Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ

Στόχοι

Στόχοι αυτής της ενότητας, που προτείνουμε να διδαχθεί σε 6 ώρες, είναι οι μαθητές:

• Να γνωρίσουν τον τόπο τους μέσα από κείμενα που αναφέρονται σε ταξίδια, περιηγήσεις, γνωριμία με τους ανθρώπους, τα έθιμα και τον πολιτισμό κάθε περιοχής.

• Να αντιληφθούν τη λειτουργία του υποκειμένου στην πρόταση, να συνειδητοποιήσουν τις διάφορες μορφές του (ουσιαστικό, αντωνυμία, πρόταση) και να κατανοήσουν τη συμφωνία του υποκειμένου με το ρήμα στο πρόσωπο και στον αριθμό.

• Να αντιληφθούν ότι πολλές λέξεις παράγονται με αχώριστα μόρια (λόγια και μη).

• Να αντιληφθούν, με απλό τρόπο, την οργάνωση μιας παραγράφου με διάφορους τρόπους (αιτιολόγηση, παραδείγματα, σύγκριση, αντίθεση, διαίρεση κτλ.), ώστε να μπορούν να υποστηρίζουν τις απόψεις τους.

Β. ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ

α. Θεωρητικό μέρος

Σύμφωνα με τους Χρ. Κλαίρη και Γ. Μπαμπινιώτη (1999):

«Το λεξικό υποκείμενο

Εκτός από τον ρόλο του υποκειμένου στη συνομιλία (ομιλητής, συνομιλητής ή μη συμμετέχων στη συνομιλία), που δηλώνεται με το ρηματικό πρόσωπο, μπορεί ο ομιλητής να θέλει να “ονομάσει το υποκείμενο”, δηλαδή να δηλώσει με ακρίβεια το πρόσωπο ή το πράγμα στο οποίο αναφέρεται. Για το σκοπό αυτό, χρησιμοποιεί ένα ονοματικό σύνολο, που ονομάζεται λεξικό υποκείμενο.

Πρόσωπο και λεξικό υποκείμενο

Το γ’ πρόσωπο στον ενικό και τον πληθυντικό χρησιμοποιείται πολύ συχνά σε συνδυασμό με ένα ονοματικό στοιχείο, καθότι είναι αυτό που καθορίζει ελάχιστα το υποκείμενο του ρήματος.

Ο Γιάννης κολυμπ-άει μέσα στη λίμνη.

Τα ξαδέρφια μου χάλαγ-αν τον κόσμο όλη μέρα.

Το α’ και β’ πρόσωπο στον πληθυντικό καθορίζουν μερικώς το αντικείμενο αναφοράς του υποκειμένου. Αν ο ακριβής καθορισμός του δεν εννοείται από τα συμφραζόμενα ή από τη γενική γνώση των ομιλητών, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ονοματικά στοιχεία σε λειτουργία υποκειμένου, καταρχήν σε συνδυασμό με τις προσωπικές αντωνυμίες:

Εγώ και ο Νικόλας φθάσ-αμε στον Πειραιά νύχτα.

Εσύ και οι άλλοι με συναντήσ-ατε, όταν είχα κάτσει στην προκυμαία.

Σπανιότερα, το υποκείμενο μπορεί να δηλώνεται από ένα ονοματικό στοιχείο σε συνδυασμό με τη ρηματική κατάληξη του α’ και β’ προσώπου στον πληθυντικό:

Όλοι οι υποψήφιοι περιμέν-αμε σε μια ατέλειωτη ουρά περίπου τρεις ώρες.

Ποιοι πήγ-ατε χθες στο θέατρο;

Το α’ και β’ πρόσωπο στον ενικό δε συνδυάζονται με ονοματικό στοιχείο σε λειτουργία υποκειμένου, αφού τα πρόσωπα αυτά δηλώνουν μονοσήμαντα το υποκείμενο του ρήματος.

Στοιχεία με λειτουργία υποκειμένου

Ως λεξικά υποκείμενα χρησιμοποιούνται ονοματικά στοιχεία που συνδέονται με τον πυρήνα της πρότασης μέσω της ονομαστικής πτώσης:

Κάποιος πήρε τα κλειδιά μου από το τραπέζι.

Ο Μάριος σε πήρε τηλέφωνο από το γραφείο.

Ορισμένα ρήματα ενεργοποιούνται με συμπληρωματική πρόταση με το να ή με το ότι. Οι προτάσεις αυτές δε χαρακτηρίζονται από πτώση. Έχουν λειτουργία υποκειμένου, καθότι αποτελούν το μοναδικό όρισμα του ρήματος:

Πρέπει να φύγουμε το συντομότερο.

Ενδέχεται να περάσανε και να μην τους είδα.

Ανακοινώθηκε ότι το καράβι βουλιάζει.

Υπενθυμίζεται ότι πάντα υπάρχουν κι εξαιρέσεις.

Συμφωνία προσώπου και λεξικού υποκειμένου

Πρόσωπο και όνομα με λειτουργία υποκειμένου τείνουν να συμφωνούν και ως προς τον αριθμό.

Όταν σε θέση υποκειμένου βρίσκονται περισσότερα ονόματα σε παράταξη, το πρόσωπο χρησιμοποιείται στον πληθυντικό αριθμό:

Ο πωλητής και ο πελάτης κοιτάχτηκαν στα μάτια με δυσπιστία.

Ειδικά στην περίπτωση της διάζευξης ονοματικών στοιχείων στον ενικό αριθμό, το πρόσωπο χρησιμοποιείται επίσης στον ενικό αριθμό:

Στον τελικό θα προκριθεί η Βραζιλία ή η Γερμανία.

Όταν υπάρχει διαφορά μεταξύ γλωσσικών τύπων και πραγματικών στοιχείων (π.χ. πλήθος: γραμματικά ενικός αριθμός – πραγματικά πληθυντικός αριθμός), τότε ο ομιλητής μπορεί να διαλέξει στο λόγο του ανάμεσα στη γραμματική συμφωνία (συμφωνία υποκειμένου και ρήματος κατά γραμματικό αριθμό) ή στη νοητή συμφωνία (συμφωνία υποκειμένου και ρήματος κατά πραγματικό αριθμό). Συγκεκριμένα:

• Τα περιληπτικά ονόματα έχουν γραμματικό αριθμό, αλλά αναφέρονται σε ένα πλήθος αντικειμένων. Όταν χρησιμοποιούνται με λειτουργία υποκειμένου, το πρόσωπο συχνά συμφωνεί με το νοητό αριθμό των αντικειμένων και όχι με το γραμματικό αριθμό:

Μια ατέλειωτη φάλαγγα από κουρασμένους στρατιώτες περίμεναν στην ουρά για το συσσίτιο.

• Η νοητή συμφωνία χρησιμοποιείται συχνά όταν ένα υποκείμενο ενικού αριθμού συνδέεται με άλλα πρόσωπα ή πράγματα (π.χ. εσύ μαζί με τον αδερφό σου). Πολλές φορές, μολονότι το λεξικό υποκείμενο είναι ενικού αριθμού, το πρόσωπο μπορεί να χρησιμοποιηθεί στον πληθυντικό για να προβάλει το πλήθος:

Εσύ με την παρέα σου μας έχετε αναστατώσει.

• Όταν περισσότερα στοιχεία κατά παράταξη έχουν λειτουργία υποκειμένου, το πρόσωπο χρησιμοποιείται συχνά στον ενικό, εφόσον τα ονοματικά στοιχεία μπορούν να εκληφθούν ως ενιαίο σύνολο:

Η τιμιότητα και η σταθερότητά του συνεκτιμήθηκε στην απόφαση της εταιρείας».

Χρ. Κλαίρης – Γ. Μπαμπινιώτης, Γραμματική της Νέας ελληνικής, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999

β. Διδακτικές οδηγίες

Οι μαθητές γνωρίζουν την έννοια του υποκειμένου ως βασικού συστατικού της πρότασης. Στηριζόμενοι λοιπόν σε αυτή τη γνώση, στόχος μας είναι να διαπιστώσουν σε ποιες μορφές συναντάται το υποκείμενο και να κατανοήσουν ότι ως υποκείμενο συνήθως χρησιμοποιείται ένα ουσιαστικό ή οτιδήποτε λειτουργεί ως ουσιαστικό. Το υποκείμενο των απρόσωπων ρημάτων και εκφράσεων που είναι πρόταση είναι συνήθως δυσνόητο για τους μαθητές, γι’ αυτό υπάρχουν ιδιαίτερες ασκήσεις του Τετραδίου Εργασιών που ασχολούνται με αυτό. Με παρατήρηση στα κείμενα οι μαθητές καλούνται να διαπιστώσουν σε ποιες περιπτώσεις το υποκείμενο παραλείπεται. Η συμφωνία του υποκειμένου με το ρήμα σε αριθμό και πρόσωπο μπορεί να διδαχτεί πρώτα με προφορικές ασκήσεις και κατόπιν με γραπτές. Ο διδάσκων σε συνεργασία με τους μαθητές μπορεί να επιλέξει και να αξιοποιήσει κείμενα από άλλα μαθήματα που σχετίζονται με τη θεματική ενότητα, όπως Γεωγραφία, Ιστορία κτλ., αν το κρίνει σκόπιμο.

Γ. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΕ ΑΧΩΡΙΣΤΑ ΜΟΡΙΑ

α. Θεωρητικό μέρος

Η παραδοσιακή διάκριση των τρόπων με τους οποίους σχηματίζονται οι σύνθετες λέξεις, δηλαδή σύνθεση με αχώριστα μόρια και σύνθεση που προκύπτει από την ένωση δύο ή περισσότερων λέξεων (διάκριση την οποία υιοθετεί η γραμματική Τριανταφυλλίδη), έχει αμφισβητηθεί από τις νεότερες θεωρίες περί σχηματισμού λέξεων.

Η αμφισβήτηση εδράζεται στη διάκριση των μορφημάτων σε λεξικά ή γραμματικά και σε ελεύθερα ή δεσμευμένα μορφήματα (σύμφωνα με ένα άλλο κριτήριο διάκρισης). Συγκεκριμένα, τα λεξικά μορφήματα είναι αυτά με τα οποία υλοποιείται η περιγραφική λειτουργία της γλώσσας, καθώς αναφέρονται σε αντικείμενα, καταστάσεις, ενέργειες κτλ. της εξωγλωσσικής πραγματικότητας. Τα γραμματικά μορφήματα, αντίθετα, έχουν αναλάβει την απεικόνιση των ενδογλωσσικών σχέσεων. Ανάλογα με το αν μπορούν να σταθούν αυτόνομα στο λόγο, τα μορφήματα διακρίνονται σε ελεύθερα και δεσμευμένα. Τα δεσμευμένα μορφήματα βρίσκονται πάντα σε σχέση εξάρτησης από κάποιο άλλο μόρφημα.

Με τη σειρά τους, τα δεσμευμένα γραμματικά μορφήματα διακρίνονται σε κλιτικά και παραγωγικά. Τα κλιτικά μορφήματα αποτυπώνουν γραμματικές σχέσεις (πτώση, αριθμό κτλ.): η λέξη μήνες αποτελείται από το δεσμευμένο λεξικό μόρφημα μήν- και το κλιτικό μόρφημα -ες που δηλώνει τον πληθυντικό.

Τα παραγωγικά μορφήματα συμμετέχουν στη διαδικασία παραγωγής λέξεων και διακρίνονται σε προθήματα (μπαίνουν πριν από το λεξικό μόρφημα, π.χ. ξε-πέφτω) και επιθήματα (μπαίνουν μετά το λεξικό μόρφημα, π.χ. σχολ-ικ-ός: λεξικό μόρφημα σχολ-, παραγωγικό μόρφημα -ικ-, κλιτικό μόρφημα -ός, σπιτ-άκ-ι, παίδ-αρ-ος). Έτσι μιλάμε για παραγωγή λέξεων με τη διαδικασία της προθηματοποίησης και της επιθηματοποίησης.

Με αυτή την έννοια, η σύνθετη λέξη προέρχεται από το συνδυασμό δύο ή περισσότερων λεξικών μορφημάτων και ενός κλιτικού μορφήματος, π.χ. κρυφ-ο-κοιτάζ-ω.

Σύμφωνα με αυτή τη διάκριση, τα λαϊκά αχώριστα μόρια (α-, αν-, ξε-, ανα-) και όσα από τα λόγια πράγματι δε χρησιμοποιούνται μόνα τους στο λόγο (κάποια επιβιώνουν και ως ελεύθερα γραμματικά μορφήματα στο «σχολικό λόγο», π.χ. επί, υπό, σε περίπου παγιωμένες εκφράσεις, όπως εντός και επί τα αυτά, υπό το μηδέν) ανήκουν στην κατηγορία των δεσμευμένων μορφημάτων. Συνεπώς, οι λέξεις που προκύπτουν από το συνδυασμό ενός λεξικού μορφήματος και ενός αχώριστου μορίου (= δεσμευμένου παραγωγικού μορφήματος) ανήκουν στις παράγωγες και όχι στις σύνθετες λέξεις.

Μία συζήτηση του θέματος αυτού (τι, τελικά, εμπίπτει στην παραγωγή και τι στη σύνθεση) μπορεί κανείς να βρει στον Τομπαΐδη (1992, σελ. 241-246). Η άποψή του, ωστόσο, διαφέρει, στον βαθμό που δεν κάνει τη διάκριση ανάμεσα σε ελεύθερα και δεσμευμένα μορφήματα. Έτσι, καταλήγει ότι όταν έχουμε σύνδεση μορφημάτων μιλάμε για σύνθεση και όχι για παραγωγή.

β. Διδακτικές οδηγίες

Στόχος αυτής της υποενότητας είναι να μάθουν οι μαθητές να αναγνωρίζουν λέξεις που έχουν αχώριστα μόρια στο πρώτο μέρος τους και να διακρίνουν τα λόγια από τα μη λόγια.

Σημαντικό είναι να μάθουν να ξεχωρίζουν τις μορφές και τις σημασίες των μορίων. Έτσι, σε σχέση με τα μη λόγια αχώριστα μόρια πρέπει να τους επισημανθούν:

• οι διαφορετικές μορφές με τις οποίες εμφανίζονται

– στερητικό α- (αν-, ανα-) και πότε συμβαίνει αυτό (β’ μέρος από φωνήεν → αν- , π.χ. ανάλατος)

– ξε- + β’ μέρος από φωνήεν → ξ- (συνήθως), π.χ. ξε + πουλώ → ξεπουλώ, αλλά ξε + άγρυπνος

→ ξάγρυπνος

• η διαφορά του στερητικού ανα- (αναδουλειά) από την αρχαία πρόθεση ανα- (ανατρέχω),

• οι σημασίες του ξε-

– αντίθετη ενέργεια από αυτό που δηλώνει το β’ μέρος (ξεκουράζω)

– τέλος της κατάστασης ή της ενέργειας που δηλώνει το β’ μέρος (ξεμεθώ, ξεϊδρώνω)

– αφαίρεση του αντικειμένου που δηλώνει το β’ μέρος (ξαραχνιάζω, ξεκάλτσωτος)

– έξω, προς τα έξω (ξεπορτίζω)

– τελείως, πολύ, εντελώς (ξετρελαίνω)

– σιγά σιγά, λίγο λίγο ή κρυφά (ξεγλιστρώ, ξεμακραίνω),

• το γεγονός ότι δε συνδέονται «τυχαία» τα μόρια με τις απλές λέξεις, αλλά ότι τα δύο μέρη, κατά κάποιο τρόπο, «επιλέγουν» το ένα το άλλο [στερητικά είναι και το α- και το ξε- (σε μία από τις σημασίες του): λέμε ξεκάλτσωτος, αλλά όχι ακάλτσωτος, λέμε ξεχτένιστος αλλά λέμε και αχτένιστος (αξίζει να παρατηρήσει κανείς ότι υπάρχει μία μικρή διαφορά σημασίας ανάμεσά τους)].

Τα λόγια αχώριστα μόρια παρουσιάζουν την πρόσθετη δυσκολία ότι είναι πολλά και δυσνόητα στο μαθητή, δεδομένου ότι είναι άκλιτα (κυρίως προθέσεις της αρχαίας) και ότι πολλές από τις λέξεις που σχηματίζονται με τα λόγια αχώριστα μόρια ανήκουν σε ένα επίπεδο λόγου αρκετά υψηλό/επίσημο. Επιπλέον, οι αλλαγές στη μορφή των μορίων (π.χ. η μετατροπή ενός άηχου κλειστού συμφώνου σε τριβόμενο πριν από φωνήεν που στην αρχαία ελληνική δασυνόταν, επι-ησυχάζω → εφησυχάζω) δεν είναι εύκολο να εξηγηθούν και να γίνουν κατανοητές. Η αναζήτηση της σημασίας του κάθε μορίου, έτσι ώστε να αποκτήσει «υπόσταση» στο μυαλό του μαθητή, δηλαδή να συνδεθεί κάθε σημαίνον με ένα σημαινόμενο, είναι η πιο ενδεδειγμένη προσέγγιση για τη διδασκαλία του φαινομένου του σχηματισμού λέξεων με λόγια αχώριστα μόρια. Ο σχηματισμός λέξεων από τους μαθητές είναι χρήσιμο να οργανώνεται σύμφωνα με κάποιο κριτήριο, π.χ. λέξεις με το ίδιο λόγιο αχώριστο μόριο στις οποίες να φαίνονται οι διαφορετικές μορφές του, λέξεις με εύκολα συγχεόμενα μόρια (δυσ- και δισ-) κτλ.

Το ζητούμενο είναι να μάθουν το μηχανισμό με τον οποίο σχηματίζονται οι λέξεις, και μέσα από την αναζήτηση σε κείμενα, σε λεξικά, αλλά και στο ίδιο τους το γλωσσικό αίσθημα, να καταλάβουν ποιες είναι οι λειτουργίες που επιτελούν τα αχώριστα μόρια. Είναι σημαντικό να τους ενθαρρύνουμε να «παίξουν» με τη γλώσσα και να προσπαθήσουν να σχηματίσουν πολλές λέξεις, δοκιμάζοντας ακόμα και να παραβιάσουν τους κανόνες, έτσι ώστε μόνοι τους να συνειδητοποιήσουν αν κάποιο μόριο συνδυάζεται με κάποια απλή λέξη για να δώσει μία δεδομένη σημασία.

Δ. ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

α. Θεωρητικό μέρος

Ήδη από την Α’ τάξη οι μαθητές έχουν διδαχθεί τα σχετικά με την παράγραφο ως νοηματική ενότητα και τα μέρη της παραγράφου (3^η ενότητα – Νεοελληνική Γλώσσα Α’ Γυμνασίου). Παράλληλα έχουν έρθει σε μια πρώτη επαφή με τη γραφή του πλαγιότιτλου μιας παραγράφου καθώς και με τον εντοπισμό στην πράξη του τρόπου ανάπτυξης της παραγράφου (6^η ενότητα – Νεοελληνική Γλώσσα Α’ Γυμνασίου).

Ο εκπαιδευτικός μπορεί να αξιοποιήσει το υλικό από το κλασικό βιβλίο του Ν. Γρηγοριάδη Η παράγραφος:

«Η ανάπτυξη μιας παραγράφου εξαρτάται από τη θεματική πρόταση. Αυτή θα σταθεί ο σίγουρος οδηγός, γιατί αυτή εκφράζει την κύρια ιδέα που θέλουμε να αναπτύξουμε.

Μια παράγραφος λοιπόν, ανάλογα με τη θεματική της πρόταση, μπορεί να αναπτυχθεί: με ειδικές λεπτομέρειες, με παραδείγματα, με σύγκριση και αντίθεση, με αιτιολόγηση, με ορισμό, με διαίρεση, με αίτια και αποτελέσματα, με αναλογία και με συνδυασμό μεθόδων.

Όλοι αυτοί οι τρόποι, παρά τις ποικίλες ονομασίες τους, έχουν τον ίδιο αντικειμενικό σκοπό: να βοηθήσουν τον αναγνώστη να καταλάβει με ακρίβεια και πληρότητα την κύρια ιδέα που εκφράζεται ή υπονοείται στη θεματική πρόταση. Επομένως το μοναδικό κριτήριο για την επιτυχία μιας παραγράφου είναι η αποτελεσματική μετάδοση των σκέψεών μας.

Ειδικές λεπτομέρειες

Ο καλύτερος ίσως τρόπος για να αποσαφηνίσουμε τη θεματική μας πρόταση είναι να παραθέσουμε επαρκείς και ουσιώδεις λεπτομέρειες. Κάθε περιστατικό ή γεγονός, κάθε σκέψη που παραθέτουμε βοηθάει στην πληρέστερη ανάπτυξη και κατανόηση της κύριας ιδέας της παραγράφου.

Σύγκριση και αντίθεση

Όταν έχουμε να συγκρίνουμε δύο πρόσωπα, πράγματα ή ιδέες, σημειώνουμε τις ομοιότητες και διαφορές τους. Αντίθετα, όταν αντιθέτουμε το ένα στο άλλο, τονίζουμε τις διαφορές τους.

Αιτιολόγηση

Πολλές φορές οι θεματικές προτάσεις των παραγράφων μας είναι κρίσεις, που χρειάζεται να αποδειχτεί η ισχύς τους με αιτιολογήσεις. Π.χ. αν διατυπώσουμε ως εξής τη θεματική μας πρόταση: “Η ζωή μέσα στις μεγάλες πόλεις έχει καταντήσει πια αφόρητη”, ο αναγνώστης μας θα περιμένει να του πούμε γιατί συμβαίνει αυτόν θα θελήσει, δηλαδή, να αιτιολογήσουμε τη γνώμη μας με λογικά επιχειρήματα.

Γράφοντας μια παράγραφο που αναπτύσσεται με αιτιολογήσεις βάζουμε ως στόχο μας να δείξουμε στους άλλους ότι η ιδέα που διατυπώνουμε είναι λογική. Πρέπει επομένως να την αιτιολογήσουμε με αξιόπιστα και λογικά επιχειρήματα.

Ορισμός

Ο συγγραφέας που αναπτύσσει τη θεματική του πρόταση με ορισμό πρέπει να απαντά στην υποτιθέμενη ερώτηση του αναγνώστη: “Τι εννοείτε με αυτό;”. Για να γίνει πιο σαφής η παράγραφος, πρέπει ο συγγραφέας να διασαφηνίσει πιο πέρα τον ορισμό του ακολουθώντας τους γνωστούς τρόπους στην ανάπτυξη μιας παραγράφουν να χρησιμοποιήσει δηλαδή λεπτομέρειες, παραδείγματα, σύγκριση και αντίθεση κτλ.

Αναλογία

Σε μια παράγραφο που αναπτύσσεται με αναλογία ο συγγραφέας βεβαιώνει μια ομοιότητα ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα πράγματα, ανόμοια εντελώς από μια άποψη. Η μέθοδος αυτή είναι πολύ χρήσιμη, όταν έχουμε να διασαφηνίσουμε ιδέες ή να τονίσουμε τα κύρια σημεία ενός εγχειρήματος.

Συνδυασμός μεθόδων

Αν και οι παράγραφοι συνήθως αναπτύσσονται με μια απλή, όπως είπαμε, μέθοδο, εντούτοις πολλές φορές οι συγγραφείς χρησιμοποιούν ένα συνδυασμό δύο ή και περισσότερων μεθόδων. Ο λόγος που επιβάλλει το συνδυασμό είναι ότι ο συγγραφέας γράφοντας την παράγραφό του δεν έχει συγκεντρωμένη όσο πρέπει την προσοχή του πάνω στη μέθοδον τον ενδιαφέρει πιο πολύ τι θέλει να πει και πώς μπορεί να το πει καλύτερα στους αναγνώστες στους οποίους απευθύνεται. Συγκεντρώνεται επομένως στη μετάδοση των ιδεών του. Χρησιμοποιεί τη μέθοδο που το πετυχαίνει καλύτερα».

Ν. Γρηγοριάδης, Η παράγραφος, εκδ. Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1979

β. Διδακτικές οδηγίες

Σ’ αυτή την ενότητα οι μαθητές θα ασκηθούν στους βασικότερους τρόπους ανάπτυξης της παραγράφου. Η άσκηση αυτή, η οποία δεν υπήρχε ως ενιαία διδασκαλία στα προηγούμενα βιβλία της Νεοελληνικής Γλώσσας, θα είναι καλό να πραγματοποιηθεί με αργά και προσεκτικά βήματα, γιατί είναι ιδιαίτερα σύνθετη και απαιτητική για τους μαθητές αυτής της ηλικίας. Καλό θα είναι οι μαθητές ν’ ασκηθούν, προφορικά και γραπτά, στον πιο οικείο γι’ αυτούς τρόπο ανάπτυξης παραγράφου, δηλαδή στην ανάπτυξη με τη χρήση λεπτομερειών-παραδειγμάτων. Συνεπώς χρήσιμο είναι να αναζητήσουν στο κείμενο τους άλλους τρόπους ανάπτυξης της παραγράφου και να ασκηθούν παράλληλα με το υλικό του Τετραδίου Εργασιών. Να τονιστεί στους μαθητές ότι συνήθως χρησιμοποιείται συνδυασμός τρόπων-μεθόδων στην ανάπτυξη των παραγράφων, γι’ αυτό και οι ίδιοι θα ασκηθούν σιγά σιγά στην αξιοποίηση διάφορων τρόπων για να αναπτύξουν τις παραγράφους τους σ’ ένα ευρύτερο κείμενο.

Ε. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

Οι ασκήσεις του λεξιλογίου έχουν στόχο να εξοικειωθούν οι μαθητές με λέξεις που έχουν σχέση με τη γνωριμία με διάφορους τόπους και ταξίδια. Επειδή το λεξιλόγιο αυτής της θεματικής είναι εκτεταμένο, οι μαθητές καλούνται με την πρώτη άσκηση να το ταξινομήσουν, ώστε να μπορέσουν αργότερα να το χρησιμοποιήσουν στην παραγωγή λόγου. Στην άσκηση 3 οι μαθητές συγκεντρώνουν ξένες λέξεις σχετικές με το θέμα της ενότητας και προβληματίζονται αναφορικά με την έκταση του φαινομένου. Με την τέταρτη άσκηση εντοπίζουν βασικές λέξεις του λεξιλογίου στα κείμενα και σχηματίζουν με μερικές από αυτές οικογένειες λέξεων. Αν ο καθηγητής το κρίνει σκόπιμο, μπορούν για τον ίδιο σκοπό να αξιοποιηθούν και τα κείμενα του Τετραδίου Εργασιών.

ΣΤ. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΛΟΓΟΥ

Στις δραστηριότητες παραγωγής προφορικού λόγου θα δοθεί έμφαση στην άσκηση των μαθητών στον περιγραφικό λόγο καθώς και στην εκμάθηση τεχνικών ανάπτυξης (Αντίθεση-Αιτιολόγηση) στον προφορικό λόγο. Η διαθεματικότητα θα αξιοποιηθεί στην άσκηση 3 με τη συγκριτική θεώρηση περιγραφικών κειμένων από την Οδύσσεια και από σύγχρονα κείμενα (κατά προτίμηση λογοτεχνικά) τα οποία θα αναζητήσουν οι μαθητές στη βιβλιοθήκη του σχολείου ή σε αντίστοιχες διευθύνσεις του διαδικτύου (www.snhell.gr). Προτείνεται επίσης άμεση αξιοποίηση του Ανθολογίου Αρχαία Ελλάδα: Ο τόπος και οι άνθρωποι.

Στη δραστηριότητα παραγωγής γραπτού λόγου θα δοθεί βάρος στη σύνταξη ενός κειμένου-πρόσκλησης στο οποίο οι μαθητές θα προσπαθήσουν ντ αξιοποιήσουν τους τρόπους ανάπτυξης της παραγράφου. Να τονιστούν στους μαθητές τα κριτήρια αξιολόγησης τα οποία έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα για το συγκεκριμένο είδος κειμένου.

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Οι μαθητές ήδη από την Α’ τάξη (Νεοελληνική Γλώσσα Α’ Γυμνασίου – 3^η ενότητα) έχουν ασκηθεί στα πρώτα βήματα της σύνταξης ενός τουριστικού οδηγού. Σ’ αυτή την τάξη θα επιχειρήσουν μία ολοκληρωμένη σύνταξη τουριστικού οδηγού εμπλεκόμενοι σε όλες τις διαδικασίες (από τη συλλογή του υλικού, τη διαμόρφωση της δομής-οργάνωσης του οδηγού, στη γραφή του κειμένου, στην ηλεκτρονική επεξεργασία του οδηγού κτλ.). Ο εκπαιδευτικός μπορεί να αξιοποιήσει τη βιβλιογραφία που ακολουθεί για τη μέθοδο των σχεδίων εργασίας (project).

Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία

Αρχάκης, Α. Γλωσσική διδασκαλία και σύσταση των κειμένων, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005.

Frey Κ., Η μέθοδος project, μτφρ. Κ. Μάλλιου, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1999.

Graves D., «Η γραφή ως διαδικασία», Εκπαιδευτική Κοινότητα, τεύχ. 27, 1994.

Ηolton D., Mackridge Ρ., Φιλιππάκη-Warburton Ειρ., Γραμματική της ελληνικής γλώσσας, μτφρ. Β. Σπυρόπουλος, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1999.

Γερονικολού Ε., Κωσταλά Β., «Πρόταση για την αποτελεσματικότερη διδασκαλία κειμένων στην τάξη», Γλώσσα, τεύχ. 44, 1998.

Γεωργακοπούλου Α., Γούτσος Δ., Κείμενο και Επικοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999.

Γρηγοριάδης Ν., Η παράγραφος, εκδ. Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1979.

Η Επιθεώρηση εκπαιδευτικών θεμάτων, Ειδικό Αφιέρωμα στη διαθεματικότητα, ΥΠΕΠΘ και Π.Ι., Αθήνα 2002.

Κλαίρης Χ., Μπαμπινιώτης Γ., Γραμματική της Νέας Ελληνικής, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999.

Μπαμπινιώτης Γ., Παρασκευόπουλος, Κείμενο – Επικοινωνία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000.

Ξανθάκου Γ., Η δημιουργικότητα στο σχολείο, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998.

Τομπαΐδης Δ., Διδασκαλία Νεοελληνικής Γλώσσας, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992.

Τριανταφυλλίδης Μ., Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής), ανατύπωση της έκδοσης του ΟΕΣΒ (1941) με διορθώσεις, ΑΠΘ/ΙΝΣ/Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1988.

Τσολάκης Χ., «Γλωσσική διδασκαλία. ΓΛΩΣΣΑ», Νέα Παιδεία, τεύχ. 1, 1983.

Χατζησαββίδης Σ., «Η διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας στα πλαίσια των πολυγραμματισμών», Φιλόλογος, τεύχ. 113, 2003.

Χριστίδης Α.-Φ. (επιμ.), Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001

Ενδεικτικές ηλεκτρονικές διευθύνσεις

www.komvos.edu.gr (ο κόμβος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας για τη διδασκαλία της γλώσσας)

www.pi-schools.gr (η ιστοσελίδα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, όπου υπάρχει υλικό για τη διαθεματικότητα και τα σχέδια εργασίας [project])

www.e-yliko.gr (η διεύθυνση του ΥΠΕΠΘ στην οποία παρατίθεται ποικίλο υλικό για την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών στη διδασκαλία)

www.snhell.gr (ιστοσελίδα με κειμενικό υλικό λογοτεχνίας)

• Η ενότητα στο σχολικό βιβλίο
• Το υποκείμενο του ρήματος
• Πώς βρίσκουμε το ρήμα το υποκείμενο, το αντικείμενο και το κατηγορούμενο;
• Σύνθεση με αχώριστα μόρια
• Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου

• Η ενότητα στο σχολικό βιβλίο
• Το υποκείμενο του ρήματος
• Πώς βρίσκουμε το ρήμα το υποκείμενο, το αντικείμενο και το κατηγορούμενο;

Ασκήσεις

1. Να βρεις το υποκείμενο στις παρακάτω προτάσεις 1^η
2. Να βρεις το υποκείμενο στις παρακάτω προτάσεις 2^η
3. Στις παρακάτω προτάσεις να βρεις το υποκείμενο των ρημάτων που είναι γραμμένα με έντονα γράμματα.
4. Ποια είναι τα υποκείμενα των υπογραμμισμένων ρημάτων στις παρακάτω προτάσεις και σε ποια πτώση βρίσκονται; Ποια μορφή έχουν (ουσιαστικό, επίθετο, αντωνυμία, πρόταση ή κάτι άλλο);
5. Να βρεις τα υποκείμενα στο παρακάτω κείμενο
6. Να βρεις τα υποκείμενα στο παρακάτω κείμενο
7. Τι μέρος του λόγου είναι το υποκείμενο;
8. Να βρεις: α. το υποκείμενο και β. τι χρησιμοποιείται ως υποκείμενο
9. Στις παρακάτω προτάσεις α ) να εντοπίσεις το υποκείμενο και β) να προσδιορίσεις τη μορφή του, φόρμα google
10. Εξασκούμαι στο υποκείμενο του ρήματος και τις μορφές του, © Κωνσταντίνα Σάιτ, ΝΕΑ

• Η ενότητα στο σχολικό βιβλίο
• Το υποκείμενο του ρήματος
• Πώς βρίσκουμε το ρήμα το υποκείμενο, το αντικείμενο και το κατηγορούμενο;
• Σύνθεση με αχώριστα μόρια
• Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου

Ασκήσεις

1. 1^η άσκηση για την Παραγωγή και τη Σύνθεση *
2. 2^η άσκηση για την Παραγωγή και τη Σύνθεση **
3. Άσκηση στα είδη των συνθέτων *
4. Άσκηση στα είδη των συνθέτων *
5. Τα αχώριστα μόρια στα νέα ελληνικά - βρίσκω τις λέξεις © Κωνσταντίνα Σάιτ
6. Τα αχώριστα μόρια στα νέα ελληνικά - κουίζ, © Κωνσταντίνα Σάιτ
7. Αναζητώντας το μέρος του λόγου του α' συνθετικού μιας σύνθετης λέξης, © Κωνσταντίνα Σάιτ, εφαρμογή e-me
8. Αναζητώντας το μέρος του λόγου του β' συνθετικού μιας σύνθετης λέξης, © Κωνσταντίνα Σάιτ, εφαρμογή e-me
9. Παραγωγή: να συνδυάσεις τα επιθήματα με τις λέξεις και να σχηματίσεις όσα περισσότερα παράγωγα ουσιαστικά μπορείς που να δηλώνουν όργανο ή σκεύος (φόρμα google)
10. Παραγωγή: να συνδυάσεις τα επιθήματα με τις λέξεις και να σχηματίσεις όσα περισσότερα παράγωγα ουσιαστικά μπορείς που να δηλώνουν τόπο (φόρμα google)
11. Σύνθεση: να συνδυάσεις τα αχώριστα μόρια με τις λέξεις (φόρμα google)

• Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου

Ασκήσεις

1. 1η Άσκηση, Βάλε τις προτάσεις στη σωστή σειρά.
2. 2η Άσκηση, Βάλε τις προτάσεις στη σωστή σειρά.
3. 3η Άσκηση, Βάλε τις προτάσεις στη σωστή σειρά.
4. 4η Άσκηση, Βάλε τις προτάσεις στη σωστή σειρά.
5. 5η Άσκηση, Βάλε τις προτάσεις στη σωστή σειρά.
6. 6η Άσκηση, Βάλε τις προτάσεις στη σωστή σειρά.
7. 7η Άσκηση, Βάλε τις προτάσεις στη σωστή σειρά.
8. 8η Άσκηση, Βάλε τις προτάσεις στη σωστή σειρά.
9. 9η Άσκηση, Βάλε τις προτάσεις στη σωστή σειρά.
10. 10η Άσκηση, Βάλε τις προτάσεις στη σωστή σειρά.