Τι είναι οι εγκλίσεις;

Ας παρατηρήσουμε το ίδιο ρήμα στις παρακάτω προτάσεις:

1. Δένω τα κορδόνια των παπουτσιών μου.

2. Δεν ξέρω να δένω τα κορδόνια των παπουτσιών μου.

3. Δένε τα κορδόνια των παπουτσιών σου.

4. Έχω δέσει τα κορδόνια των παπουτσιών μου.

5. α) Δένοντας τα κορδόνια των παπουτσιών μου βρήκα ένα ευρώ // β)Τα κορδόνια των παπουτσιών μου είναι δεμένα.

Όπως διαπιστώνεις το ίδιο ρήμα (δένω) εμφανίζεται με διαφορετικές μορφές στις παραπάνω προτάσεις. Αυτές οι διαφορετικές μορφές εκφράζουν και διαφορετικές σημασίες. Δηλαδή με την πρόταση «δένω τα κορδόνια των παπουτσιών μου» δηλώνουμε κάτι αληθινό, ενώ με την πρόταση «δένε τα κορδόνια των παπουτσιών σου» διατάζουμε κάποιον. Αυτές οι διαφορετικές μορφές του ρήματος είναι οι εγκλίσεις. Εννοείται, βέβαια, πως ο ομιλητής αποφασίζει κάθε φορά με ποιο τρόπο θα μιλήσει, άρα με ποια μορφή του ρήματος θα εκφράσει αυτό που θέλει, ανάλογα με τον στόχο που θέλει να πετύχει. Συνεπώς μπορούμε να πούμε ότι:

Πόσες και ποιες εγκλίσεις έχουμε;

Από τα προηγούμενα παραδείγματα συμπεραίνουμε ότι το ρήμα εμφανίζεται με πέντε διαφορετικές μορφές. Άρα, έχουμε πέντε εγκλίσεις. Αυτές είναι η οριστική, η υποτακτική, η προστακτική, το απαρέμφατο και η μετοχή.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τις εγκλίσεις μπορούμε να τις χωρίσουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες: α) στις προσωπικές και β) στις απρόσωπες.

• α) προσωπικές εγκλίσεις, αυτές δηλαδή που έχουν διαφορετικούς τύπους για τα διαφορετικά πρόσωπα του ρήματος. Στις προσωπικές κατατάσσονται: α) η οριστική, β) η υποτακτική και γ) η προστακτική

• β) απρόσωπες εγκλίσεις, αυτές δηλαδή που έχουν τον ίδιο τύπο για τα διαφορετικά πρόσωπα του ρήματος. Στις απρόσωπες εγκλίσεις κατατάσσονται: α) το απαρέμφατο και β) η μετοχή

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Στους πίνακες που ακολουθούν φαίνονται οι διαφορετικοί τύποι για τα διαφορετικά πρόσωπα του ρήματος στις προσωπικές εγκλίσεις στον ενεστώτα της ενεργητικής φωνής του ρ. δένω στην καταφατική και αρνητική μορφή:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τις εγκλίσεις σε όλους τους χρόνους μπορείς να τις βρεις εδώ

Από τη μελέτη των παραπάνω πινάκων συμπεραίνουμε ότι για να σχηματίσουμε την υποτακτική χρησιμοποιούμε τους ίδιους τύπους με εκείνους της οριστικής, χρησιμοποιούμε όμως επιπλέον το μόριο να ή τους συνδέσμους αν, εάν, σαν, πριν, πριν να, μόλις, προτού, άμα, για να, μήπως, μην (με τη σημασία του μήπως).

Στην αρνητική μορφή η οριστική έχει άρνηση δε(ν), ενώ η υποτακτική έχει άρνηση μη(ν).

Για την οριστική στον Μέλλοντα χρησιμοποιούμε το μόριο θα.

Η προστακτική έχει τύπους μόνο για το β’ ενικό και το β’ πληθυντικό και έχει διαφορετικούς τύπους από την οριστική, τουλάχιστον για το β’ ενικό (δένε). Η προστακτική δεν έχει τύπους για την άρνηση*. Όταν θέλουμε να δώσουμε αρνητική προσταγή χρησιμοποιούμε την υποτακτική, π.χ.

Τρέχα γρήγορα (προστακτική) / Μην τρέχεις γρήγορα (υποτακτική).

Με λίγα λόγια:

Στην οριστική χρησιμοποιούμε το μόριο θα και την άρνηση δεν.

Στην υποτακτική χρησιμοποιούμε τα μόρια να ή ας και την άρνηση μη(ν).

Η προστακτική έχει δικούς της τύπους και δεν έχει άρνηση.

* Σημείωση

Το αν έχει η προστακτική άρνηση ή όχι είναι ένα θέμα αρκετά αμφιλεγόμενο.

Στο παλιό συντακτικό του Γυμνασίου δηλώνεται ότι η προστακτική χρησιμοποιείται και αποφατικά.

Στη «Νεοελληνική Σύνταξις» του Τζάρτζανου, εκδ. Κυριακίδη, τ.Α', σελ. 292 (§ 192.2) δηλώνεται ότι η προστακτική χρησιμοποιείται μόνο καταφατικά και οι περιπτώσεις με την άρνηση (π.χ. μη γελάτε) είναι υποτακτική. Όμως στη σελ. 295 § 193 αναφέρεται ότι: «η προστακτική εν γένει είναι η έγκλισις της δεδηλωμένης απαιτήσεως, ήτοι εκφράζει κυρίως προσταγή ή απαγόρευσι (άρνησις μή)... Μή φωνάζετε».

Στη γραμματική των Holton, Mackridge, Φιλιππάκη, εκδ. Πατάκη, σελ. 207, αναφέρεται ξεκάθαρα ότι η προστακτική δεν έχει άρνηση.

Στην πρόσφατη γραμματική του Γυμνασίου δε γίνεται ξεκάθαρη αναφορά.

Και στη γραμματική του Δημοτικού δε γίνεται ξεκάθαρη αναφορά.

Η οριστική και η σημασία της

Η οριστική εμφανίζεται σε όλους τους χρόνους:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Η οριστική φανερώνει κυρίως: το πραγματικό και το βέβαιο (παρ. α, β). Συχνά όμως στον λόγο παίρνει κι άλλες σημασίες. Έτσι φανερώνει:

1. το δυνατό και λέγεται δυνητική οριστική (παρ. γ). Σχηματίζεται με το μόριο θα και οριστική παρατατικού ή υπερσυντέλικου.

2. το πιθανό και λέγεται πιθανολογική οριστική, (παρ. δ, ε). Σχηματίζεται με το πιθανολογικό μόριο θα και οριστική κάθε χρόνου.

3. ευχή και λέγεται ευχετική οριστική (παρ. στ). Σχηματίζεται με τα μόρια άμποτε, είθε, μακάρι να, ας και οριστική παρελθοντικού χρόνου.

4. παράκληση (παρ. ζ).

Δες σε νέα καρτέλα την κλίση του ρήματος με όλες τις εγκλίσεις

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τα παραδείγματα είναι παρμένα από το Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση

Σημειώσεις:

1. Η οριστική του ενεστώτα χρησιμοποιείται πολλές φορές αντί για προστακτική σε εκδηλώσεις επιθυμίας που γίνονται με λεπτότητα, π.χ. Αν τύχει και αργήσω, με περιμένεις λίγο (περίμενέ με).

2. Το να με οριστική παρατατικού χρησιμοποιείται συχνά αντί για προστακτική, για να δηλωθεί παράκληση, π.χ. Πέτρο, να πήγαινες μια στιγμή να δεις τι κάνει το παιδί (πήγαινε, σε παρακαλώ).

3. H Οριστική παρατατικού με το θα μπροστά της χρησιμοποιείται συχνά αντί για οριστική ενεστώτα σε εκφράσεις που γίνονται με λεπτότητα, π.χ. θα σε συμβούλευα να δεις το έργο αυτό (σε συμβουλεύω).

Η υποτακτική και σημασία της

Η υποτακτική δεν εμφανίζεται στους μελλοντικούς χρόνους:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Η υποτακτική φανερώνει κυρίως: α) το ενδεχόμενο (παρ. α) και β) το επιθυμητό (παρ. β).

Μέσα στον λόγο όμως παίρνει κι άλλες σημασίες. Έτσι φανερώνει:

1. προτροπή και λέγεται προτρεπτική υποτακτική (παρ. γ),

2. παραχώρηση και λέγεται παραχαρωτική υποτακτική (παρ. δ)

3. ευχή και λέγεται ευχετική υποτακτική (παρ. ε). Συνοδεύεται από τις λέξεις: άμποτε, είθε, μακάρι να, ας

4. το δυνατό και λέγεται δυνητική υποτακτική (παρ. στ)

5. απορία και λέγεται απορηματική υποτακτική (παρ. ζ)

6. το πιθανό και λέγεται πιθανολογική υποτακτική (παρ. η)

7. προσταγή ή απαγόρευση και λέγεται προστακτική ή απαγορευτική υποτακτική (παρ. θ)

Δες σε νέα καρτέλα την κλίση του ρήματος με όλες τις εγκλίσεις

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Η υποτακτική είναι έγκλιση των προτάσεων κρίσεως και έχει άρνηση μη(ν) (παρ. ζ).

Τα παραδείγματα είναι παρμένα από το Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση

Η προστακτική και η σημασία της

Η προστακτική εμφανίζεται στον ενεστώτα και τον αόριστο:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Η προστακτική φανερώνει: α) προσταγή, β) προτροπή, γ) απαγόρευση, ή ακόμα και: δ) παράκληση, ε) ευχή, στ) έντονη περιέργεια.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Η προστακτική χρησιμοποιείται στις ανεξάρτητες προτάσεις. Είναι έγκλιση των προτάσεων επιθυμίας και έχει άρνηση μη(ν) (παρ. γ)*

Τα παραδείγματα είναι παρμένα από το Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση

* Σημείωση

Το αν έχει η προστακτική άρνηση ή όχι είναι ένα θέμα αρκετά αμφιλεγόμενο.

Στο παλιό συντακτικό του Γυμνασίου δηλώνεται ότι η προστακτική χρησιμοποιείται και αποφατικά.

Στη «Νεοελληνική Σύνταξις» του Τζάρτζανου, εκδ. Κυριακίδη, τ.Α', σελ. 292 (§ 192.2) δηλώνεται ότι η προστακτική χρησιμοποιείται μόνο καταφατικά και οι περιπτώσεις με την άρνηση (π.χ. μη γελάτε) είναι υποτακτική. Όμως στη σελ. 295 § 193 αναφέρεται ότι: «η προστακτική εν γένει είναι η έγκλισις της δεδηλωμένης απαιτήσεως, ήτοι εκφράζει κυρίως προσταγή ή απαγόρευσι (άρνησις μή)... Μή φωνάζετε».

Στη γραμματική των Holton, Mackridge, Φιλιππάκη, εκδ. Πατάκη, σελ. 207, αναφέρεται ξεκάθαρα ότι η προστακτική δεν έχει άρνηση.

Στην πρόσφατη γραμματική του Γυμνασίου δε γίνεται ξεκάθαρη αναφορά.

Και στη γραμματική του Δημοτικού δε γίνεται ξεκάθαρη αναφορά.

Συγκεντρωτικός πίνακας με τις σημασίες των εγκλίσεων

Δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι στον προφορικό λόγο η σημασία της κάθε έγκλισης γίνεται φανερή από τα εξωγλωσσικά στοιχεία, δηλαδή από τον τόνο της φωνής, από την έκφραση του προσώπου, από τις κινήσεις των χεριών ή από τη στάση του σώματος.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τα παραδείγματα είναι παρμένα από το Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση

Ασκήσεις

• Να βρεθεί η έγκλιση των ρημάτων στις παρακάτω προτάσεις *

• Να βρεθεί η έγκλιση και η σημασία της στα ρήματα των παρακάτω προτάσεων **

• Να βρεθεί η έγκλιση των ρημάτων στις παρακάτω προτάσεις * (σχ. βιβλ. Β Γ/σίου, 2η ενότητα)

• Να βρεθεί τι δηλώνει η έγκλιση των ρημάτων στις παρακάτω προτάσεις * (σχ. βιβλ. Β Γ/σίου, 2η ενότητα)

• Να βρεθεί η έγκλιση και η σημασία της στα ρήματα των παρακάτω προτάσεων ** (σχ. βιβλ. Β Γ/σίου, 2η ενότητα)

Βιβλιογραφία

	Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α', Β' Γ' Γυμνασίου, Σωφρόνης Χατζησαββίδης - Αθανασία Χατζησαββίδου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α, 2011
	Νεοελληνική Γραμματική, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ΟΕΣΒ, Αθήνα, 1941
	Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας, David Holton - Peter Mackridge - Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Πατάκης, Αθήνα, 1999
	Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρ. Κλαίρης - Γ. Μπαμπινιώτης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005
	Γραμματική Ε, Στ Δημοτικού, Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton - Μιχ. Γεωργιαφέντης - Γεώργιος Κοτζόγλου - Μαργαρίτα Λουκά, ΟΕΔΒ, Αθήνα
	Εφαρμοσμένη Γραμματική της Δημοτικής και Συντακτικό, Γιάννη Β. Παπαναστασίου, Αθήνα, 1989
	Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση
	Νεοελληνική Γλώσσα Α' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006
	Νεοελληνική Γλώσσα Β' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006
	Νεοελληνική Γλώσσα Γ' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006