απολλόδ. 3.52)· τί ἐστι τὸ αὐτὸ δίπουν, τρίπουν, τετράπουν (Διόδ. Σ. 4.64). Λέγεται ότι διατύπωνε και ένα δεύτερο ερώτημα: υπάρχουν δύο αδελφές που η μία γεννά την άλλη και η δεύτερη με τη σειρά της είναι γέννημα της πρώτης. Κατέτρωγε όποιον δεν απαντούσε. Ανάμεσα στα θύματά της Σφίγγας λέγεται ότι ήταν και οι γιοι του Κρέοντα Αίμονας και Μενοικέας. [Εικ. 11]

Το θηλυκό αυτό τέρας το έστειλε η θεά προστάτης της οικογένειας Ήρα, τιμωρία εξαιτίας του Λάιου που εισήγαγε την παιδεραστία αρπάζοντας τον γιο του Πέλοπα Χρύσιππο. Ωστόσο, το τέρας εμφανίστηκε, αφού ο Λάιος είχε φύγει για τους Δελφούς, προκειμένου να ζητήσει χρησμό τι είχε απογίνει το παιδί που είχε αποκτήσει με την Ιοκάστη και το οποίο είχε δώσει εντολή να εκτεθεί στον Κιθαιρώνα και να χαθεί. Στο διάστημα της απουσίας του εμφανίστηκε το τέρας που αποδεκάτιζε τον πληθυσμό της Θήβας. Στο μεταξύ, ο Λάιος δολοφονήθηκε από τον γιο του Οιδίποδα, ο οποίος, όταν έφτασε στα περίχωρα της Θήβας, συνάντησε τη Σφίγγα, άκουσε και έλυσε το αίνιγμα· το τετράποδο, στη συνέχεια δίποδο και τέλος τρίποδο πλάσμα είναι ο άνθρωπος, οι δυνάμεις του οποίου φθίνουν με την πάροδο του χρόνου και ζητά στήριξη σε μια βακτηρία, ένα μπαστούνι, ενώ στην αρχή της ζωής του μπουσουλούσε χρησιμοποιώντας τα τέσσερα άκρα του. Ο Οιδίποδας καταβαράθρωσε τη Σφίγγα, εισήλθε θριαμβευτής σωτήρας στην πόλη και πήρε το έπαθλο που είχε οριστεί γι’ αυτόν που θα έλυνε το αίνιγμα και θα έσωζε την πόλη –την ίδια τη βασίλισσα, την Ιοκάστη. Στη σοφόκλεια εκδοχή ο Οιδίποδας λύνει το αίνιγμα με την εξυπνάδα του, ενώ στην αγγειογραφία την καταβαραθρώνει με το δόρυ, ανταποκρινόμενος περισσότερο στα χαρακτηριστικά του ήρωα. Άλλοτε πάλι η Σφίγγα αυτοκτονεί.

Υπάρχουν και άλλες παραδόσεις γύρω από τη Σφίγγα, περίεργες, σκοτεινές ή ορθολογικές.

1. Ήταν νόθα κόρη του Λάιου της Θήβας. Την αγαπούσε ξεχωριστά ο πατέρας της, γι’ αυτό και της δίδαξε τον χρησμό που είχε κάποτε δοθεί στον Κάδμο από τους Δελφούς και που τον γνώριζαν μόνο οι βασιλείς των Θηβών· έτσι, της παραχώρησε την εξουσία. Ο Λάιος είχε και άλλα παιδιά από παλλακίδες, αλλά ο χρησμός των Δελφών αφορούσε μόνο τα παιδιά που είχε με την Επικάστη. Κάθε φορά, λοιπόν, που κάποιο από τα αδέλφια της ερχόταν να διεκδικήσει τη βασιλεία, εκείνη τον ρωτούσε αν γνώριζε τον μυστικό χρησμό του Κάδμου. Και καθώς εκείνοι δεν μπορούσαν να απαντήσουν, τους τιμωρούσε με θάνατο για την αναίδειά τους να διεκδικούν τη βασιλεία. Ο Οιδίποδας εμφανίστηκε μπροστά της έχοντας μάθει τον χρησμό από ένα όνειρο, διεκδίκησε τη βασιλεία και τη σκότωσε.

2. Ήταν κόρη του Βοιωτού Ουκαλέγοντα και σύζυγος του Μακαρέα. Μετά τον θάνατο του συζύγου της ενώθηκε με κάποιον Οιδίποδα στο Φίκιο όρος, ο οποίος τη σκότωσε (Σχόλ. Ευρ. Φοίν. 26).

3. Λεγόταν, ακόμη, ότι με τον στόλο της επιδιδόταν σε πειρατικές. Προσέγγισε και την Ανθηδόνα και, αφού κατέλαβε το Φίκιο όρος, άρχισε να καταληστεύει την περιοχή των Θηβών, μέχρι που τη νίκησε ο Οιδίποδας με πολυάριθμο στρατό που έφερε από την Κόρινθο (Παυσ. 9.26.2). [Εικ. 12, 13, 14, 15] (Περισσότερες εικόνες σχετικές με τη Σφίγγα και τον Οιδίποδα θα βρεις εδώ)

4. Ήταν Αμαζόνα, σύζυγος του Κάδμου, με τον οποίο έφτασε στη Θήβα. Σκότωσε τον τοπικό άρχοντα Δράκοντα και άρπαξε την αδελφή του Αρμονία. Μόλις η Σφίγγα κατάλαβε ότι ο άνδρας της την απατούσε, άρπαξε χρήματα και το έσκασε για το Φίκιο όρος έχοντας μαζί της τον σκύλο του άνδρα της και τη συμπαράσταση των πολιτών. Κατά καιρούς, έστηνε ενέδρες (η λέξη των Καδμείων για την ενέδρα ήταν αίνιγμα), αιχμαλώτιζε περαστικούς και τους σκότωνε. Έτσι κυκλοφόρησε ο θρύλος ότι μια άγρια Σφίγγα στήνει «αινίγματα» και καθηλώνει στο βουνό και ότι κανείς δεν μπορούσε να την πιάσει τη γυναίκα που δεν έτρεχε αλλά πετούσε, όπως και ο σκύλος της. Έβγαλε, λοιπόν, διάγγελμα ο Κάδμος ότι θα ανταμείψει πλουσιοπάροχα όποιον απάλλασσε τον τόπο από τη Σφίγγα. Ο Οιδίποδας, που καταγόταν από την Κόρινθο και ήταν δεινός πολεμιστής, συγκρότησε αποσπάσματα Καδμείων, ανέβηκαν νύχτα στο βουνό και έστησαν ενέδρες. Ο Κορίνθιος ήρωας βρήκε το αίνιγμα [=την ενέδρα] και σκότωσε τη Σφίγγα. «Έτσι έγιναν τα πράγματα. Τα υπόλοιπα είναι πλάσματα της φαντασίας». (Παλαίφατος, Περί απίστων Ι, μετ. Η. Τσιριγκάκης. Θεσ/νίκη: Βάνιας 2000, σ. 25-27) [Εικ. 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25]

Μύθοι και καλλιτεχνικές αποτυπώσεις κωδικοποιούν και αποτυπώνουν την αινιγματώδη μειξογενή Σφίγγα.

Σφίγγα η αινιγματώδης

1. Η Σφίγγα αναφέρεται στον Ησίοδο, όχι όμως και στον Όμηρο.

2. Η Σφίγγα σχετίζεται και με τη σοφία. «Σοφή παρθένος» αποκαλείται από τον Ευριπίδη (Φοίν., 48), ενώ απεικονίζεται και στο κράνος της Αθηνάς στο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Φειδία (Παυσ., 1.24.5). Συναφής με τη σοφία της είναι και ο αινιγματικός και μυστηριώδης χαρακτήρας της και η συσχέτισή της με τη χρησμολόγο Σίβυλλα και τον Απόλλωνα (Σοφ., Οιδ. Τ. 130, 1199).

Ο Ηρόδοτος, στη διήγηση της μύησης στα βακχικά μυστήρια του βασιλιά των Σκυθών, αναφέρει ότι αγάλματα Σφιγγών και Γρυπών υπήρχαν γύρω στην αυλή του μεγάλου ανακτόρου στην πόλη των Βορυσθενειτών (4.79). Ο Πλούταρχος παραδίδει ότι αγάλματά της στήνονταν μπροστά από ναούς στην Αίγυπτο (Πλούτ., Περί Ίσιδος και Οσίριδος, 9c) και ο Κλήμης Αλεξανδρείας τα εξής:

Αἰγύπτιοι πρὸ τῶν ἱερῶν τὰς σφίγγας ἱδρύονται, ὡς αἰνιγματώδους τοῦ περὶ θεοῦ λόγου καὶ ἀσαφοῦς ὄντος, τάχα δὲ καὶ ὅτι φιλεῖν τε δεῖν καὶ φοβεῖσθαι τὸ θεῖον, ἀγαπᾶν μὲν ὡς προσηνὲς καὶ εὐμενὲς τοῖς ὁσίοις, δεδιέναι δὲ ὡς ἀπαραιτήτως δίκαιον τοῖς ἀνοσίοις. θηρίου γὰρ ὁμοῦ καὶ ἀνθρώπου ἡ σφὶγξ αἰνίσσεται τὴν εἰκόνα.

(Κλήμης Αλεξανδρείας, Στρωματείς 5.5.31.5)

3. Η Σφίγγα παριστάνεται σε νομίσματα κυρίως στις ανατολικές περιοχές (Εγγύς Ανατολή, Κύπρος, Μ. Ασία, Μακεδονία, Θράκη), ενώ σπανίζει στα νομίσματα της κυρίως Ελλάδας, Κάτω Ιταλίας και Σικελίας.

4. Η Σφίγγα εικονίζεται στην ανατολική και τη μινωική και μυκηναϊκή τέχνη και σε νομίσματα μόνη ή με θεούς ή σύμβολα θεών που σχετίζονται με την Αφροδίτη στην Κύπρο, όπου η λατρεία της δέχτηκε επιδράσεις από την Αστάρτη-Ιστάρ-Μύλιττα, την Αφροδισιάδα της Κιλικίας, την Άραδο της Φοινίκης· με την Αθηνά στη Συρία· με την Άρτεμη στην Πέργη, που ήταν έδρα της λατρείας της Περγαίας Αρτέμιδος· με τη Σίβυλλα στη Γέργιθα, με τους Μεγάλους Θεούς στη Σαμοθράκη. [Εικ. 26, 27, 28, 29]

5. Στον ελλαδικό χώρο αγάλματά της στήνονται σε τάφους, παριστάνεται ανάγλυφα σε επιτύμβιες στήλες, ειδώλιά της αφιερώνονται ως κτερίσματα. Και είναι πιθανό «οι ανατολίτικες παραστάσεις που δείχνουν τη Σφίγγα να ποδοπατά έναν άνθρωπο [να] έδωσαν το έναυσμα να θεωρείται στην Ελλάδα ως δαίμονας του θανάτου και φύλακας τάφων, λειτουργίες που επιτελούσε από τον ύστερο 7ο αι. κ.ε.» (John Boardman, Η αρχαιολογία της νοσταλγίας. Πώς οι αρχαίοι Έλληνες αναπαρέστησαν το μυθικό παρελθόν τους. Mετ. Βάσω Δημητρίου, επιμ. Μιχάλης Κοκολάκης. Αθήνα: Πατάκης, 2007, σ. 133). Ο Ευστάθιος συσχετίζει τη Σφίγγα με την Εκάτη, θεότητα χθόνια και του θανάτου (Παρεκβολαί εις την Ομήρου Ιλιάδα και Οσύσσειαν μετά ευπορωτάτου και πάνυ ωφελίμου Πίνακος, 26-27). [Εικ. 30, 31, 32, 33]

6. Έχει αποτροπαϊκό χαρακτήρα. Ως άγρυπνος φύλακας ιερών, λατρευτικών σκευών και τάφων παριστάνεται σε ακρωτήρια, μετόπες, ζωφόρους ναών, κοσμήματα. [Εικ. 34, 35, 36, 37, 38]

7. Παρά τις πολλαπλές ιδιότητές της και τους συσχετισμούς της δεν είναι σύμβολο κανενός θεού, ούτε οι μορφές της στην πρώιμη τέχνη της Ελλάδας επιτρέπει τη συσχέτισή της με κάποια λατρεία.

8. Η Σφίγγα υπήρξε αγαπημένο θέμα των τεχνιτών της αρχαϊκής εποχής όχι «μονάχα από λόγους θρησκευτικούς ή πραγματικούς, αλλά προπάντων από αισθητικούς», διατηρεί, δηλαδή και έναν πιο κοσμικό και διακοσμητικό χαρακτήρα (Μανόλης Ανδρόνικος, Έργα της ελληνικής πλαστικής των αρχαϊκών χρόνων. Θεσσαλονίκη 1972, 86-87). [Εικ. 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46]

9. Η Σφίγγα περνά στον ηρωικό και σταδιακά μετασχηματίζεται από ένα τερατώδες πλάσμα σε φτερωτό επισκέπτη μιας ανεξιχνίαστης δύναμης σηματοδοτώντας τη μετακίνηση σ’ έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι αντιτάσσουν το πνεύμα τους σε ό,τι στέλνουν οι θεοί.

10. Ο μύθος της συνδέεται κυρίως με τη Βοιωτία, όχι μόνο μέσω του αινίγματος που διατύπωνε στους Θηβαίους και έλυσε ο Οιδίποδας αλλά και μέσω της παράδοσης που την ήθελε νόθα κόρη του Λάιου ή του Βοιωτού Ουκαλέγοντα, ερωμένη κάποιου Οιδίποδα.

11. Υπήρξε έμβλημα της νήσου των Χίων. Οι αρχαιότερες αποδείξεις γι’ αυτό είναι οι παλαιότερες κοπές νομισμάτων στο νησί στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. και σφραγίδες του 8ου και 7ου αι. που βρέθηκαν σε ιερά του νησιού, στον Εμπορειό και τα Φανά –πέντε με παράσταση Σφίγγας. Πρόκειται για μοναδικό φαινόμενο σταθερότητας, κάτι που παρατηρείται και στην απουσία ποικιλίας τύπων στις διάφορες παραστάσεις και ουσιωδών αλλαγών στα κύρια χαρακτηριστικά της (μεγαλύτερη ποικιλία παρουσιάζουν οι μορφές του 6ου και 5ου αι., ενώ κατά τον 4ο σταθεροποιείται ο τύπος της Σφίγγας με το δρεπανοειδές φτερό).

12. Μετά το τέλος της αρχαιότητας η χιακή Σφίγγα διαχωρίζεται από τη θηβαϊκή: Σφιγγὸς πράγματα παρέχων πολλὰ ἐπὶ πολλαῖς ταῖς ζητήσεσι τῶν ἀτόπων τούτων αἰνιγμάτων, οὐ τῆς Καδμείας Σφιγγός, ἀλλὰ Σφιγγὸς μέν τινος ἀτεχνῶς, ἔτι δὲ θειοτέρας καὶ πολὺ σοφωτέρας (Σούδα, Λεξικόν, λήμμα «Σφίγξ»).

---

Σχετικά λήμματα

ΑΙΜΟΝΑΣ, ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ, ΑΡΜΟΝΙΑ, ΑΡΤΕΜΗ, ΓΗΡΥΟΝΗΣ, ΓΙΓΑΝΤΕΣ ΓΗΓΕΝΕΙΣ, ΓΡΥΠΕΣ, ΕΧΙΔΝΑ, ΗΡΑ, ΙΟΚΑΣΤΗ, ΚΑΔΜΟΣ, ΚΕΡΒΕΡΟΣ, ΚΡΕΟΝΤΑΣ, ΛΑΪΟΣ, ΛΙΟΝΤΑΡΙ ΝΕΜΕΑΣ, ΜΕΝΟΙΚΕΑΣ, ΟΙΔΙΠΟΔΑΣ, ΟΡΘΡΟΣ, ΣΙΒΥΛΛΑ, ΤΥΦΩΝΑΣ, ΧΙΜΑΙΡΑ