Η ΑΛΩΣΗ ΩΣ ΠΗΓΗ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

τ?ς πρεσβυτέρας ?σπασίας Βαλασσ? - Κατούνη, φιλολόγου

Ε?ναι δύσκολο καί ?δυνηρό νά μιλ? κανείς γιά τήν ?λωση τ?ς Πόλης. Κάθε χρόνο α?τή ? θλιβερή ?πέτειος μ?ς φέρνει στό νο? μν?μες πόνου. ?μως ? πόνος α?τός παίζει καί ?ναν ε?εργετικό ρόλο. Μ?ς κάνει νά νιώθουμε ?τι ε?μαστε ?κόμη ζωντανοί, ?τι τίποτε δέν έχει τελειώσει καί ?τι ?κείνη τήν ?ποφράδα Τρίτη τ?ς 29ης Μα?ου 1453 ? χρόνος σταμάτησε προσωρινά. ?χουμε τήν α?σθηση ?τι ? Βασιλεύουσα κοιμήθηκε γιά κάποιους α??νες σάν τή βασιλοπούλα το? παραμυθιο?, πού περιμένει ?κε?νον πού θά τήν ?γαπήσει πραγματικά καί θά τήν ξυπνήσει ?πό τόν μακραίωνο ?πνο της.

Α?τή ? α?σθηση καί ? ?λπίδα τροφοδότησε καί τή λογοτεχνία μας ?πό τά πρ?τα κιόλας χρόνια μετά τήν ?λωση. ? φράση «Πάλι μέ χρόνους μέ καιρούς πάλι δικά μας ε?ναι» σηματοδότησε τήν ?στορική πορεία το? ?λληνισμο? στό διάβα τ?ν ?πόμενων α?ώνων. Ε?ναι χαρακτηριστικό τό γεγονός ?τι μετά τήν ?λωση πρώτη ? δημώδης γραμματεία δημιούργησε μιά σειρά ?πό θρήνους καί θρύλους γιά τό συμβάν. Κι α?τό ε?ναι πολύ φυσικό, ?φο? ? δημώδης ? λαϊκότροπη γραμματεία ?κφράζει μέ τόν πιό ?μεσο καί α?θεντικό τρόπο τά συναισθήματα τ?ν ?πλ?ν ?νώνυμων ?νθρώπων, το? ?διου το? ?θνους, συναισθήματα πού μετουσιώθηκαν σέ λαϊκή ποιητική δημιουργία μέ ?στορική ?λλά καί λογοτεχνική ?ξία.

Βέβαια ε?ναι σχεδόν ?νέφικτο στά πλαίσια μι?ς σύντομης πραγμάτευσης, ?πως ? παρο?σα, νά καλυφθε? ?λη ? λογοτεχνική παραγωγή πού ?μπνέεται ?πό τήν ?λωση. Σταχυολογο?με ?μως τά πιό ?ντιπροσωπευτικά δείγματά της. Ξεχωρίζει τό Δημοτικό «Τ?ς ?γιά Σοφι?ς» ?που ?πάρχει ?κλόνητη ? πεποίθηση ?τι «ε?ναι θέλημα Θεο? ? Πόλη νά τουρκέψει» ?λλά καί ?τι «πάλι με χρόνους, μέ καιρούς πάλι δικά μας ε?ναι». ? ?δια ?ντίληψη συναντ?ται καί σ??να δημοτικό τραγούδι το? Πόντου, τό «Πάρθεν ? Ρωμανία». Λέει ? ποιητής: « ?λί ?μ?ς καί βάι ?μ?ς, πάρθεν ? Ρωμανία», ?λλά καί

«Μή κλα?ς, μή κλα?ς ?ι Γιάννε μου, καί δερνοκοπισκ?σαι.

? Ρωμανία πέρασε, ? Ρωμανία πάρθεν.

? Ρωμανία κι ?ν πέρασεν,?νθε? καί φέρει κι ?λλο».

Σ? ?να ?λλο δημοτικό ?πό τή Μικρά ?σία, τό «Καλογρηά ?μαγέρευε», πού κατέγραψε ? Σίμων Καρρ?ς, ? λαϊκός ?νώνυμος ποιητής διατυπώνει τό γνωστό θρύλο, πού συνδέεται μέ τήν ?λωση τ?ς Πόλης:

«?ταν τά ψάρια πεταχτο?ν καί βγο?ν καί ζωντανέψουν,

τότε κι ? Το?ρκος θέ νά μπε? κι η Πόλη θά τουρκέψει.

Τά ψάρια πεταχτήκανε, τά ψάρια ζωντανέψαν.

Κι ? ?μηρ?ς ε?σέβηκεν στήν Πόλη καβαλλάρης»

?πίσης σ??να δημοτικό τ?ς Θράκης παρουσιάζονται τρία καράβια νά φεύγουν ?πό τήν Πόλη «Τό ?να φορτώνει το? Σταυρό κι τ? ?λλο το? Βαγγέλιου, το? τρίτου το? καλύτερου τήν ?για Τράπεζά μας,

Μή μ?ς τήν πάρουν τά σκυλιά κι μ?ς τή μαγαρίσουν».

Δίπλα ?μως στόν ?πλό λαό λογιότεροι στιχουργοί γράφουν «Θρ?νους». Ξεχωρίζει στιχουργικά τό «?νακάλημα τ?ς Κωνσταντινόπολης», ?ργο ?γνωστου Κυπρίου λίγο μετά τήν ?λωση, ?σως γιατί βρίσκεται πιό κοντά στήν αίσθηση το? λαϊκο? στίχου.

«Θρ?νος, κλαυθμός καί ?δυρμός καί στεναγμός καί λύπη,

Θλίψις ?παραμύθητος ?πεσεν το?ς Ρωμα?οις.

?χάσασιν τό σπίτιν τους, τήν Πόλιν τήν ?γία,

τό θάρρος καί τό καύχημα καί τήν ?παντοχήν τους».

?ναφέρουμε ?νδεικτικά καί ?λλους τίτλους Θρήνων γιά τήν ?λωση, πού ε?ναι ?ργα συγγραφέων γνωστ?ν ? ?γνώστων. Τέτοιοι ε?ναι «Θρ?νος Κωνσταντινουπόλεως», «?λωσις Κωνσταντινουπόλεως», «Θρ?νος τ?ν τεσσάρων πατριαρχείων» σέ διαλογική μορφή, «Θρ?νος καί κλαυθμός περί τ?ς Κωνσταντινουπόλεως» το? Ματθαίου Μυρέων, «Θρ?νος το? παπα-Συναδινο? το? Σερραίου».

?λλά καί ? νεώτερη ?λληνική λογοτεχνία ?σχολήθηκε μέ τό θέμα.

«? Δωδεκάλογος το? Γύφτου», μιά ?πό τις μεγαλύτερες ποιητικές συνθέσεις το? Κωστ? Παλαμ?, διαδραματίζεται λίγο πρίν ?πό τήν ?λωση. ? γύφτος, σύμβολο το? ποιητ?, προφητεύει τήν κατάληψη τ?ς Πόλης σάν μιά πράξη τιμωρίας γιά τά ?νομήματα τ?ν Βυζαντιν?ν, ταυτόχρονα ?μως καί ?ξαγνισμο?. Προφητεύει ?μως καί τή μέρα πού ? ?λληνισμός θά ?νακάμψει καί θ??νεβε? ψηλά.

«Μες στις παινεμένες χ?ρες, Χώρα

Παινεμένη, θά?ρθη κι ? ?ρα

καί θά πέσης, κι ?πό σέν΄?πάνου ? Φήμη

τό στερνό τό σάλπισμά της θά σαλπίση...

?σο νά σέ λυπηθ?

τ?ς ?γάπης ? Θεός

καί νά ξημερώση μιάν α?γή

καί νά σέ καλέση ? λυτρωμός

? ψυχή παραδαρμένη ?πό τό κρίμα».

?πίσης ? «?γιος τ?ν Νεοελληνικ?ν μας γραμμάτων», ? ?λέξανδρος Παπαδιαμάντης, στό διήγημά του, τή «Γυφτοπούλα», μέσα ?πό τό πρόσωπο ?νός βασικο? του ?ρωα, το? νεοπλατωνιστ? φιλοσόφου Γεωργίου Γεμιστο?-Πλήθωνος, πού ζε? στά χρόνια τ?ς ?λωσης, ?κφράζει τή θλίψη καί τό θρ?νο του γιά τήν ?λωση τ?ς Πόλης.

?λλά καί ? Ν?κος Καζαντζάκης, στήν τραγωδία του «Κωνσταντ?νος Παλαιολόγος», βάζει στό κέντρο τόν ?να καί μοναδικό ?νθρωπο πού θ? ?ντιπαραταχθε? στούς πολλούς, τόν ?νθρωπο πού ξέρει πώς ? ?γώνας ε?ναι μάταιος, ?λλά πώς πρέπει ν? ?γωνισθε? ?ς τό τέλος. Παράλληλα δραματοποιε? τόν πιό διαδεδομένο θρύλο τ?ς ?λωσης, τό θρύλο το? Μαρμαρωμένου Βασιλι?. Σύμφωνα μ? α?τόν ? Κωνσταντ?νος Παλαιολόγος τήν ?ρα τ?ς μάχης ?ρπάχτηκε ?πό ?γγελο Κυρίου, πού τόν π?γε σέ μιά σπηλιά βαθιά στή γ?, κοντά στή Χρυσόπορτα. ?κε? μένει μαρμαρωμένος ? Βασιλιάς καί καρτερε? τήν ?ρα νά ?θει πάλι ? ?γγελος νά τόν σηκώσει. Ο? Το?ρκοι ?χτισαν τήν πόρτα ?π? ?που θά μπε? ? Βασιλιάς νά τούς πάρει πίσω τήν Πόλη. Μά, ?ταν ε?ναι θέλημα Θεο?, θά κατεβε? ? ?γγελος στή σπηλιά καί θά τόν ξεμαρμαρώσει καί θά το? δώσει στό χέρι τό σπαθί πού ε?χε στή μάχη. Καί θά σηκωθε? ? Βασιλιάς καί θά μπε? στήν Πόλη ?πό τή Χρυσόπορτα καί, κυνηγώντας μέ τά φουσάτα του τούς Τούρκους, θά τούς διώξει ?ς τήν Κόκκινη Μηλιά.

Καί στούς ?πόλοιπους ?μως τοπικούς θρύλους γιά τήν ?λωση, ?πως τά ψάρια το? καλόγερου, τό ποτάμι πού σταμάτησε νά κυλάει, τούς Κρητικούς πολεμιστές πού περιπλαν?νται α?ώνια καί δέν φτάνουν ποτέ πίσω στήν Κρήτη, τήν τελευταία Λειτουργία στήν ?γιά Σοφιά, πού δέν τελείωσε ποτέ, ?πάρχει ?να κοινό στοιχε?ο: σ? ?λους ? χρόνος σταματ? μέ τήν κατάληψη τ?ς Πόλης καί σ? ?λους ? τάξη θ? ?ποκατασταθε?, ?ταν ο? ?λληνες ξαναπάρουν τή Βασιλεύουσα.

? πολύς Φώτης Κόντογλου στό βιβλίο του «Πονεμένη Ρωμιοσύνη» καί συγκεκριμένα στό κείμενό του «? Πόλις ?άλω» παρομοιάζει τήν «?γιασμένη» Πόλη μέ τούς ?γίους πού βασανίζονται καί μέ τό θάνατό τους παίρνουν τό στεφάνι τ?ς ?φθαρσίας.

Θά κλείσουμε τή μικρή μας α?τή περιήγηση στόν κόσμο τ?ς λογοτεχνίας γύρω ?πό τήν ?λωση μ? ?να ?πόσπασμα ?πό τό βιβλίο το? Χρήστου Ζαλοκώστα «Κωνσταντ?νος Παλαιολόγος»:

«?λλά ?κείνη τήν 29η Μα?ου 1453, ? ?λληνική ψυχή βρέθηκε ?ξαντλημένη ?πό ?ναν ?περάνθρωπο ?γώνα καί λύγισε, ?νίκανη πιά νά δημιουργήσει θρύλο, ?νίκανη νά δώσει ?λησμόνητο παράδειγμα. Τό τραγικό ε?ναι πώς ?ναγκάστηκε νά τό δώσει ?νας ?νθρωπος - ? Κωνσταντ?νος Παλαιολόγος. Α?τός ?ποφάσισε νά πράξει τό χρέος του ?ς τό τέλος... Δέν ξέρω πολλούς βασιλιάδες νά πορεύτηκαν πρός τή θανή μέ τόση χαρά, ?χι γήινη καί προσωρινή χαρά, παρά κάποια ?λλη, βαθύτερη, α?ώνια, πού δέν μπορε? νά τή νιώσεις χωρίς νά ?γκαταλείψεις τή ζωή».

Βιβλιογραφία:

1.Χρ?στος Ζαλοκώστας, «Κωνσταντ?νος Παλαιολόγος», Βιβλιοπωλε?ον τ?ς «?στίας» Ι.Δ. Κολλάρου καί Σία, 4η ?κδοση, ?θ?ναι 1997.

2.Φώτης Κόντογλου, «Πονεμένη Ρωμιοσύνη», ?κδοτικός ο?κος «?στήρ», 6η ?κδοση, ?θ?ναι 1980.

3.Λίνος Πολίτης, «?στορία Νεοελληνικ?ς Λογοτεχνίας», 3η ?κδοση, Μορφωτικό ?δρυμα ?θνικ?ς Τραπέζης, ?θ?ναι 1980.

4.Λίνος Πολίτης, «Ποιητική ?νθολογία», τόμοι 8, ?κδόσεις «Δωδώνη», ?θ?ναι 1980.

5.Phorum.gr, «Θρ?νοι καί θρύλοι γιά τήν ?λωση τ?ς Πόλης».

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Πληροφόρηση»

της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος στο τεύχος Μαϊου 2011.