Σήμερα σώζεται σε πολύ άσχημη κατάσταση μόνο η βόρεια πτέρυγα του λουτρού, με τη σκεπή χαλασμένη χωρίς κεραμίδια και τους τρούλους διαβρωμένους από το χρόνο. Στη σημερινή κατάσταση σώζεται ο κύριος όγκος των χλιαρών και ζεστών χώρων, των δύο τμημάτων σε πλήρη ανάπτυξη, σε αντίθεση με τον όγκο του αποδυτηρίου του ανδρικού τμήματος και τον όγκο της δεξαμενής-εστίας που σώζονται τμηματικά σε χαμηλό ύψος με τη μορφή ερειπίων. Ο διαφορετικός βαθμός διατήρησης των επιμέρους τμημάτων αποτελεί και τη σημαντικότερη παθολογία του μνημείου.

Η μελέτη αποκατάστασης και επανάχρησης για το Οθωμανικό Λουτρό του Γαζή Εβρενός Μπέη αποτέλεσε το αντικείμενο της διπλωματικής εργασίας της αρχιτέκτονα μηχανικού Μουζά Βασιλικής στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων» του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με τον αρχαιολόγο Γιώργο Σκιαδαρέση από την 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, στην αρμοδιότητα της οποίας ανήκει.

Η μελέτη ακολούθησε τα ενδεδειγμένα στάδια που ορίζονται για την προστασία όλων των μνημείων. Αρχικά, το στάδιο της ιστορικής τεκμηρίωσης, στο οποίο αναζητήθηκαν γραπτές πηγές και αρχειακό εικονογραφικό υλικό και η βιβλιογραφική μελέτη για τον κτιριακό τύπο των λουτρών της εποχής. Στη συνέχεια, έγινε πλήρης αποτύπωση του κτιρίου σε αρχιτεκτονικά σχέδια, ώστε να διερευνηθούν οι κατασκευαστικές μέθοδοι και τα υλικά, να εντοπιστούν οι ιστορικές φάσεις και οι μεταγενέστερες επεμβάσεις και η παθολογία της σημερινής κατάστασης στην οποία βρίσκεται. Με βάση τα συμπεράσματα της ανάλυσης τεκμηρίωσης, ακολούθησε η πρόταση αποκατάστασης με τις προτεινόμενες επεμβάσεις στο κτίριο, ώστε να αναδειχθεί η αρχιτεκτονική του κτιρίου και να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα απώλειας του κελύφους. Επίσης, η ένταξη μιας νέας χρήσης κρίθηκε απαραίτητη, ώστε να διασφαλιστεί η διατήρηση του μνημείου στο μέλλον και να επανατεθεί σε λειτουργία προς όφελος της κοινωνίας. Τέλος, η μελέτη εντάχθηκε στο γενικότερο πλαίσιο της διατήρησης και ανάδειξης των σωζόμενων οθωμανικών μνημείων των Γιαννιτσών, που αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες της ιστορίας της πόλης.


Νοσοκομείο Γιαννιτσών [δεκαετία 1950]	Πολυκέντρο σήμερα [Αύγουστος 2013]

Το μνημείο χτίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και αποτέλεσε την κατοικία του τελευταίου απογόνου του Γαζή Εβρενός που διοίκησε την περιοχή μέχρι το 1912, του Εμίν Αγά. Ευτυχώς, το μνημείο έμεινε ανέπαφο από τους πολέμους που ακολούθησαν ενώ οι δύο φάσεις αναστηλωτικών εργασιών που πραγματοποιήθηκαν κατά την μεταπολεμική περίοδο το διατήρησαν σε άριστη κατάσταση. Από το 1930 έως το 1985 στέγασε το Νοσοκομείο Γιαννιτσών. Κατά την περίοδο αυτή πραγματοποιήθηκαν εργασίες και προσθήκες για την εξυπηρέτηση του υγειονομικού χαρακτήρα και ρόλου του μνημείου. Στις 20 Οκτωβρίου 1985 το Νοσοκομείο Γιαννιτσών μεταφέρθηκε σε κτίριο της οδού Μπάφρας. Οι κατεδαφίσεις και καθαιρέσεις των βοηθητικών κτηρίων απεκατέστησαν την αυθεντική του όψη. Σήμερα φιλοξενεί το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Η οικία του Εμίν Μπέη μαζί με την οικία του Δημάρχου Μαγκριώτη αποτελούν τα μοναδικά δείγματα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής στα Γιαννιτσά των αρχών του 20ου αιώνα και επηρέασαν τις νεοκλασσικίζοντες κατοικίες που χτίστηκαν αργότερα, στα χρόνια του Μεσοπολέμου σε διάφορα τμήματα των Γιαννιτσών όπως στην περιοχή Πάρκου Αγίου Γεωργίου και στην κεντρική οδό Χατζηδημητρίου.

10. Λουτρό του Σεΐχη Ιλαχή (15ος αιώνας)

Σε απόσταση λίγων μέτρων από το Τζαμί του Σεΐχη Ιλαχή μέσα στο πρώην στρατόπεδο Καψάλη βρίσκεται το Λουτρό του Αχμέτ Μπέη. Όπως και το γειτνιάζον τζαμί χτίστηκε από τον εγγονό του Γαζή Εβρενός, τον Αχμέτ Μπέη Εβρενόσογλου και σύμφωνα με τον Τσελεμπή αποτελεί ένα από τα τρία δημόσια λουτρά της πόλης. Θεωρείται ένα από τα ιδρύματα του σεΐχη Ιλαχή διδασκάλου και πνευματικού ανθρώπου που ανήκε στις τάξεις των δερβίσηδων.
Πρόκειται για "μονό" λουτρό που χρονολογείται στα τέλη του 15ου με αρχές του 16ου αιώνα. Είναι μια λίθινη κατασκευή με ενδιάμεσα πλίνθινα διαζώματα. Καλύπτεται από πλινθόκτιστες θολωτές κατασκευές που φέρουν οπές φωτισμού. Η επικάλυψή του γινόταν με κεραμίδια. Σήμερα, διατηρούνται οι θερμοί και χλιαροί χώροι ενώ σε πρόσφατη ανασκαφή ήρθαν στο φως τμήματα του αποδυτηρίου.


Μελέτη αποκατάστασης του μνημείου

Σύμφωνα με τον Εβλιγιά Τσελεμπή το λουτρό διακρινόταν για τις θεραπευτικές του ιδιότητες, οι οποίες βασίζονταν στις μαγικές πέτρες του Μωυσή: «Το λουτρό που εποπτεύει ο Σεΐχης Ιλαχή είναι ένα μικρό λουτρό με τη θέληση του Θεού όμως ένας άνθρωπος, απ’ όσων ειδών αρρώστιες κι αν υποφέρη, αν φροντίση να μπαίνη για σαράντα ημέρες συνέχεια στο λουτρό αυτό, με τη βοήθεια του Παντοδύναμου βρίσκει την υγεία του. Λένε πως την εποχή του μακαρίτη αγίου δεν έπαιρναν καθόλου χρήματα από όσους έμπαιναν στο λουτρό αυτό. Και πως τότε δεν άναβαν φωτιά στην εστία του παρ’ όλα αυτά από τη δυνατή ζέστη μια ώρα να σταθή κανείς μέσα στο λουτρό δεν μπορούσε. Αργότερα, με το πέρασμα των ημερών, το λουτρό αυτό χρειάστηκε να επισκευασθεί. Ενώ ο επίτροπος του έκανε επισκευές στην εστία του, γκρέμισε ένα μέρος του τοίχου του. Όσο ήταν πεσμένος, είδαν ότι κάτω από το καζάνι του λουτρού βρίσκονταν 7 πέτρες. Από αυτές τις γρανιτένιες πέτρες έβγαιναν φωτιές με άφθονες φλόγες, που έκαναν να βράζει το νερό στο καζάνι. Οι πέτρες αυτές ήταν πέτρες φωτιάς, που βρίσκονταν γύρω στον ολόφωτο τάφο του προφήτη Μωυσή (η σωτηρία του Θεού ας είναι μαζί του), κοντά στην αγία Ιερουσαλήμ. Σε μια γωνιά ακόμη υπήρχε μια σιδερένια καντήλα γεμάτη λάδι… »


Τα Λουτρά σήμερα περιμένουν την αναστήλωση [Αύγουστος 2013]

Το 1912 ο ελληνικός στρατός καταλαμβάνει την πόλη και το κτήριο φαίνεται ότι στο εξής χρησιμοποιείται κατά περιόδους τμηματικά. Στην περιοχή ιδρύεται στρατόπεδο που περιλαμβάνει στα όριά του το μνημείο, με αποτέλεσμα αυτό να δέχεται κατά καιρούς καταστροφές και ποικίλες επεμβάσεις. Τα τελευταία χρόνια το στρατόπεδο μεταφέρθηκε σε άλλη θέση και τα κτήριά του έχουν παραχωρηθεί στον Δήμο για να αξιοποιηθούν ως πολιτιστικοί χώροι. Λόγω της εγκατάλειψης το κτήριο βρίσκεται σήμερα σε κατάσταση ερειπίου. Έχει γίνει όμως μελέτη αποκατάστασης και προβλέπεται η αναστήλωσή του.

11. Τέμενος του Σεΐχη Ιλαχή (15ος αιώνας)

Συνεχίζοντας το οδοιπορικό στην πόλη των Γιαννιτσών και διασχίζοντας την, σε αυτό το νοητό άξονα βορά-νότου, ο επισκέπτης καταλήγει στο δασίλιο του πρώην Στρατοπέδου Καψάλη. Εκεί θα συναντήσει το Τζαμί του Σεΐχη Ιλαχή.

Χτίστηκε από τον εγγονό του Γαζή Εβρενός, τον Αχμέτ Μπέη Εβρενόσογλου προς τιμήν του περίφημου σεΐχη. Ο Σεΐχης Ιλαχή δίδαξε στο Μεντρεσέ Molla Zeirek της Κωνσταντινούπολης και σταδιακά η φήμη της πνευματικότητας του εξαπλώθηκε σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Όταν άκουσε για το έργο του ο Αχμέτ Μπέης προσκάλεσε το Σεΐχη στα Γιαννιτσά. Πράγματι, ήρθε μετά τα μέσα του 15ου αιώνα, δίδαξε στα Γιαννιτσά, αγάπησε την πόλη και ταύτισε το όνομα του μαζί της. Ο Seich Abdullah el Ilahi πέθανε το 1491 και θάφτηκε πλάι στο ομώνυμο τζαμί. Μάλιστα ο Εβλιγιά Τσελεμπή, αλλά και σύγχρονοι μελετητές υποστηρίζουν ότι εκτός από τον ποιητή εκεί έχει ταφεί και ο κτήτορας του τζαμιού Αχμέτ Μπέης.


Το τζαμί σήμερα περιμένει την αναστήλωση του [Αύγουστος 2013]

Το Τζαμί του Σεΐχη Ιλαχή χρονολογείται περίπου στον 15ο αιώνα. Ανήκει σε ένα ιδιαίτερο τύπο μονότρουλου μικρού τεμένους- mesjid με δύο θόλους στο προστώο, ο οποίος συναντάται στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για ένα μικρών διαστάσεων τζαμί αποτελούμενο από μία τετράγωνη στην κάτοψη της θολοσκέπαστη αίθουσα προσευχής. Ο θόλος που στηρίζεται σε οκταγωνικό τύμπανο είναι κατασκευασμένος με τούβλα. Στον νοτιοανατολικό τοίχο του κτηρίου διασώζεται το μιχράμπ που φέρει την αρχική διακόσμηση με μουκαρνάς αλλά και μεταγενέστερες προσθήκες. Η κόγχη πλαισιώνεται από δύο παραστάδες οι οποίες καταλήγουν σε απλό κιονόκρανο. Επάνω τους στηρίζουν δύο άλλες παραστάδες που φέρουν ραβδώσεις. Σε αυτές στηρίζεται ευθύγραμμο επιστήλιο που διακοσμείται με οδοντωτή ταινία και πάνω σ’ αυτό ελαφρύ τόξο που φέρει και αυτό οδοντωτή ταινία. Ο ενδιάμεσος μεταξύ της κόγχης και των παραστάδων χώρος διακοσμείται στο επάνω τμήμα με δύο απλούς ρόδακες. Μια ανάγλυφη ταινία διατρέχει περιμετρικά όλη την αίθουσα προσευχής. Μία σειρά από παράθυρα εξασφάλιζε τον φωτισμό στο εσωτερικό του κτηρίου. Ο μιναρές του τζαμιού διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση και φέρει και αυτός στη βάση του μουκαρνάς.

Το μνημείο στη μακραίωνη ιστορία του δέχτηκε επεμβάσεις που τροποποίησαν τον τύπο του και αλλοίωσαν τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά. Μετά την απελευθέρωση το μνημείο εντάσσεται στο ελληνικό στρατόπεδο, και τότε διαπιστώ-νονται αλλαγές που αφορούν σε φραγές και επεμβάσεις στα ανοίγματα, κατεδάφιση της απόληξης του μιναρέ και προσθήκη στη θέση της του πλινθόκτιστου φυλακίου, ενώ κατασκευάζεται και ένας πλίνθινος φούρνος στο προστώο. Στην περίοδο μεταξύ των ετών 1967-1973 προκλήθηκε κάποια έκρηξη στο τζαμί με αποτέλεσμα να καθαιρεθεί το βορειοανατολικό τμήμα, ενώ στα επόμενα χρόνια ακολουθεί η σταδιακή κατάρρευση των θολίσκων του προστώου, ως φυσικό επακόλουθο της καταπόνησης που δέχτηκε το μνημείο.

Το μνημείο σήμερα αντιμετωπίζει έντονα προβλήματα παθολογίας, από τα οποία το σημαντικότερο είναι αναμφίβολα η απώλεια μεγάλου μέρους του δομικού υλικού του. Η σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή της βορειοανατολικής πλευράς και τμημάτων των άλλων δύο σε επαφή τοίχων είχε ως συνέπεια τη σημαντική διατάραξη του φέροντος οργανισμού του και την αύξηση της πιθανότητας ολικής κατάρρευσής του. Ρηγματώσεις εντοπίζονται στις φέρουσες τοιχοποιίες στα τόξα, στα εσωράχια των παραθύρων, στον θόλο και πιο έντονες στα δύο σωζόμενα ημιχώνια. Η αποσάθρωση που εμφανίζεται τόσο στα εξωτερικά, όσο και στα εσωτερικά κονιάματα του μνημείου οφείλεται στους κλιματικούς παράγοντες και στην έλλειψη συντήρησης. Τέλος, σημαντικά προβλήματα έχουν προκληθεί στο μνημείο από τη βλάστηση η οποία έχει αναπτυχθεί σε επαφή με το μνημείο. Το ριζικό σύστημα καταστρέφει τους λίθους των τοίχων και τα συνδετικά κονιάματά τους. Ως άμεσο προσωρινό μέτρο προστασίας του μνημείου, έως ότου συνταχθούν μελέτες και εξασφαλισθούν οι προϋποθέσεις για την οριστική αποκατάστασή του, προτείνεται η υποστύλωσή του για την αποφυγή περαιτέρω καταρρεύσεων.


Παλιά φωτογραφία του τζαμιού	Πρόταση αποκατάστασης τζαμιού

Για αιώνες, λοιπόν, και εξαιτίας της συνεχούς παρουσίας της οικογένειας του Γαζή Εβρενός στην πόλη, τα Γιαννιτσά αποτέλεσαν το πνευματικό, θρησκευτικό και στρατιωτικό κέντρο της περιοχής. Από τα πολυάριθμα άλλοτε μεγαλοπρεπή κτήρια, κοσμικά και θρησκευτικά, σήμερα δε σώζονται παρά ελάχιστα. Ωστόσο, εξακολουθούν να προσδιορίζουν την ιδιαίτερη φυσιογνωμία των Γιαννιτσών, να καταδεικνύουν την ιστορική σπουδαιότητα της πόλης. Η προστασία και αποκατάστασή τους, η ένταξή τους στο σύγχρονο γίγνεσθαι, αλλά και σε ένα άρτια οργανωμένο δίκτυο ανάδειξης των μνημείων της περιοχής, κρίνεται ιδιαίτερης σημασίας. Όχι μόνο και όχι τόσο από επιστημονικής πλευράς. Κυρίως από ανάγκη να αναδείξει η πόλη τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα. Αυτά που την χαρακτηρίζουν. Αυτά που τη διαφοροποιούν από τις άλλες πόλεις και μπορούν να την καταστήσουν πόλο έλξης, να συμβάλλουν στην τόνωση της τοπικής οικονομίας και κοινωνίας, μέσω της ανάπτυξης ενός τουρισμού βασισμένου στις αρχές της αειφορίας.

Σήμερα τα Γιαννιτσά προχωρούν σε αναστηλώσεις των οθωμανικών μνημείων της περιοχής, σε μια προσπάθεια διατήρησης της αρχιτεκτονικής παράδοσης του τόπου, ένταξής της στην σύγχρονη πολιτιστική του εξέλιξη και επαναπροσδιορισμού του ιστορικού κέντρου της πόλης, που βρίσκεται στη δυτική της πλευρά. Με την συνεργασία του Δήμου Πέλλας, της 11ης Εφορείας Βυζαντινών αρχαιοτήτων, του Πολυτεχνείου, των υπουργείων Πολιτισμού και Έθνικής Άμυνας και άλλων σχετικών φορέων καταβάλλονται άοκνες προσπάθειες ώστε όλα τα παραπάνω μνημεία να αναστηλωθούν, να προβληθούν και να αξιοποιηθούν καταλλήλως, και να μετατραπούν σε πολύτιμους ζωντανούς χώρους πνευματικών κέντρων, πολιτιστικών εκδηλώσεων και αρχαιολογικών συλλογών. Η προσπάθεια αυτή αφορά τη διατήρηση της ιστορίας και του πολιτισμού του τόπου, με σεβασμό στην αρχιτεκτονική του παράδοση και με στόχο την ανάδειξη χώρων που συνδέονται ιστορικά και θρησκευτικά και την διευκόλυνση της περιήγησης των επισκεπτών της πόλης.

10. Λουτρό του Σεΐχη Ιλαχή (15ος αιώνας)

11. Τέμενος του Σεΐχη Ιλαχή (15ος αιώνας)

Άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου