Λίγες σκέψεις...

Η συγκεκριμένη ψηφιακή εφαρμογή δε δημιουργήθηκε προκειμένου να χρησιμοποιηθεί αυτούσια στην τάξη αλλά για να αποτελέσει ένα ευέλικτο εργαλείο στα χέρια του/της εκπαιδευτικού. Συνιστά μια διδακτική πρόταση με βάση τη λογική των μαθησιακών αντικειμένων (ευέλικτων ψηφιακών ενοτήτων για χρήση στην εκπαιδευτική πράξη). Στόχος είναι το υλικό, εύχρηστο και προσβάσιμο, να αποτελέσει μια τράπεζα δραστηριοτήτων για τον/την εκπαιδευτικό, και να δώσει ιδέες και αφορμές για να προχωρήσει παραπέρα και να πειραματιστεί στην κατασκευή δικού του ανάλογου εκπαιδευτικού υλικού.

Για την κατασκευή χρησιμοποιήθηκε ο eLearning XHTML editor (eXe) (http://exelearning.org/). Το eXe είναι ένα περιβάλλον δημιουργίας βασισμένο στο Διαδίκτυο με σκοπό να βοηθήσει τους δασκάλους και τους ακαδημαϊκούς στο σχεδιασμό, την ανάπτυξη και έκδοση διαδικτυακού εκπαιδευτικού υλικού χωρίς να απαιτούνται γνώσεις HTML, XML. Είναι ιδιαίτερα εύχρηστο γιατί παρέχει έτοιμο περιβάλλον για την κατασκευή των μαθησιακών αντικειμένων (Χριστοπούλου, Λαμπροπούλου 2005). Ο/Η εκπαιδευτικός μπορεί να κατασκευάσει εύκολα και γρήγορα διδακτικά σενάρια με χρήση ΤΠΕ, ανάλογα με τις ανάγκες κάθε τάξης, χωρίς να απαιτείται η δυσεφάρμοστη και συχνά άσκοπη καταφυγή σε λογισμικά κλειστού τύπου. Όσον αφορά το περιεχόμενό της, αφορμή υπήρξε η διαθεματική δραστηριότητα που προτείνεται στην οικεία ενότητα του σχολικού εγχειριδίου της Β' Γυμνασίου (Ζωή Σπανάκου, Ομηρικά Έπη: Ιλιάδα, ΟΕΔΒ, 2006, σ.129).

Η παραπάνω διαθεματική δραστηριότητα επεκτάθηκε με κύριο στόχο αφενός τον εμπλουτισμό της διδασκαλίας της ομηρικής περιγραφής με πολυμεσικά στοιχεία και σύνθετες δραστηριότητες διερεύνησης, αφετέρου τη σύνδεσή της με το μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας και ειδικότερα με τη διδασκαλία του κειμενικού είδους της περιγραφής (μέσα από την προσέγγιση του "οπτικού γραμματισμού" που απαιτεί την ανάγνωση αλλά και την παραγωγή πολυτροπικών κειμένων). Δεν πρόκειται επομένως για απλή προσθήκη πολυμεσικών στοιχείων στην παραδοσιακή διδακτική προσέγγιση. Αντίθετα προσπαθήσαμε να εντάξουμε σε κάθε βήμα δραστηριότητες με νόημα για τους μαθητές, όσο αυτό ήταν εφικτό με βάση τις δυνατότητες του συγκεκριμένου λογισμικού (αξιοποιώντας για παράδειγμα τη δυνατότητα ανατροφοδότησης στις ασκήσεις κλειστού τύπου). Δόθηκε έμφαση επιπλέον στη χρήση ανοιχτών διερευνητικών περιβαλλόντων, όπως είναι τα ηλεκτρονικά λεξικά. Οι διδακτικές αρχές προκύπτουν άλλωστε και από τους διατυπωμένους "Στόχους" στην αντίστοιχη ενότητα. Σε κάθε περίπτωση η διαθεματική προσέγγιση επιχειρήθηκε έτσι ώστε το ομηρικό κείμενο να μη λειτουργήσει ως απλή αφορμή ποικίλων δραστηριοτήτων αλλά να αποτελεί τον κεντρικό άξονα της διδασκαλίας, προκειμένου να εκτιμήσουν οι μαθητές/τριες τη λογοτεχνική του αξία και τη δύναμη της ποιητικής φαντασίας και να αντλήσουν αισθητική απόλαυση.

Η δημοσίευση του υλικού σε μορφή html δεν επιτρέπει δυστυχώς δυνατότητα παρέμβασης από τους χρήστες (με παραγωγή νέου υλικού, διαχείριση των εργασιών, κλπ.). Το μειονέκτημα αυτό μπορεί να ξεπεραστεί από τον τρόπο που ο/η κάθε εκπαιδευτικός θα δομήσει την πορεία διδασκαλίας και τα φύλλα εργασίας. Στα φύλλα εργασίας οι μαθητές-τριες θα μπορούν να σημειώνουν απαντήσεις σε ανοιχτές ερωτήσεις, κάτι για το οποίο δε δίνεται η δυνατότητα στο συγκεκριμένο λογισμικό. Για να καλύψουμε αυτήν την έλλειψη προτείνουμε επιπλέον τη δημιουργία ενός ιστολογίου (blog) στο οποίο θα μπορούν οι μαθητές να αναρτούν τα κείμενα και το οπτικο-ακουστικό υλικό που θα συγκεντρώσουν από τις διάφορες δραστηριότητές τους.

Τέλος, πρέπει να σημειώσουμε ότι τα οφέλη της εισαγωγής των ΤΠΕ πολλαπλασιάζονται όχι όταν οι μαθητές χρησιμοποιήσουν το έτοιμο περιβάλλον, αλλά όταν εμπλακούν στη διαδικασία συλλογής και σύνθεσης του υλικού. Η χρήση των συγγραφικών εργαλείων μετατοπίζει τους μαθητές από τη θέση του παθητικού χρήστη στη θέση του σχεδιαστή-δημιουργού . Ελπίδα μας είναι η συγκεκριμένη εφαρμογή να λειτουργήσει ως έμπνευση για τη δημιουργία νέων προτάσεων στα πλαίσια της εκπαιδευτικής πράξης, με τη συνεργασία καθηγητών και μαθητών.

Μαρία Ακριτίδου

*Βλ. και Δ. Κουτσογιάννης για το ζήτημα της αξιοποίησης ανοιχτών περιβαλλόντων στη γλωσσική διδασκαλία: http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/education/cbt/utilization/theory.html
Μάρθα Χριστοπούλου, Νίκη Λαμπροπούλου (2002), "Χρήση Συνεργατικών Μαθησιακών Αντικειμένων στην Εικαστική Αγωγή: Μια Πρόταση για την Καλλιέργεια του Οπτικού Αλφαβητισμού στο Δημοτικό Σχολείο", 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ε.Ε.Ε.Π. - Δ.Τ.Π.Ε., Από το μαυροπίνακα στις ευρυζωνικές δορυφορικές επικοινωνίες. Προκλήσεις κι ευκαιρίες για τους εκπαιδευτικούς στα απομακρυσμένα σχολεία, σ.24-29.

Και διδακτικές προεκτάσεις...

α. ο δικτυακός τόπος

Στην αρχική σελίδα της εφαρμογής, ο Πρόλογος του Ερωτόκριτου¹ επιλέχθηκε για να προβληματίσει: Ποιος είναι ο Κύκλος, ποιος ο Τροχός, ποια τα γυρίσματά του που ανεβοκατεβαίνουν και πώς συνυπάρχουν το Καλό με το Κακό, οι ταραχές των Αρμάτων, τα έργα τση Φιλιάς και της Αγάπης; Η περιγραφή της Ασπίδας του Αχιλλέα στην Ιλιάδα του Ομήρου θέτει συναφή ερωτήματα και ολοκληρώνεται με τον χορό που ο Δαίδαλος δημιούργησε για την Αριάδνη και τους χορευτές που «κινούνται γοργά και ανάλαφρα, όπως γυρίζει ο τροχός έμπειρου κεραμέα». Κύκλος και συμμετρία είναι, λοιπόν, δύο βασικά εργαλεία-κλειδιά που μπορεί να αξιοποιήσει ο εκάστοτε αναγνώστης, διδάσκων ή διδασκόμενος, προκειμένου να δώσει τη δική του ερμηνεία στο κείμενο που διαβάζει.

Στο πλαίσιο, λοιπόν, της σχετικής διαθεματικής δραστηριότητας στο βιβλίο του μαθητή, αλλά και βάσει της προτροπής του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου², σχεδιάσαμε το δικτυακό τόπο της Ασπίδας. Επεξηγήσεις για την ταυτότητα και τις δυνατότητες του λογισμικού συγγραφής που χρησιμοποιήθηκε, δόθηκαν στην προηγούμενη ενότητα.

Εδώ απλώς επαναλαμβάνουμε ότι από τις δραστηριότητες που προτείνονται, οι διδάσκοντες επιλέγουν τόσο το πλήθος όσο και το είδος των δραστηριοτήτων αυτών, ανάλογα με το χρονοδιάγραμμα και τις ανάγκες των μαθητών και του μαθήματός τους. Οι μαθητές, με τη σειρά τους, μέσα από μια υπερμεσική εφαρμογή, όπως είναι η Ασπίδα, έχουν τη δυνατότητα να πλοηγηθούν και εκτός σχολικού προγράμματος, σύμφωνα με τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά τους, ενεργοποιώντας τους κατάλληλους υπερσυνδέσμους και δίνοντας έμφαση στις ενότητες που προτιμούν. Ωστόσο, χρειάζεται να επισημανθεί ότι η βέλτιστη αξιοποίηση του διαδικτυακού αυτού τόπου προϋποθέτει την παρουσία δασκάλου, υπό την καθοδήγηση και ανατροφοδότηση του οποίου θα επιλέγονται διδακτικά σενάρια και θα ολοκληρώνονται οι δραστηριότητες ανοιχτού τύπου: αυτός είναι και ο λόγος που δημιουργήθηκε, όπως προαναφέρθηκε, το ιστολόγιο της Ασπίδας. Επιπλέον, ορισμένες δραστηριότητες ενδεχομένως απαιτητικές για έναν μαθητή της β' γυμνασίου (κυρίως όταν επιτελούνται σε περιβάλλον αγγλόφωνο ή αφορούν σε λογοτεχνικές περιγραφές) και οι οποίες θα επιζητούσαν ιδανικά την παρουσία καθηγητή κατά την εκτέλεσή τους, εκφωνούνται με κατάλληλη προειδοποίηση, ώστε να δοθεί η αρμόζουσα προσοχή.

Είναι γεγονός ότι το σχολικό πρόγραμμα των Αρχαίων Ελληνικών της β' γυμνασίου είναι αρκετά φορτωμένο και ο χρόνος δυσεύρετος. Επιπλέον, η διδακτική αξιοποίηση των πολυμέσων - ανοικτού αλλά και κλειστού τύπου - δεν αποτελεί πανάκεια για όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων και πρέπει πάντα να πρυτανεύει το μέτρο. Όμως, από τη διδακτική μας εμπειρία, πιστεύουμε ότι ο Όμηρος ενδιαφέρει την εφηβική ψυχή, και μάλιστα πολύ. Και έχουμε χρέος να συνεχίζουμε να διδάσκουμε τα κείμενά του, με γνώση και ενθουσιασμό.

β. οι δραστηριότητες

Σχετικά με τις δραστηριότητες που προτείνουμε, χρειάζεται να επισημανθούν τα εξής:

Πριν από κάθε διδακτική ενότητα προτάσσεται το κείμενο, δηλαδή η μετάφραση του σχολικού βιβλίου. Η ανάγνωση του κειμένου αυτού αποτελεί την απαραίτητη προϋπόθεση για όλα όσα ακολουθούν και οι μαθητές πρέπει να αφιερώνουν όσο χρόνο χρειαστεί. Ο δέκτης έχει πάντα ένα κείμενο μπροστά του και, ανάλογα με το κείμενο αυτό, προσδιορίζει τη σχέση του με το λόγο του Ομήρου. Η διαδικτυακή Ασπίδα, λοιπόν, δεν υποκαθιστά ούτε τη μετάφραση του σχολικού εγχειριδίου ούτε τα σχόλια στο κάτω μέρος των σελίδων. Όταν, μάλιστα η ανά-γνωση γίνεται σε περιβάλλον ίντερνετ μέσω της ίδιας της ψηφιακής εφαρμογής, οι μαθητές πρέπει να ενθαρρύνονται να αντιγράφουν το ομηρικό κείμενο στο δικό τους ηλεκτρονικό κειμενογράφο, ώστε να το προσαρμόζουν στις δικές τους αναγνωστικές προτιμήσεις, με αλλαγές στη γραμματοσειρά, στο μέγεθος των χαρακτήρων κ.λπ.

Αν και το σχολικό βιβλίο με τη μετάφραση του Ιάκωβου Πολυλά αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για κάθε ενασχόληση με τη διαδικτυακή Ασπίδα, παραπέμπουμε και στις πολύ σημαντικές μεταφράσεις των Καζαντζάκη-Κακριδή και του Αλέξανδρου Πάλλη. Έχουν μάλιστα σχεδιαστεί κατάλληλες δραστηριότητες που στοχεύουν, ακριβώς, στη σύγκριση αυτών των μεταφράσεων. Ο σεβασμός στις πολλαπλές μεταφράσεις κρίνεται αναγκαίος για τη διδασκαλία ενός ιδιόρρυθμου γλωσσικού κειμένου, όπως είναι η Ιλιάδα.

Βασικά γλωσσικά εργαλεία είναι και τα λεξικά, τα οποία υποβοηθούν τόσο τη διαδικασία της κατανόησης όσο και τη συνειδητοποίηση της αδιάσπαστης συνέχειας της Ελληνικής στο πέρασμα των αιώνων. Το τρέχον έτος δε, για πρώτη φορά, οι μαθητές είχαν στη διάθεσή τους και επισήμως Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας από τον Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. Στην παρούσα εφαρμογή, ένας μεγάλος αριθμός ενοτήτων ασκεί τους μαθητές στη χρήση λεξικού, ηλεκτρονικού και, φυσικά, έντυπου. 

Επιπλέον, ο προσεκτικός αναγνώστης θα παρατηρήσει ότι ενθαρρύνουμε την αναζήτηση στην έντυπη εγκυκλοπαίδεια. Οι μαθητές πρέπει να ασκηθούν στο ‘παραδοσιακό' ξεφύλλισμα της μεγάλης εγκυκλοπαίδειας που δεσπόζει ερμητικά στο σαλόνι ή στη σχολική βιβλιοθήκη. Παράλληλα, συνιστούμε ιδιαίτερη προσοχή στις ‘εύκολες' αναζητήσεις σε ηλεκτρονικές ανοιχτές εγκυκλοπαίδειες ή σε ιστοσελίδες των οποίων η εγκυρότητα δεν μπορεί να ελεγχθεί από έναν έφηβο. Αναφορικά με τη Wikipedia, είναι αναμφισβήτητη η σπουδαιότητά της καθώς και των Wikis γενικότερα - έχουν γίνει σχετικές έρευνες και το αναγνωρίζουμε, άλλωστε, εφόσον παραπέμπουμε σε λήμματα της Βικιπαίδειας (το λογισμικό διαθέτει και ειδικό iDevice). Ωστόσο, κάθε διαδικτυακό μέσο που μπορεί να τύχει ομαδικής επεξεργασίας οδηγεί και σε σχετικές επιφυλάξεις (διορθώσαμε, όντως, καίρια ορθογραφικά λάθη σε ορισμένες παραπομπές).

Ο κυριότερος λόγος, ωστόσο, για τον οποίο θεωρούμε ότι αξίζει κανείς να διαθέσει διδακτικό χρόνο στη διαθεματική επεξεργασία της περιγραφής της Ασπίδας του Αχιλλέα, είναι η ίδια η επαφή με τα αντικείμενα και τις αξίες του πολιτισμού: η εν λόγω ενότητα της Ιλιάδας δίνει και μάθημα αρχαιογνωσίας και μάθημα αισθητικής και μάθημα φιλοσοφίας. Οι γεωργικές δραστηριότητες, τα ήθη και τα έθιμα, η μουσική, οι πρώτες κοσμολογικές απόψεις, οι πολεμικές τακτικές, σε όλα αυτά έχουμε την επιλογή να αναφερθούμε και να σχολιάσουμε (σημειωτέον πολλές σκηνές που διασώζει ο Όμηρος, ιδιαίτερα η ζωή των ποιμένων, των αγροτών, οι χοροί, η γαμήλια τελετή, μας θυμίζουν σε αρκετά σημεία την Ελλάδα του περασμένου αιώνα αλλά και του τωρινού).

Προτείνουμε, λοιπόν, εκπαιδευτικές δραστηριότητες που φέρνουν τους μαθητές κοντά στα πράγματα μέσα από φωτογραφίες εποχής, αρχαιολογικά εκθέματα, οπτικοακουστικό υλικό, ψηφιακούς χάρτες του ουρανού και πλανητάρια, περιηγήσεις σε πινακοθήκες ηλεκτρονικής μορφής και έργα εμπνευσμένα από την Ιλιάδα, στα οποία είχαμε ελεύθερη πρόσβαση, σχολιασμό κινηματογραφικών αποδόσεων του ομηρικού κειμένου, αναγνώσματα σπουδαίων συγγραφέων, ποιητών και μελετητών, πανοραμικές ξεναγήσεις στις αρχαιότερες βιβλιοθήκες του κόσμου, καθώς και στα ίδια τα χειρόγραφα της Ιλιάδας!

Τέλος, στη διαδικτυακή Ασπίδα δε δίνεται έμφαση μόνο στις δεξιότητες κατανόησης, αλλά και στην παραγωγή γραπτού και προφορικού λόγου, ιδιαίτερα στις ενότητες με την προτροπή «Γίνε και εσύ...».

Μετά την ολοκλήρωση της Ιλιάδας, ανέθεσα στην τάξη³ μία εργασία. Κάθε μαθητής/τρια έπρεπε να περιγράψει την αγαπημένη του/της σκηνή της Ιλιάδας και να δικαιολογήσει την απάντησή του/της. Οι περισσότεροι είχαν επιλέξει την τραγική σκηνή, όπου ο Αχιλλέας παραδίδει το νεκρό Έκτορα στον Πρίαμο και αμέσως μετά στις προτιμήσεις ακολουθούσε η συγκινητική συνάντηση του Έκτορα με την Ανδρομάχη. Οι υπόλοιποι αναφέρθηκαν σε διάσημες μονομαχίες, κάποιοι παρουσίασαν την περιγραφή της Ασπίδας, άλλοι είχαν εντυπωσιαστεί από σκηνές που διεξήλθαμε λιγότερο αναλυτικά, όταν δεν επαρκούσε ο χρόνος. Και αυτό το λίγο όμως ήταν αρκετό, μια και το σημαντικό σε ένα τέτοιου είδους αριστούργημα, όπως είναι η Ιλιάδα, είναι η ηθογράφηση των ηρώων. Όσο και αν τα Έπη του Ομήρου διδάσκονται αποσπασματικά, το πορτρέτο ενός ήρωα δεν πρέπει ποτέ να μένει ανολοκλήρωτο. Ας μην ξεχνάμε... οι μαθητές μας έχουν ανάγκη από ήρωες! Σε όλους αυτούς τους μαθητές, αφιερώνουμε τη διαδικτυακή Ασπίδα.

Βασιλική Αφεντουλίδου

¹ Επεξεργασία του Γ.Π. Σαββίδη στην πρώτη έκδοση του Ερωτόκριτου [1713] της Βενετίας, Ερμής 1998. Το κείμενο ψηφιοποιήθηκε στον έγκριτο δικτυακό τόπο του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού.

² Αργυροπούλου Χριστίνα (2006). «Διδακτικό παράδειγμα και διαθεματικό σχέδιο εργασίας στην Ομήρου Ιλιάδα, ραψ. Σ στίχοι 478-616, Ο Ήφαιστος κατασκευάζει την πανοπλία του Αχιλλέα. Περιγραφή της ασπίδας». Επιμορφωτικό υλικό Γυμνασίου, Σεπτέμβριος 2006. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Ηλεκτρονικό αρχείο στη διεύθυνση http://www.pi-schools.gr/epimorfosi/epimorfotiko_yliko/gymnasio/ [έγινε πρόσβαση 2.07.08].

³ Ευχαριστώ τους μαθητές και τις μαθήτριες της β2 γυμνασίου της Ελληνογαλλικής Σχολής «Jeanne d' Arc» Πειραιά για το ενδιαφέρον και τις γνήσιες απορίες με τις οποίες αγκάλιασαν την Ιλιάδα.