Θα πρέπει να αρχίσουμε από τον πόλεμο: η Ιλιάδα είναι ένα ποίημα πολεμικό.

Ίσως αυτό να μας απογοητεύει και κινδυνεύουμε να πάρουμε μια στάση ανωτερότητας απέναντι σε αυτές τις διαθέσεις που είναι άλλης εποχής. Αυτό είναι δυνατόν να συμβαίνει πολύ περισσότερο αφού ο Όμηρος περιγράφει με ζωηρό ενδιαφέρον και βαθύ ρεαλισμό τα εύστοχα χτυπήματα, τις πληγές, τα δόντια που ξεφεύγουν από τις σιαγώνες, τα σπλάχνα που σκορπίζονται και, όταν κοπεί το κεφάλι, τον μυελό που ξεχύνεται από τους σπονδύλους. Με τις περιγραφές του μας κάνει επίσης να ακούμε -χαρά για το νικητή- τον γδούπο των σωμάτων που πέφτουν και χτυπούν βαριά στο χώμα.

Τόση ειλικρίνεια μας δυσαρεστεί, είναι επόμενο. Είναι όμως βέβαιο ότι η ευαισθησία μας έχει απαλλαγεί από τη ροπή προς τη βία; Υπάρχει η βιαιότητα των νέων, των πολέμων χωρίς οίκτο. Υπάρχει ο τύπος και η τηλεόραση που μας δίνουν σε όλη τη διάρκεια της ημέρας εικόνες φρίκης. Ίσως εκείνο που έχει αλλάξει βρίσκεται μάλλον αλλού: δεν υπάρχει πια η ατομική αναμέτρηση, η δόξα της μονομαχίας και η έπαρση που ακολουθεί. Γιατί στην πραγματικότητα, ο Όμηρος μισούσε τον πόλεμο. Όπως τον μισούσαν και οι τραγικοί. Το λέει και το ξαναλέει. Τα επίθετα που τον χαρακτηρίζουν μιλούν για πένθος και οδύνη. Ο πόλεμος είναι «φρικτός». Ακόμα και ο Άρης, ο θεός που τον ενσαρκώνει, είναι η μάστιγα των ανθρώπων. Ο Δίας δεν τον αγαπά: «μην κάθεσαι κοντά μου και κλαψουρίζεις, αλλοπρόσαλλε! Είσαι για μένα ο πιο μισητός από όλους τους θεούς που μένουν στον Όλυμπο, γιατί πάντα σου αρέσουν τα μαλώματα και οι πόλεμοι και οι μάχες». Επίσης και η Πάλη, η φοβερή του σύντροφος, κάνει να αντηχεί παντού εκείνο που ο Όμηρος ονομάζει «βόγγο των αντρών».

Δεν λείπει, άλλωστε, ποτέ ο οίκτος ούτε η νοσταλγία για τον καιρό της ειρήνης. Από την αρχή του ποιήματος, ο Όμηρος μιλάει για τους νεκρούς τους πολέμου και για τους ήρωες που έγιναν βορά των σκύλων και των αρπακτικών πουλιών. Όταν ένας πολεμιστής πέφτει, αναφέρεται συχνότατα η οικογένειά του που δεν θα τον ξαναδεί. Αλλού, οι δύσμοιροι που υποκύπτουν στη βία παρομοιάζονται με το περιστέρι, με το ελαφάκι, με την ελαφίνα. Και οι νεκροί: είναι η κατάληξη αυτών των μαχών -μαρτυρία οι στίχοι με τους οποίους τελειώνει η Δ ραψωδία, που περιγράφει οικτρά αυτά τα σώματα- γιατί πολλοί από τους Αχαιούς και τους Τρώες την ημέρα εκείνη βρίσκονταν ξαπλωμένοι μπρούμυτα μέσα στις σκόνες, ο ένας δίπλα στον άλλο. Ο πόνος και το πένθος είναι κάθε στιγμή μπροστά μας. Και πολύ συχνά, στο κορύφωμα της δράσης, βλέπουμε να διαπερνά η νοσταλγία για την εποχή της ειρήνης, - όπως, για παράδειγμα όταν, κατά την καταδίωξη που θα λήξει με το θάνατο του Έκτορα, ο ποιητής μιλάει με βαθιά νοσταλγία: εκεί κοντά βρίσκονταν γούρνες για πλύσιμο, πλατιές, όμορφες, πέτρινες, όπου έπλυναν τα αστραφτερά τους ρούχα οι γυναίκες των Τρώων και οι όμορφές τους κόρες πρωτύτερα, τότε που ήταν ειρήνη, πριν έρθουν οι γιοι των Αχαιών.

Η Ιλιάδα, λοιπόν, είναι συγχρόνως ποίημα της δύναμης, όπως θα έλεγε η Simone Weill, και ποίημα οίκτου, όπως προσπάθησα να δείξω εγώ. Και το ένα και το άλλο προχωρούν μαζί. [...]

Είναι χωρίς αμφιβολία, μια περίπτωση σπάνια στη λογοτεχνία. Και μας συγκινεί η αντίθεση με τη σύγχρονη αντίληψη.

Ο πόλεμος λοιπόν έχει δύο όψεις στον Όμηρο. Είναι ωραίος. Είναι φοβερός. Κυρίως είναι και τα δυο συγχρόνως. Γιατί συχνά μιλάμε για την αμφισημία του ομηρικού πολέμου. Πράγματι, τα δυο χαρακτηριστικά συμπληρώνονται μεταξύ τους, και τα δύο εξίσου έκδηλα, σε μια φυσική αλληλουχία, χωρίς να έχουμε τη δυνατότητα να αισθανθούμε πόσο φανερή είναι.

Πρέπει όμως να προσθέσουμε κάτι και να κρατήσουμε ένα χαρακτηριστικό στη μνήμη μας: Όλα τα έπη των άλλων πολιτισμών είναι ποιήματα πολεμικά που περιγράφουν ηρωικές μάχες και φονικά κατορθώματα. Η Ιλιάδα, από αυτήν την άποψη, είναι μέσα σε αυτόν τον κανόνα. Διακρίνεται όμως συγκεκριμένα από το στοιχείο του οίκτου και της ανθρωπιάς που συνυπάρχει πάντα με τα άλλα. Η σύγκριση χρησιμεύει εδώ για να αποκαλυφθεί κάτι πιο σημαντικό.

Η Ιλιάδα είναι ένα ποίημα για τον πόλεμο, αλλά όχι φιλοπόλεμο.