Το ρήμα και οι διαθέσεις του στα Νέα Ελληνικά

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Το ρήμα και οι διαθέσεις του

Τι είναι το ρήμα;

Πριν να μελετήσουμε το ρήμα ας δούμε πρώτα κάποια παραδείγματα:

Η Ελένη χτενίζει την κούκλα.
Η Ελένη κουρεύτηκε από τη μαμά της.
Η Ελένη χτενίζεται.
Η Ελένη κοιμάται.

Εύκολα παρατηρούμε ότι στις τέσσερις παραπάνω προτάσεις το ίδιο πρόσωπο (η Ελένη) κάνει κάθε φορά κάτι διαφορετικό. Στο 1^ο παράδειγμα χτενίζει την κούκλα της, στο 2^ο κουρεύτηκε, στο 3^ο χτενίζεται και στο 4^ο κοιμάται.

Η λέξη που μας δείχνει τι κάνει η Ελένη λέγεται ρήμα. Βεβαίως, στη θέση της Ελένης μπορούμε να βάλουμε οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο ή ένα ζώο - φυτό ή ένα πράγμα και να δημιουργήσουμε πολλές προτάσεις, π.χ.

Ο Γιώργος χαϊδεύει ένα σκυλάκι. (πρόσωπο)
Τα λουλούδια φυτεύτηκαν από τον κηπουρό. (φυτό)
Το σκυλάκι χαίρεται. (ζώο)
Ο ουρανός συννέφιασε. (πράγμα)

Αν προσέξουμε για άλλη μια φορά τα πρώτα τέσσερα παραδείγματα θα διαπιστώσουμε ότι στο 1^ο και στο 3^ο παράδειγμα η Ελένη κάνει μια ενέργεια (χτενίζει-χτενίζεται)· στο 2^ο δέχεται μια ενέργεια (κουρεύτηκε), ενώ στο 4^ο δεν κάνει τίποτα απολύτως, απλώς βρίσκεται σε μια κατάσταση (κοιμάται, η τυχερή).

Θα μπορούσαμε λοιπόν, να πούμε ότι:

ρήμα λέγεται η λέξη που μας δείχνει ότι ένα πρόσωπο, ζώο-φυτό ή πράγμα ενεργεί ή δέχεται μια ενέργεια ή βρίσκεται σε μια κατάσταση.

Στα ίδια παραδείγματα το πρόσωπο, ζώο - φυτό ή πράγμα που κάνει την ενέργεια ή που τη δέχεται ή που βρίσκεται σε μια κατάσταση το ονομάζουμε υποκείμενο. Άρα θα μπορούμε να πούμε ότι:

υποκείμενο είναι η λέξη (ή η φράση) που δείχνει σε μια πρόταση ποιος ενεργεί ή ποιος δέχεται μια ενέργεια ή ποιος βρίσκεται σε μια κατάσταση.

Τι είναι οι διαθέσεις του ρήματος;

Μπορείς επίσης να δεις το βίντεο και να απαντάς σε ερωτήσεις κατανόησης, της Κωνσταντίνα Σάιτ

Ακόμη μπορείς να δεις κι αυτό το βίντεο της Κωνσταντίνας Σάιτ

Ήδη με τα πρώτα παραδείγματα, αλλά και με τον ορισμό του ρήματος, αναφερθήκαμε στις διαθέσεις. Είδαμε, δηλαδή, ότι ένα ρήμα άλλοτε δείχνει ότι το υποκείμενο κάνει μια ενέργεια, άλλοτε ότι δέχεται μια ενέργεια ή ότι παθαίνει κάτι κι άλλοτε ότι βρίσκεται σε μια κατάσταση. Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι:

διάθεση είναι μια ιδιότητα του ρήματος με την οποία φαίνεται αν το υποκείμενο ενεργεί ή δέχεται μια ενέργεια ή βρίσκεται σε μια κατάσταση.

Πόσες και ποιες είναι οι διαθέσεις;

Οι διαθέσεις στα Νέα Ελληνικά, αλλά και στα Αρχαία, είναι τέσσερις (4): η ενεργητική, η παθητική, η μέση και η ουδέτερη.

Η ενεργητική διάθεση

Ας δούμε και πάλι κάποια παραδείγματα, όχι τα ίδια για να μη γίνεται και βαρετό!

1^ο παράδειγμα

Ο ήλιος λάμπει

Στο παράδειγμά μας έχουμε ένα ρήμα που μας δείχνει ότι ο ήλιος κάνει μια ενέργεια (λάμπει)

2^ο παράδειγμα

Ο ήλιος

φωτίζει τη γη

Στο παράδειγμά μας έχουμε ένα ρήμα που μας δείχνει ότι ο ήλιος κάνει μια ενέργεια (φωτίζει).

Αν σκεφτούμε λίγο περισσότερο, θα πούμε ότι το ρήμα (φωτίζει) δείχνει πως το υποκείμενο (ήλιος) ενεργεί.

Ακόμη μπορούμε να πούμε ότι η ενέργεια του ήλιου πηγαίνει (μεταβαίνει) στη γη.

Βγάζουμε, συνεπώς, το συμπέρασμα ότι:

ενεργητική διάθεση έχουν τα ρήματα που δείχνουν πως το υποκείμενο ενεργεί (λάμπει, φωτίζει).

Όταν, η ενέργεια του ρήματος πηγαίνει σε κάποιον άλλον (γη), τότε λέμε πως το ρήμα είναι ενεργητικό μεταβατικό.

Όταν έχουμε ρήματα που δηλώνουν απλώς ενέργεια, χωρίς η ενέργεια αυτή να πηγαίνει κάπου αλλού, τότε λέμε πως το ρήμα είναι ενεργητικό αμετάβατο.

Το πρόσωπο ή το πράγμα (γη) στο οποίο πηγαίνει η ενέργεια του υποκειμένου (ήλιος) το ονομάζουμε αντικείμενο.

Παρομοίως θα μπορούσαμε να πούμε τις προτάσεις:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

υποκείμενο	ρήμα	αντικείμενο
Ο γεωργός	οργώνει	το χωράφι.
Ο Γιώργος	χτύπησε	τον Παναγιώτη.
Ο καθηγητής	διδάσκει	το μάθημα.

Η παθητική διάθεση

Μήπως το προηγούμενο παράδειγμα:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Ο ήλιος

φωτίζει τη γη

μπορούμε να το πούμε και με διαφορετικό τρόπο;

Βεβαίως. Μπορούμε να πούμε:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Η γη

φωτίζεται από τον ήλιο.

Διαβάζοντας προσεκτικά το παράδειγμα βλέπουμε ότι έχουμε και πάλι ένα ρήμα που δείχνει ενέργεια (φωτίζεται) Αυτή τη φορά όμως το υποκείμενο (η γη) δεν ενεργεί αλλά δέχεται την ενέργεια (φωτίζεται) από τον ήλιο.

Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι:

παθητική διάθεση έχουν τα ρήματα που δείχνουν πως το υποκείμενο δέχεται μια ενέργεια, παθαίνει κάτι από κάποιον άλλον.

Το πρόσωπο ή το πράγμα που μας δείχνει από ποιον παθαίνει κάτι το υποκείμενο (από την ήλιο) λέγεται ποιητικό αίτιο.

Παρομοίως θα μπορούσαμε να πούμε τις προτάσεις:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

υποκείμενο	ρήμα	αντικείμενο
Ο γεωργός	οργώνει	το χωράφι.
Ο Γιώργος	χτύπησε	τον Παναγιώτη.
Ο καθηγητής	διδάσκει	το μάθημα.

με διαφορετικό τρόπο, δηλαδή:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

υποκείμενο	ρήμα	ποιητικό αίτιο
Το χωράφι	οργώνεται	από τον γεωργό.
Ο Παναγιώτης	χτυπήθηκε	από τον Γιώργο.
Το μάθημα	διδάσκεται	από τον καθηγητή.

Η μέση διάθεση

Ας δούμε πρώτα ένα παράδειγμα.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Ο Νίκος χτενίζεται.

Σ' αυτήν την πρόταση το υποκείμενο (Νίκος) κάνει μια ενέργεια (χτενίζεται). Η ενέργεια όμως αυτή δεν πάει σε κάποιον άλλον, αλλά επιστρέφει στον εαυτό του.

Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι:

μέση διάθεση έχουν τα ρήματα που δείχνουν πως το υποκείμενο ενεργεί και η ενέργεια επιστρέφει στο ίδιο.

Θα μπορούσαμε να έχουμε και δύο υποκείμενα που ενεργούν και η ενέργεια επιστρέφει στα ίδια. Πώς γίνεται αυτό;

Ας δούμε τα παραδείγματα:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Ο Νίκος και η Ελένη φιλιούνται.
Τα λαγουδάκια αγκαλιάζονται.

Στην περίπτωση αυτή τα ρήματα λέγοντα μέσα αλληλοπαθητικά

Η ουδέτερη διάθεση

Είδαμε μέχρι τώρα το υποκείμενο

α) να ενεργεί και η ενέργεια να πηγαίνει κάπου αλλού (ενεργητική διάθεση),

β) να δέχεται μια ενέργεια (παθητική διάθεση),

γ) να ενεργεί και η ενέργεια να επιστρέφει στο ίδιο (μέση διάθεση).

Ας αφήσουμε τώρα το υποκείμενο ήσυχο...

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Ο Νίκος κοιμάται.
Ο Νίκος κάθεται.

Στα παραδείγματα το υποκείμενο (Νίκος) ούτε ενεργεί ούτε δέχεται κάποια ενέργεια· απλώς βρίσκεται σε μια κατάσταση.

Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι:

ουδέτερη διάθεση έχουν τα ρήματα που δείχνουν πως το υποκείμενο ούτε ενεργεί ούτε δέχεται κάποια ενέργεια, απλώς βρίσκεται σε μια κατάσταση.

Προσοχή!!!

Σε ποια διάθεση ανήκει το ρήμα το καταλαβαίνουμε από το νόημα της πρότασης, από τα συμφραζόμενα, όπως λέμε.

Με άλλα λόγια, το ίδιο ρήμα μπορεί να είναι άλλοτε σε ενεργητική διάθεση, άλλοτε στην παθητική κι άλλοτε στη μέση, π.χ.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Η μαμά χτενίζει την κόρη της.	ενεργητική
Η μαμά χτενίστηκε από την κομμώτρια.	παθητική
Η μαμά χτενίζεται.	μέση

Γι' αυτό πρέπει να προσέχουμε καλά το νόημα κάθε πρότασης!

Συγκεντρωτικός πίνακας

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

ενεργητική διάθεση	το υποκείμενο	ενεργεί	και η ενέργεια πηγαίνει κάπου αλλού.
ενεργητική διάθεση	Ο γεωργός	οργώνει	το χωράφι.
παθητική διάθεση	το υποκείμενο	δέχεται	μια ενέργεια από κάποιον άλλο.
παθητική διάθεση	Το χωράφι	οργώνεται	από τον γεωργό.
μέση διάθεση	το υποκείμενο	ενεργεί	και η ενέργεια επιστρέφει στο ίδιο.
μέση διάθεση	Η Ελένη	ντύνεται.
ουδέτερη διάθεση	το υποκείμενο	βρίσκεται σε μια κατάσταση
ουδέτερη διάθεση	Ο Νίκος	βαριέται.

Ασκήσεις

Για να τα καταλάβεις καλύτερα χρειάζεται να εξασκηθείς. Οι ασκήσεις δεν είναι για να μας βάλουν βαθμό, αλλά για να μαθαίνουμε καλύτερα, γι' αυτό μην αγχώνεσαι και μη στεναχωριέσαι...

Βιβλιογραφία

	Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α', Β' Γ' Γυμνασίου, Σωφρόνης Χατζησαββίδης - Αθανασία Χατζησαββίδου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α, 2011
	Νεοελληνική Γραμματική, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ΟΕΣΒ, Αθήνα, 1941
	Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας, David Holton - Peter Mackridge - Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Πατάκης, Αθήνα, 1999
	Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρ. Κλαίρης - Γ. Μπαμπινιώτης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005
	Γραμματική Ε, Στ Δημοτικού, Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton - Μιχ. Γεωργιαφέντης - Γεώργιος Κοτζόγλου - Μαργαρίτα Λουκά, ΟΕΔΒ, Αθήνα
	Εφαρμοσμένη Γραμματική της Δημοτικής και Συντακτικό, Γιάννη Β. Παπαναστασίου, Αθήνα, 1989
	Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση
	Νεοελληνική Γλώσσα Α' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006
	Νεοελληνική Γλώσσα Β' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006
	Νεοελληνική Γλώσσα Γ' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006