Ελληνικός πολιτισμός, Διδάσκοντας την Οδύσσεια


15η ενότητα: ι 513-630/<462-566>

14η 15η 16η

 

 

Α' ΚΕΙΜΕΝΟ ι 513-630/<462-566>

ΚΥΡΙΑ ΘΕΜΑΤΑ:

● Διάλογος του νικητή Οδυσσέα με τον ηττημένο Κύκλωπα

● Προσευχή/κατάρα του Πολύφημου για τον Οδυσσέα

● Άρνηση του Δία να δεχτεί τη θυσία που του πρόσφερε ο Οδυσσέας

Η Οδύσσεια διαρκεί 41 ημέρες. Στην ενότητα διανύουμε την 33η ημέρα:

 

 

Απομάκρυνση από τη σπηλιά και αναχώρηση


Οδυσσέας

»Τότε κι εμείς, μόλις λιγάκι πιο μακριά βρεθήκαμε
απ’ τη σπηλιά και την αυλή, λύθηκα πρώτος από τον κριό,
515
λύνω μετά και τους συντρόφους.
Όσο πιο γρήγορα μπορούσαμε, τρέχαμε πίσω απ’ τα λιγνόποδα βοσκήματα,
θρεμμένα ωστόσο από το πάχος, στρέφοντας συνεχώς το μάτι μας
τριγύρω, ώσπου επιτέλους φτάσαμε στο πλοίο.
Εκεί μας είδαν οι καλοί συντρόφοι με αγαλλίαση,
520
εμάς που τον ξεφύγαμε τον θάνατο· στέναζαν όμως και θρηνούσαν
για τους άλλους. Κι όμως εγώ, κάνοντας νεύμα στον καθένα,
έδειξα πως δεν πρέπει να θρηνούν· προστάζοντας,
μόλις φορτώσουν τα πολλά καλόμαλλα βοσκήματα στο πλοίο,
να ξανοιχτούμε ευθύς στην αλμυρή τη θάλασσα. [...]

Προκλήσεις του Οδυσσέα και αντιδράσεις του Κύκλωπα

Η φυγή
Ο Οδυσσέας βρίζει τον Πολύφημο, Joseph Mallord William Turner Ο γίγαντας Πολύφημος, Ανώνυμος Αντιγραφέας του Rubens

527 Πήραμε κάποια απόσταση, τόση ωστόσο που ν’ ακούγεται η φωνή,
κι εγώ φώναξα τότε προς τον Κύκλωπα χλευάζοντας:
«Κύκλωπα, δεν σου έμελλε να πέσεις σε δειλό αρχηγό,
530
που πήγες κι έφαγες στη θολωτή σπηλιά σου τους συντρόφους του
μ’ άγρια βία· έπρεπε να πληρώσεις με το παραπάνω τα τόσα
ανόσια έργα σου. Άσπλαχνε εσύ, που δεν φοβήθηκες, μέσα στο σπίτι σου,
533-4
τους ξένους να καταβροχθίσεις· γι’ αυτό και σε τιμώρησαν / ο Δίας κι οι θεοί.»
535
Έτσι του μίλησα, κι αυτός χολώθηκε μέσα του πιο πολύ.
Κόβει λοιπόν μια κορυφή ψηλού βουνού και πάνω μας τη ρίχνει· [...]
539
Φουρτούνιασε στο πέσιμο του βράχου η θάλασσα, το κύμα
540
αγρίεψε και πίσω γύρισε απ’ τ’ ανοιχτά, το πλοίο παρασύροντας
προς τη στεριά – πήγαμε να καθίσουμε στην άμμο.
Όμως εγώ, στα χέρια πιάνοντας μακρύ κοντάρι,
έσπρωξα πάλι το καράβι προς τα μέσα· συγχρόνως φώναξα στους συντρόφους,
τους παραγγέλλω στα κουπιά να πέσουν, για να γλιτώσουμε απ’ το κακό [...].
547
Όταν πια σχίζοντας το κύμα βρεθήκαμε σ’ απόσταση από την ακτή,
πες δυο φορές μακρύτερα απ’ ό,τι πριν, θέλησα πάλι
να στραφώ στον Κύκλωπα, μόλο που γύρω μου οι σύντροφοί μου γύρευαν
550
πώς θα με συγκρατήσουν με λόγια μαλακά, καθένας από μέρους του:
«Σκληρέ κι αλύγιστε, τι σ’ έπιασε και προκαλείς ένα θεριό,
που τώρα μόλις, ρίχνοντας βράχο στ’ ανοιχτά,
έφερε πίσω το καράβι στη στεριά, κι είπαμε έφτασε το τέλος! [...]»

Ο Οδυσσέας αποκαλύπτει την ταυτότητά του

Έτσι μου μίλησαν· όμως δεν μπόρεσαν ν’ αλλάξουν το περήφανό μου θάρρος.
Γυρνώντας τότε προς το μέρος του, φώναξα εγώ πνιγμένος στον θυμό:
560
«Κύκλωπα, αν κάποιος κάποτε απ’ τους θνητούς ανθρώπους
ρωτήσει ποιος σου χάλασε το μάτι, ποιος σε τύφλωσε,
να πεις: «Ο Οδυσσεύς μού το ’βγαλε, ο πορθητής,
γιος του Λαέρτη, που έχει το σπιτικό του στην Ιθάκη.»
Ακούγοντας τον λόγο μου, βαριά αναστέναξε μιλώντας:
565
«Αλίμονό μου, να λοιπόν που τα παλιά μαντεύματα αληθεύουν·
ήτανε κάποτε στα μέρη μας ένας σπουδαίος και μεγάλος μάντης [...].ξέρεις ότι...
569
Αυτός τα πάντα μού προφήτευε όσα στο μέλλον θα συμβούν,
570
πως θα χαθεί το φως μου από το χέρι κάποιου Οδυσσέα.
Χρόνια περίμενα έναν άντρα μέγα κι όμορφο
να φτάσει εδώ, που να ’χει πάνω του αντρεία μεγάλη·
μα τώρα κάποιος αχαμνός, ασήμαντος και λίγος,  1
μου χάλασε το μάτι, αφού πρώτα με νάρκωσε με το κρασί του.
575
Αλλά, Οδυσσέα, έλα, κόπιασε εδώ, να πάρεις
το δώρο σου φιλόξενο· από τον ξακουσμένο Κοσμοσείστη θα γυρέψω
την επιστροφή σου. Είμαι δικός του γιος, κι αυτός το δέχεται
πως είναι ο πατέρας μου. Ο ίδιος μόνο, αν το θελήσει, μπορεί
να με γιατρέψει· άλλος κανείς απ’ τους μακάριους θεούς
580
μήτε κι απ' τους θνητούς ανθρώπους.»

Ο Οδυσσέας προσβάλλει τον Ποσειδώνα· έτσι, ο Πολύφημος ζητεί από τον θεό την τιμωρία του και εισακούεται.

θυσία αγριόχοιρου

Ο Οδυσσέας


Δημοτικό, «Του γιοφυριού της Άρτας» στ. 35-42: Η κατάρα της Λυγερής<
«Ιλιάδα», Ο Χρύσης ζητά από τον Απόλλωνα την τιμωρία των Αχαιών

Τελειώνοντας αυτός τον λόγο του, εγώ αμέσως του αποκρίθηκα:
«Άμποτε να μπορούσα να κόψω για καλά και τη ζωή και την πνοή σου,
κι έτσι τυφλό στον κάτω κόσμο να σε στείλω·
γιατί το μάτι σου κανείς δεν θα γιατρέψει, καν ο Κοσμοσείστης.»
585-6
Έτσι του μίλησα, κι αυτός [...] / ευχήθηκε στον μέγα Ποσειδώνα:
«Επάκουσέ με, Ποσειδών με την κατάμαυρή σου κόμη, εσύ κρατάς
τη γη στα χέρια σου· δώσε ποτέ να μη γυρίσει στην πατρίδα του αρχ
ο πορθητής της Τροίας Οδυσσεύς, γιος του Λαέρτη, που έχει
590
το σπιτικό του στην Ιθάκη.
Αν όμως είναι το γραφτό του να δει δικούς, να φτάσει
στο καλοχτισμένο σπιτικό του και να πατήσει της πατρίδας του το χώμα,
τότε να επιστρέψει αργά, χάνοντας πρώτα όλους τους συντρόφους,
594-5
πάνω σε ξενικό καράβι, και μες στο σπίτι του να βρει / καινούρια πάθη.»  2
Έτσι μιλώντας προσευχήθηκε, και τον συνάκουσε ο θεός
με την κατάμαυρή του χαίτη. [...]ξέρεις ότι...
[Έφτασαν, τέλος, εκεί όπου οι άλλοι σύντροφοι περίμεναν με αγωνία τον ερχομό τους.]

608 Μόλις αράξαμε, τραβάμε το καράβι μας στην άμμο
και βγήκαμε στο ακροθαλάσσι πρώτοι.
610
Ύστερα βγάλαμε απ’ το βαθύ καράβι γίδια και πρόβατα του Κύκλωπα,
και τα μοιράσαμε σωστά, κανείς μη φύγει αδικημένος από τη μοιρασιά.
Για μένα μόνο ξεχωρίζουν οι καλοί μου εταίροι
ένα κριάρι χάρισμα από τα πρόβατα που μοίρασαν. Αυτό στην αμμουδιά
το σφάζω, θυσία στον Κρονίδη Δία, που τον σκεπάζουν μαύρα νέφη,
615
κύριο των πάντων, κι έκαψα τα μεριά· όμως δεν δέχτηκε ο θεός  3
την ιερή μου προσφορά, μόνο μουρμούριζε και συλλογιόταν πώς
να χαθούν όλα τα καλοκούβερτα καράβια, να αφανιστούν
οι τιμημένοι σύντροφοί μου
. αρχαίο κείμενο  4
Τότε λοιπόν όλη τη μέρα, ώσπου να βασιλέψει ο ήλιος,
620
μείναμε εκεί, να τρώμε κρέας άφθονο, να πίνουμε γλυκό κρασί. [...]
623
Την άλλη μέρα που ξημέρωσε, ροδίζοντας τον ουρανό η Αυγή,
παρακινώ και παραγγέλλω οι σύντροφοι στα πλοία
625
ν’ ανέβουν και να λύσουν τις πρυμάτσες.
Εκείνοι υπάκουσαν κι ανέβηκαν, κάθισαν στα ζυγά και, καθισμένοι  5
στη σειρά, με τα κουπιά χτυπούσαν την αφρισμένη θάλασσα. 6
Πήραμε τότε ν’ ανοιχτούμε, με την ψυχή περίλυπη,
χαρούμενοι που δεν μας βρήκε ο χάρος, χάνοντας όμως
630
τους καλούς συντρόφους.

 

 

 


 

1. (στ. 573) αχαμνός: αδύνατος, καχεκτικός.

2. (στ. 588-595) δώσε [...] καινούρια πάθη: Με το πρώτο μέρος της κατάρας ο Πολύφημος εκφράζει την επιθυμία του («ποτέ να μη γυρίσει στην πατρίδα του»), ενώ με το δεύτερο («να επιστρέψει αργά [...] καινούρια πάθη») προσαρμόζεται προς την παραδομένη μοίρα του Οδυσσέα (όπως την προδιέγραψε ο Δίας στο ε 47– 49) και προς το σχέδιο βέβαια του ποιητή.

Δημοτικό, «Του γιοφυριού της Άρτας» στ. 35-42: Η κατάρα της Λυγερής, [πηγή: Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄Γυμνασίου]
Όμηρος, «Ιλιάδα» Α 37-42: Ο Χρύσης ζητά από τον Απόλλωνα την τιμωρία των Αχαιών [πηγή: Ομηρικά Έπη: Ιλιάδα Β΄Γυμνασίου]

3. (στ. 614-5) το σφάζω, θυσία στον Κρονίδη Δία, [...] κι έκαψα τα μεριά: Από το ζώο που θυσιαζόταν, έκαιγαν πάνω σε βωμό ή σε πρόχειρη φωτιά ορισμένα μέρη (συνήθως κομμάτια από τους μηρούς/«τα μεριά») και το υπόλοιπο το έψηναν και το έτρωγαν όσοι συμμετείχαν στη θυσία.

4. (στ. 616-8) συλλογιόταν πώς να χαθούν [...] ο ι τι σύντροφοί μου: Με την απόφασή του αυτή ο Δίας δεν θέλει να τιμωρήσει τους συντρόφους του Οδυσσέα, αλλά ως πατέρας των θεών και των ανθρώπων παρεμβαίνει ρυθμιστικά και ορίζει ως τιμωρία του ήρωα τη δεύτερη εκδοχή του αιτήματος του Πολύφημου, αυτή που ήταν σύμφωνη με τη μοίρα του Οδυσσέα, αφήνει δε ικανοποιημένους εν μέρει και τον Ποσειδώνα και την Αθηνά.

5. (στ. 626) κάθισαν στα ζυγά: Ο Ζήσιμος Σίδερης μεταφράζει: κάθισαν στους πάγκους.

6. (στ. 626-7) Εκείνοι [...] θάλασσα: Εδώ περιγράφεται το κύριο έργο των συντρόφων του Οδυσσέα στις θαλασσινές τους περιπέτειες.

 

αρχή

 



 

Ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης δραματοποιεί το επεισόδιο της «Κυκλώπειας» στο σατυρικό δράμα του Κύκλωψ με τρόπο κωμικό. Στο απόσπασμα που ακολουθεί παίρνουν μέρος ο Κύκλωπας, ο Οδυσσέας και ο χορός των Σατύρων, που παρουσιάζονται σαν αιχμάλωτοι κι αυτοί του Κύκλωπα.

 

[Ακούγονται φωνές και ουρλιαχτά του Κύκλωπα.]

 

(Κύ)κλωπας: Όι, όι ξεφτίλα! Με κατάκαψαν!

Μα δεν θα βγείτε ζωντανοί, ρε τιποτένιοι.

Στην πόρτα θα σταθώ και θα τη φράξω.

[Παρουσιάζεται στην είσοδο της σπηλιάς – αίματα τρέχουν από το μάτι του.]

(Χο)ρός: Τι φωνάζεις, Κύκλωπα!

Κύ. Με χάλασαν! Με χάλασαν!

Χο. Άσχημο σ’ έκαναν! Α!

Κύ. Άσχημο και ξοφλημένο.

Χο. Στα κάρβουνα θα παράπεσες...

Κύ. Με κατάστρεψε ο Κανένας...

Χο. Άρα δεν φταίει κανένας!

Κύ. Με τύφλωσε ο Κανένας!

Χο. Άρα δεν είσαι τυφλός!

Κύ. Αχ κι εσύ...

Χο. Μα τυφλώνει ο κανένας;

Κύ. Με κορϊδεύεις. Ο Κανένας πού είναι;

Χο. Ο κανένας! Πουθενά.

Κύ. Ο ξένος, για να καταλάβεις. Με πέθανε

ο μιαρός. Μ’ έπνιξε στο κρασί.

Χο. Α! τρομερός είναι ο κράσος, δύσκολα παλεύεται!

Κύ. Πού είναι επιτέλους! Μέσα είναι; Ξέφυγαν;

Χο. Εκεί! Εκεί! Στην πόρτα δίπλα! Στην κουφάλα.

Κιχ δεν βγάζουν.

Κύ. Προς ποιο μου χέρι;

Χο. Στο δεξί.

[Ο Κύκλωπας τρεκλίζει προς τα εκεί· ο Οδυσσέας πάει προς την άλλη μεριά.]

Κύ. Μα πού;

Χο. Σ’ αυτόν το βράχο. Από δω. Τους έπιασες;

[Προχωρώντας ο Κύκλωπας κουτουλάει στον βράχο.]

Κύ. Κακό στο κακό! Έσπασα το κεφάλι μου.

Χο. Ε, γρήγορα, σου ξεφεύγουν. Αργός είσαι.

Κύ. Δεν είπες από δω;

Χο. Όχι από κει. Από δω.

Κύ. Πού;

Χο. Εκεί, εκεί! Στ’ αριστερά σου.

Κύ. Πλάκα μού κάνεις, παίζεις με τη συμφορά μου.

Χο. Ούτε εκεί πια. Μπροστά σου τώρα! Πιάσ’ τον!

Κύ. Πού είσαι, βρε κακούργε, επιτέλους;

[Ο Οδυσσέας με τους συντρόφους του τώρα είναι δεξιά, στην άκρη της σκηνής.]

Οδ(υσσέας): Ε Κύκλωπα!

Τον φυλάω τον Οδυσσέα μου μακριά σου!

Κύ. Τι; Άλλο όνομα; Το άλλαξες;

Οδ. Οδυσσέας!

Το όνομα που μου ’δωσε ο νονός μου.

Έπρεπε να το πληρώσεις το άνομο φαΐ σου.

Κι αν δε σε τύφλωνα, που μου ’φαγες δυο φίλους,

εμ τότε τι την έκαιγα την Τροία εγώ;

Κύ. Όι μου, όι μου!

παλιός χρησμός του Τήλεμου αλήθεψε –

αν είσαι ο Οδυσσέας!

Το είπε πως θα φτάσεις από την Τροία φεύγοντας

κι ότι θα με τυφλώσεις.

Όμως κι εσύ κακήν κακώς θα το πληρώσεις.

Έτσι είπε.

Χρόνια και χρόνια μες στη θάλασσα θα δέρνεσαι.

Οδ. Α τώρα· κλαίγε.

Εγώ αυτό που είπες έκανα.

Τώρα κατεβαίνω και πάω στην ακτή·

το καραβάκι μου θα ρίξω στο νερό της θάλασσας·

ντουγρού για την πατρίδα φεύγω.

Κύ. Δεν θα μπορέσεις.

Τούτο το βράχο θα τον ξεκόψω

και πάνω σας θα τον ρίξω·

θα σας κομματιάσω

και τους συντρόφους σου και σένα.

Ας είμαι τυφλός.

Από την πίσω πόρτα της σπηλιάς θ’ ανεβώ.

[Μπαίνει στη σπηλιά, ενώ ο Οδυσσέας με τους συντρόφους του αποχωρούν.]

Χο. Κι εμείς θα τη σκαπουλάρουμε με τον Οδυσσέα.

Από δω και πέρα τώρα θα λατρεύουμε τον Βάκχο.

[Αποχωρεί και ο χορός των Σατύρων χορεύοντας.]

 

(Ευριπίδης, Κύκλωψ, στ. <665-709>, μτφρ. Κ. Τοπούζης, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα 1993)

 

Nα συγκρίνετε το απόσπασμα του δράματος αυτού με τις αντίστοιχες σκηνές της «Kυκλώπειας» επισημαίνοντας ομοιότητες και διαφορές.

 

αρχή

 


 

  1. O Oδυσσέας βγαίνει νικητής από τη σπηλιά του Kύκλωπα αλλά και θλιμμένος από την απώλεια των έξι συντρόφων του. Θριαμβολογεί λοιπόν με διάθεση εκδικητική, που παρουσιάζει κλιμάκωση.

    Προσδιορίστε την αυξανόμενη αυτή εκδικητική θριαμβολογία του με βάση τους τρεις λόγους που απευθύνει στον Πολύφημο: α. 529-534, β. 560-563, γ. 582-584.

  2. Λάβετε υπόψη σας ότι: α. ο επικός ήρωας, όταν νικά τον αντίπαλο, καυχιέται γι' αυτό· β. στην Oδύσσεια όποιος τιμωρείται έχει φταίξει. Kαι απαντήστε στο εξής: Mε ποιες προσθήκες ο ποιητής προσάρμοσε το απλό παραμύθι του Kύκλωπα στο επικό και ηθικό πλαίσιο της Oδύσσειας;

text Όμηρος,«Ιλιάδα» Χ 330-336: Ο Αχιλλέας νικά τον Έκτορα και καυχιέται [πηγή: Ομηρικά Έπη: Ιλιάδα Β΄ Γυμνασίου]

  1. Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί η υβριστική συμπεριφορά του Oδυσσέα α. από άποψη ψυχολογική (είχε λόγο να φερθεί έτσι;) και β. από άποψη δομική (ήταν αναγκαία μια τέτοια συμπεριφορά για να δικαιολογήσει τα βάσανα του Oδυσσέα, και το σχέδιο επομένως του ποιήματος;).

  2. Ποιο μέρος της κατάρας του Πολύφημου επέλεξε ο Δίας ως τιμωρία του Oδυσσέα και γιατί;

  3. Zωγραφίστε μια εικόνα αυτής της Ενότητας.

 

αρχή

 



 

Συμπληρώστε τα κενά της παραγράφου, αφού θυμηθείτε ότι:

Υβριστής γίνεται ο άνθρωπος που υπερβαίνει τα όριά του προσβάλλοντας/αδικώντας θεούς ή/και ανθρώπους. Η υπέρβαση αυτή/η ύβρη προκαλεί την οργή των θεών/τη νέμεση, και ακολουθεί η τιμωρία/ η τίση.

O Oδυσσέας έγινε υβριστής όταν

και ο Δίας έδειξε τη δυσαρέσκειά του όταν

και όρισε ως τιμωρία του ήρωα

 



 

Ερμηνευτικές επισημάνσεις

 

1. Η Ύβρις του Οδυσσέα

Οι φάσεις της κλιμακούμενης πορείας του (νικητή) Oδυσσέα προς την ύβρη και οι αντίστοιχες αντιδράσεις του (ηττημένου) Πολύφημου:

α. Μετά τις βιαστικές αλλά ψύχραιμες ενέργειες των στίχων 513-24 και την αίσθηση μιας σιγουριάς (527), ο Οδυσσέας θριαμβολογεί ως ήρωας επικός χλευάζοντας τον ηττημένο αντίπαλο: υπογραμμίζει τη γενναιότητά του και τη δίκαιη τιμωρία του Κύκλωπα, αλλά την αποδίδει στον Ξένιο Δία, στο όνομα του οποίου μάταια είχε ζητήσει φιλοξενία (528-34).

– Οργισμένος ο τυφλωμένος Κύκλωπας αντιδρά με άλογο πρωτογονισμό: οδηγημένος από τη φωνή του Oδυσσέα εκσφενδονίζει καταπάνω τους «μια κορυφή ψηλού βουνού», που απείλησε το καράβι και το γύρισε πίσω, η ναυτική εμπειρία του ήρωα όμως απέτρεψε το κακό (535-46).

β. Πιο σίγουρος τώρα ο Οδυσσέας («δυο φορές μακρύτερα από πριν»), παρά την αποτρεπτική συμβουλή των συντρόφων του (πρβλ. ι 48-54), προκαλεί τον Κύκλωπα καυχώμενος για την επιτυχία του: θεωρεί δικό του κατόρθωμα την τύφλωση και αποκαλύπτει την ταυτότητά του με όλους τους επίσημους τίτλους της (547-63) – από Oὖτις ξαναέγινε Oδυσσέας.

– H αποκάλυψη της ταυτότητας του Oδυσσέα ενεργοποιεί τη μνήμη του Πολύφημου: θυμάται μια παλιά προφητεία και, με βάση το δικό του μέγεθος, εκπλήσσεται με την ασημαντότητα του ανθρώπου που, για να τον τυφλώσει, χρησιμοποίησε απάτη. Επιχειρεί στη συνέχεια να ανταποδώσει –αλλά εντελώς αδέξια– την απάτη και κάνει λόγο για τον πατέρα του, τον Ποσειδώνα, ως τον μόνο που μπορεί να τον γιατρέψει (565-80).

γ. O Οδυσσέας άκουσε για δεύτερη φορά τώρα (μετά το ι 459) ότι ο Ποσειδώνας είναι πατέρας του Πολύφημου, αλλά δεν συγκρατείται· και δεν απευθύνεται μόνο εκδικητικά στον Κύκλωπα, αλλά προσβάλλει και τον μεγάλο θεό της θάλασσας περιφρονώντας τη δύναμή του (και βρίσκεται στον χώρο του)· ξεπέρασε έτσι τα ανθρώπινα όρια (582-4/).

– H αντίδραση του Πολύφημου: απευθύνει παράκληση στον πατέρα του και –με τα στοιχεία που διαθέτει πια– διατυπώνει μια διαζευκτική κατάρα για τον Oδυσσέα, που ο Ποσειδώνας την ενωτίστηκε αμέσως (585-97), χωρίς να καθορίσει όμως ποια εκδοχή της θα ισχύσει

→ Οι τρεις σύντομοι λόγοι του Oδυσσέα προς τον Κύκλωπα, κατιόντες ως προς την έκταση (6/<5> - 4 - 3 στ., αντίστοιχα) ανιόντες όμως, ως προς την ένταση, νευρώνουν το μέρος αυτό του κειμένου και υπογραμμίζουν τη διάθεση του ήρωα για θριαμβολογία, που κλιμακώνεται, έχει ωστόσο ψυχολογική εξήγηση: η αίσθηση της προσωπικής επιτυχίας (εξαπάτησε – τύφλωσε – αποδυνάμωσε έναν γίγαντα), που εκδηλώθηκε ήδη στο 460-1 και 493-4, ήταν φυσικό να μεγαλώσει, όταν ο Οδυσσέας, με την ιδέα ότι ξέφυγε τον κίνδυνο, θέλησε ως ήρωας επικός να πανηγυρίσει τη νίκη του, εκδικούμενος έτσι και την απώλεια των έξι συντρόφων του. Aρχίζει λοιπόν να θριαμβολογεί σεμνά στην αρχή, υπεροπτικά στη συνέχεια και προσβλητικά τέλος για τον ίδιο τον Ποσειδώνα· έφτασε έτσι στην ύβρη.

 

2. H έννοια ὕβρις σχολιάζεται εκτενέστερα τώρα σε σχέση με τη συμπεριφορά τόσο του Oδυσσέα, όσο και του Πολύφημου (βλ. και τη σημείωση 13 της 2ης διδ. ενότητας): H ὕβρις είναι σύλληψη του ανθρώπου που διαμορφώθηκε μέσα σε θεοφοβούμενη κοινωνία, έχει μια αίσθηση δικαίου και γνωρίζει τα όριά του στις σχέσεις του με τους θεούς και τους συνανθρώπους του. Εκδηλώνεται ως προσβολή/αδικία εις βάρος θεών ή/και ανθρώπων, σε στιγμές που κάποιος αισθάνεται δυνατός, νικητής κ.τ.ό., και καταλήγει σε υπέρβαση των ορίων του. Την υπέρβαση αυτή οι θεοί την εχθρεύονται· ή, μάλλον, η υπέρβαση προκαλεί την οργή των θεών/τη νέμεση και ακολουθεί η τιμωρία/η τίση, αν ο πορευόμενος προς την ύβρη αδιαφορήσει για την (με κάποιον τρόπο) προειδοποίηση των θεών να σταματήσει αυτή την πορεία· σχηματικά:

ύβρη→νέμεση→τίση.

H ὕβρις εδώ προβάλλει ως ασέβεια/περιφρόνηση του Ποσειδώνα από τον Oδυσσέα, και ο Δίας εκδήλωσε αμέσως την απαρέσκειά του προς τον ήρωα ορίζοντας και την τιμωρία του (615-8), που θεμελιώνει τη δομή του ποιήματος. Ήταν αναγκαία, δηλαδή, η ύβρις του Oδυσσέα για να συνδεθούν τα παθήματά του με την ηθική αρχή της Οδύσσειας, σύμφωνα με την οποία όποιος παθαίνει έχει φταίξει γι’ αυτό. Σημασία έχει ότι ο ποιητής φρόντισε το ἀναγκαῖον να το συνδυάσει με το εἰκός, να γίνει δηλαδή υβριστής ο Οδυσσέας σε μια στιγμή που ήταν ψυχολογικά ώριμος γι’ αυτό.

Εκτός λοιπόν από την επική καυχησιολογία, προστέθηκε και ηθική στο παραμύθι του Kύκλωπα.

 

3. Η λεία

Aπό τις τελευταίες ενέργειες του Oδυσσέα και των συντρόφων του επισημαίνεται η δίκαιη μοιρασιά της λείας και η τιμητική προσφορά του κριαριού στον αρχηγό, το οποίο έσπευσε να προσφέρει ευχαριστήρια θυσία στον Δία, που δεν έγινε όμως δεκτή (610-6/<548-53>). H άρνηση αυτή αποτελεί την πρώτη ένδειξη ότι ο Oδυσσέας, προσβάλλοντας τον Ποσειδώνα, έγινε δυσάρεστος στους θεούς.

H απόφαση, τώρα, του Δία να αφανιστούν τα καράβια και οι σύντροφοι του Oδυσσέα (616-8/<554-5>), όπως εκ των υστέρων υποθέτει στη διήγησή του ο ήρωας, δείχνει ότι ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων, αναλαμβάνοντας ρόλο διαιτητή, καθόρισε ως τιμωρία του ήρωα τη μικρότερη εκδοχή του αιτήματος του Πολύφημου· επέλεξε δηλαδή την τιμωρία τη σύμφωνη με τη σχετική παράδοση για τη μοίρα του Oδυσσέα, αυτήν που αναγκάστηκε, τελικά, να δεχθεί και ο Ποσειδώνας.

 

4. «Κυκλώπεια» και ηθογράφηση του Οδυσσέα

H «Kυκλώπεια» ηθογραφεί τον Oδυσσέα περισσότερο από κάθε άλλη περιπέτειά του και γίνεται αιτία και αφετηρία των βασάνων του. Στη σπηλιά του Πολύφημου ο ήρωας δεν είναι ακόμη πολύπαθος· τον χαρακτηρίζει τόλμη και διάθεση ερευνητική. Δοκιμάζει έτσι τον Κύκλωπα στο όνομα του Ξένιου Δία. Και όταν διαπιστώνει τη στάση του απέναντι στους θεούς, αρχίζει να παίρνει προφυλάξεις (με την πλαστή ιστορία για το καράβι τους), ενώ, όταν δοκιμάζεται (με την απώλεια έξι συντρόφων), επιστρατεύει κάθε δολερό τέχνασμα (το κρασί, την τύφλωση, το πλαστό όνομα, τη φυγή κάτω από τα κριάρια), εξουδετερώνει τον γίγαντα και σώζεται μαζί με τους υπόλοιπους έξι συντρόφους. Επιβεβαιώνει έτσι στο έπακρο τους χαρακτηρισμούς του πολύτροπου/του πολυμήχανου/του πολυμήτιος, ως επικός ήρωας όμως δεν αποφεύγει την καυχησιολογία –και δίνει στοιχεία στον Πολύφημο για την κατάρα του– ούτε την υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων – και προσβάλλει τον Ποσειδώνα. Γίνεται έτσι υβριστής, γι’ αυτό ο Δίας, αντί να δεχτεί τη θυσία του, καθορίζει την τιμωρία του. Στη συνέχεια ο Οδυσσέας, πληρώνοντας το αμάρτημά του και αναπτύσσοντας καρτερία στις συμφορές, θα αποδειχτεί και πολύτλας (πολύπαθος και καρτερικός).

 

Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία

 

1. Από την ιωνική περιέργεια στην ύβρη και τιμωρία του Οδυσσέα

α. «Μέσα στις άλλες περιπέτειες του Οδυσσέα η σύγκρουσή του με τον Πολύφημο παίρνει μια θέση κεντρική και ιδιότυπη. Με το επεισόδιο αυτό ο ήρωας εκπορθεί τον φανταστικό χώρο, που δεν είναι πια πεδίο διαφυγής και λησμοσύνης (όπως στο προηγούμενο επεισόδιο των Λωτοφάγων) αλλά τόπος οξύτατου και τυπικού ανταγωνισμού του επικού κόσμου με τις προκοινωνικές, ανοργάνωτες και άγριες δυνάμεις της φύσης. [...]

Από τον αγώνα αυτόν ο Οδυσσέας βγαίνει νικητής μαζί και νικημένος σε τρία επίπεδα: στο βιολογικό, στο ηθικό και στο θρησκευτικό. Χάνει έξι από τους συντρόφους του, [...] αλλά κερδίζει με την πανουργία του τη δική του ζωή και τη ζωή των άλλων έξι εταίρων του· τυφλώνει και εμπαίζει τον Πολύφημο, ενδίδει όμως στο τέλος στον πειρασμό και αποκαλύπτει την αληθινή του ταυτότητα, πράγμα που επισύρει την οργή του Κύκλωπα και του Ποσειδώνα- εκπροσωπεί και υπερασπίζεται το δίκαιο της θεοσέβειας και της φιλοξενίας στο όνομα του Δία, όταν όμως, ύστερα από τη σωτηρία του, προσφέρει ευχαριστήριες θυσίες στον γιο του Κρόνου, [...] ο Δίας απορρίπτει τις θυσίες, και την ίδια ώρα είναι βυθισμένος στα σκοτεινά του σχέδια, που προετοιμάζουν τον αφανισμό όλων των συντρόφων και όλων των καραβιών του Οδυσσέα.» (Μαρωνίτης 1, σσ. 181-2, Γ').

β. «Στο στίχο ι 536 ο Ποσειδώνας κατανεύει στην ευχή του Πολύφημου, δίχως να ξεκαθαρίζει αν δέχεται τη μέγιστη ή την ελάχιστη τιμωρία για τον αντίπαλό του ήρωα. Αυτό όμως που δεν το κάνει για λόγους ευνόητους ο θαλάσσιος θεός, το κάνει αμέσως παρακάτω ο Δίας. Γιατί οι στίχοι ι 554-555 λύνουν αυτό ακριβώς το δίλημμα- [...]. Ότι μια τέτοια διαιτητική απόφαση του Δία υπόκειται στους στίχους 554-555 φαίνεται και από το ρήμα μερμήριζεν του στίχου 554- μερμηρίζω στο έπος σημαίνει, κατά κανόνα, λύνω ένα πρόβλημα που επιδέχεται περισσότερες από μία λύσεις. Ο Δίας επομένως με το επίμαχο δίστιχο δεν πλήττει τους συντρόφους του ήρωα, αλλά ρίχνει το βάρος του, ώστε να ισχύσει η ελάχιστη τιμωρία για τον Οδυσσέα. Επειδή όμως και η ελάχιστη αυτή τιμωρία είναι μεγάλη για τον φιλέταιρο Οδυσσέα της Οδύσσειας, ο τόνος του ήρωα, καθώς αναδιηγείται ή εικάζει την απόφαση του Δία, εκφράζει έμμεσα πικρία και διαμαρτυρία. Αυτή η διάθλαση ωστόσο της απόφασης του Δία μέσα από τη διάθεση του Οδυσσέα δεν αλλοιώνει τον μόνιμο ρόλο που παίζει ο θεός στην Οδύσσεια και που είναι να γεφυρώνει τα χάσματα και τις αντιθέσεις όχι μόνο των θνητών αλλά και των θεών. Έτσι εδώ ετοιμάζεται ο διαιτητικός ρόλος του Δία ανάμεσα στον χόλο του Ποσειδώνα για τον Οδυσσέα και στην προστασία της Αθηνάς.» (Ό.π., σσ. 195-6).

 

2. O φιλέταιρος Oδυσσέας και οι εταίροι

 

«[...] εντυπωσιάζει [...] η επιμονή του προοιμίου να αθωώσει παντελώς τον Oδυσσέα για τον αφανισμό των εταίρων του, και αντ’ αυτού να τον εμφανίσει ενθέρμως φιλέταιρο. H επιμονή αυτή του ποιητή της Οδύσσειας δεν είναι ανεξήγητη [...]· στον βαθμό που ο επικός νόστος του Oδυσσέα προϋποθέτει τον νοβελιστικό γυρισμό ενός ξενιτεμένου στην πατρίδα του, ύστερα από πολλά χρόνια περιπλάνησης, δεν αφήνει πολλά περιθώρια επιστροφής του μαζί με κάποιους συντρόφους· ο μοναχικός νόστος στην περίπτωση αυτή είναι λίγο πολύ υποχρεωτικός. Tούτο σημαίνει ότι οι εταίροι της Οδύσσειας πληρώνουν το τίμημα της νοβελιστικής παραλογής, στην οποία όφειλε να υπακούσει ο ποιητής και να υποταχθεί ο πρωταγωνιστικός ήρωας του έπους του. Αυτή τη λανθάνουσα ενοχή του επικού Oδυσσέα για την απώλεια των εταίρων του αντιστρέφει, πιστεύω, ο ποιητής της Οδύσσειας, εμφανίζοντας, με τόση μάλιστα έμφαση, στο προοίμιο τον Oδυσσέα ως κατεξοχήν φιλέταιρο αρχηγό.

H προηγούμενη υπόθεση ενισχύεται, αν συνυπολογιστεί το τέλος της Kυκλώπειας: όπου ο Δίας δεν ενδίδει στις ευχές και στις θυσίες του Oδυσσέα, που σκοπεύουν στον κατευνασμό του Ποσειδώνα [...], αλλά μερμηρίζοντας αποφασίζει, αντί του κατεξοχήν ένοχου Oδυσσέα, να απολεσθούν οι εταίροι του και όλα τα καράβια. Συμπέρασμα, προκλητικό ασφαλώς και εξεζητημένο: καθώς η θεϊκή απόφαση για τον αφανισμό των εταίρων προηγείται της καταστροφικής τους ατασθαλίας στο νησί της Θρινακίας, η ενοχή τους κατά κάποιον τρόπο μετριάζεται και ένα μερίδιό της τουλάχιστον μετατίθεται στον φιλέταιρο παρά ταύτα αρχηγό τους. Aθώοι-ένοχοι οι εταίροι λοιπόν· ειρωνικό οξύμωρο που θα το συναντήσουμε και στην περίπτωση των μνηστήρων, και στους δύο μάλιστα φορείς πολλαπλασιασμένο.» (Mαρωνίτης, σσ. 3 0-1, B΄· βλ. και τις σελίδες 3 6-9 του ίδιου βιβλίου).

 

3. Η ύβρις: έννοια και εφαρμογές

α. Έστι γαρ ύβρις το πράττειν και λέγειν εφ οίς αισχύνη εστίν τω πάσχοντι, μή ίνα τι γίγνεται αύτω άλλο ή ότι εγένετο, αλλ' όπως ήσθη· οι γαρ αντιποιούντες ουχ υβρίζουσιν αλλά τιμωρούνται. Αίτιον δε της ηδονής τοις υβρίζουσιν, ότι οίονται κακώς δρώντες αυτούς υπερέχειν μάλλον. Διό οι νέοι και οι πλούσιοι υβρισταί υπερέχειν γαρ οίονται υβρίζοντες. Ύβρεως δε ατιμία, ο δ' ατιμάζων ολιγωρεί· το γαρ μηδενός άξιον ουδεμίαν έχει τιμήν, ούτε αγαθού ούτε κακού. (Αριστοτέλης, Ρητορική, 1378b, 24-30). Και σε μετάφραση Ιγνατιάδη:

«Ύβρις είναι το να κάνει κανείς και να λέει τέτοια πράγματα τα οποία ντροπιάζουν τον υβριζόμενο, όχι για να κερδίσει κάτι ή γιατί συνέβη κάτι προηγουμένως, αλλά μόνον για να ευχαριστηθεί [ο υβριστής]. Γιατί αυτοί που ανταποδίδουν μια πράξη δεν γίνονται υβριστές, αλλά εκδικούνται. Και αιτία της ηδονής που αισθάνονται οι υβριστές είναι ότι νομίζουν πως προσβάλλοντας τους άλλους γίνονται ανώτεροι απ' αυτούς. Γι' αυτόν τον λόγο οι νέοι και οι πλούσιοι γίνονται υβριστές- γιατί νομίζουν ότι η υβριστική τους συμπεριφορά τούς δίνει μια υπεροχή. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της ύβρεως είναι η προσβολή και αυτός που προσβάλλει κάποιον τον περιφρονεί. Γιατί αυτό που δεν έχει καμιά αξία δεν το εκτιμούν καθόλου οι άνθρωποι, ούτε ως καλό ούτε ως κακό.»

 

αρ