4-10. Η Τέχνη

ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ (800-479 π.Χ.)

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

10. Η ΤΕΧΝΗ

10. Η Τέχνη

Διδασκαλία της ενότητας με έμφαση στα ακόλουθα σημεία:

Κάτοψη αρχαίου ελληνικού ναού, σ. 65

Οι δύο κύριοι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί (δωρικός, ιωνικός), σ. 65

Η αρχαϊκή γλυπτική (κούροι, κόρες), σσ. 65-66

Οι δύο βασικοί ρυθμοί της αγγειογραφίας (μελανόμορφος, ερυθρόμορφος), σ. 66

Υποστηρικτικό υλικό:

-«Ο αρχαίος ελληνικός ναός», Μαθησιακά αντικείμενα, Φωτόδεντρο: εδώ

-Εικόνες επιλεγμένων παραδειγμάτων οικοδομημάτων και έργων πλαστικής και κεραμικής, ώστε να καταγραφούν τα βασικά χαρακτηριστικά τους.

Για σχετικό υλικό, βλ:

Η αρχαϊκή Ακρόπολη: εδώ

Χρωμάτισε την πεπλοφόρο: εδώ

«Μια φορά κι έναν καιρό ένας αγγειοπλάστης (αρχαία ελληνική κεραμική)» και «Εποπτικό υλικό (ppt)», Ενημερωτικό υλικό για τις συλλογές του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης: εδώ

Προτεινόμενες δραστηριότητες:

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες 2 και 3, σ. 67 του βιβλίου.

2 ώρες

χρονολόγιο
776| 721| 632| 594| 550| 527| 525| 510| 509| 508| 499| 495| 494| 492| 490| 481| 480| 479| 478| 476| 467| 461| 454| 449| 446| 432| 431| 430| 429| 428| 425| 422| 421| 415| 413| 407| 406| 405| 404| 403| 401| 394| 385| 382| 379| 378| 371| 365| 362| 359| 338| 337| 336| 334| 333| 332| 331| 326| 324| 323|

Η αρχαϊκή περίοδος σφραγίζεται από δύο κορυφαίες δημιουργίες: α) την ανέγερση λίθινων ναών και β) τη δημιουργία λίθινων αγαλμάτων σε φυσικό και υπερφυσικό μέγεθος. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η επίδραση της τέχνης της Ανατολής και της Αιγύπτου στην ελληνική αρχαϊκή τέχνη.

Ναός Άρτεμης
Αναπαράσταση ναού δωρικού ρυθμού. Ο ναός της Αρτέμιδος-Γοργούς στην Κέρκυρα (580 π.Χ.).

Οι ναοί

Αρχαίος Ελληνικός Ναός, «Πολυχρωμία»
Αρχαίος Ελληνικός Ναός, Οπτικές διορθώσεις

Την εποχή αυτή οικοδομούνται οι πρώτοι πραγματικά μνημειακοί ναοί της αρχαίας Ελλάδας που θα επηρεάσουν την αρχιτεκτονική όλου του κόσμου μέχρι και τις ημέρες μας. Ο ελληνικός ναός χτίζεται τώρα από πέτρα και συχνά από μάρμαρο.
Στο βασικό σχήμα του θυμίζει το μυκηναϊκό μέγαρο, αφού αποτελείται συνήθως από έναν ανοικτό προθάλαμο –πρόναο– (1) με δύο κίονες, και ένα κυρίως δωμάτιο, τον σηκό (2). Όταν μάλιστα προστεθεί ένα παρόμοιο ανοικτό δωμάτιο πίσω –ο οπισθόδομος– (3) και ακόμη περισσότερο, μία κιονοστοιχία γύρω από το κτίριο –το πτερό–, οι ναοί γίνονται μεγαλοπρεπέστεροι και εντυπωσιακότεροι.
(Σε μερικούς ναούς, όπως στον Παρθενώνα, υπάρχει και ένας τέταρτος χώρος πίσω από τον οπισθόδομο που λέγεται οπισθόναος) (4).
Μάθε περισσότερα για τον αρχαίο ναό.

Ναός Απόλλωνα
Αναπαράσταση μέρους του
ιωνικού αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα
στα Δίδυμα της Μιλήτου (6ος αιώνας π.Χ.).

Οι δύο ρυθμοί

Αρχαίος Ελληνικός Ναός
Τα πρώτα μνημειακά οικοδομήματα (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Δωρικός ρυθμός (IME)
Δωρικός ρυθμός
Ιωνικός ρυθμός
Ιωνικός ρυθμός (IME)

Οι ναοί της αρχαϊκής περιόδου χτίζονται σε δύο ρυθμούς, τον δωρικό που διαμορφώθηκε στα δωρικά κέντρα της Πελοποννήσου και τον ιωνικό που αποκρυσταλλώθηκε στα ιωνικά κέντρα του Αιγαίου και της Μικράς Ασίας.
Οι ρυθμοί ξεχωρίζουν προπάντων από τους κίονες. Ο δωρικός είναι πιο κοντός, βαρύς και αυστηρός, ενώ ο ιωνικός είναι ψηλότερος, κομψότερος με πλούσια διακόσμηση στην επάνω απόληξή του –στο κιονόκρανο–, που αναγνωρίζεται εύκολα από τις έλικες στις οποίες καταλήγει.
Ανάγλυφα και ολόγλυφα λιοντάρια και μυθολογικά τέρατα, καθώς και μυθολογικά θέματα διακοσμούν συχνά το επάνω μέρος των ναών˙ πρόκειται για τα αρχιτεκτονικά γλυπτά.

Ο δωρικός ρυθμός	Ο ιωνικός ρυθμός	Τα κιονόκρανα

Δες τον ναό της Αφαίας στην Αίγινα	Δες σε αναπαράσταση τα μέρη και την ανωδομή του δωρικού ναού

Τα πρώτα μεγάλα αγάλματα

Την εποχή αυτή δημιουργούνται τα πρώτα μεγάλα αγάλματα από ασβεστόλιθο στην Κρήτη και από μάρμαρο στη Νάξο. Τα εμπορικά ταξίδια στην Αίγυπτο και η αφθονία μαρμάρου στη Νάξο έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στη γέννηση της μεγάλης γλυπτικής στα κέντρα αυτά. Οπωσδήποτε όμως και η συγκέντρωση πλούτου από τους αριστοκράτες και τις πόλεις ήταν βασική προΰπόθεση για τη γέννηση της μεγάλης γλυπτικής, αφού το κόστος ενός μαρμάρινου αγάλματος ήταν υπέρογκο. Για ένα άγαλμα φυσικού μεγέθους έπρεπε να εργαστεί ένας γλύπτης με τους βοηθούς του για έναν τουλάχιστον χρόνο.

Ενδεικτικά παραδείγματα από το 625 π.Χ. ως το 570 π.Χ.

Κούροι - Κόρες

Κούροι και Κόρες
Οι κούροι της αρχαϊκής εποχής (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)
Σήμα Φρασίκλειας, μια επιτύμβια κόρη
Χρωμάτισε την Πεπλοφόρο (Εκπαιδευτικές δράσεις για την Ακρόπολη, Μουσείο Ακρόπολης/ΥΠΠΟ-ΥΣΜΑ)
Κόρες (Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών)

Οι ανθρώπινες μορφές παριστάνονται από την αρχή τυποποιημένες και ακίνητες. Οι νεαροί άνδρες – κούροι– παριστάνονται ορθοί, γυμνοί, με καλογυμνασμένα σώματα και πλούσια κόμη˙ οι νεαρές κοπέλες – κόρες – ορθές, κομψά ντυμένες, καλοχτενισμένες, στολισμένες με πλήθος κοσμημάτων˙ οι άρχοντες και οι αξιοσέβαστες γυναίκες (οικοδέσποινες και ιέρειες) καθιστοί σε θρόνους και σκαμνιά˙ οι συμποσιαστές μισοξαπλωμένοι σε ανάκλιντρα. Yπάρχουν επίσης αγάλματα ντυμένων κούρων, κούρων με προσφορές στους θεούς (αναθέτες), ιππέων, πολεμιστών, μυθικών τεράτων, όπως οι σφίγγες και οι σειρήνες, προσωποποιήσεων της ιδέας της νίκης (Νίκες), διαφόρων ζώων (λιοντάρια, άλογα, πουλιά κ.ά.).

Αγάλματα θεών

Φρασίκλεια

Δεν λείπουν βέβαια και τα αγάλματα θεών. Οι νεότεροι παριστάνονται όπως οι κούροι (Απόλλωνας) και οι κόρες (Αθηνά, Άρτεμη, Ήρα), ενώ οι θεοί που βρίσκονταν σε ώριμη ηλικία (Δίας, Διόνυσος), όπως οι ντυμένοι κούροι. Ωστόσο, οι θεοί διακρίνονται εύκολα από τα χαρακτηριστικά σύμβολα της θεϊκής δύναμής τους: τόξο, βέλος ή μουσικό όργανο για τον Απόλλωνα, κεραυνός για τον Δία κ.ά. Όλες οι μορφές στέκουν ακίνητες απέναντι στον θεατή, με μόνο σημάδι κίνησης την προβολή του αριστερού ποδιού, και δράσης, ανάλογα με το θέμα, το λύγισμα των χεριών. Σπουδαία έργα τέχνης είναι και οι ανάγλυφες επιτάφιες πλάκες – επιτύμβιες στήλες.

Ενδεικτικά παραδείγματα από το 570 π.Χ. ως το 530 π.Χ.

Ενδεικτικά παραδείγματα από το 530 π.Χ. ως το 480 π.Χ.

Για περισσότερες πληροφορίες ακολούθησε τις παρακάτω μικρογραφίες

Η κεραμική

Μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία (ΟΔΥΣΣΕΥΣ: φωτογραφικό αρχείο, Υπουργείο Πολιτισμού)
Ο πρώτος επώνυμος Αθηναίος αγγειογράφος: ο Σοφίλος (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας)

Μεγάλη είναι η άνθηση της κεραμικής στους αρχαϊκούς χρόνους. Η γεωμετρική διακόσμηση δίνει τώρα τη θέση της στη φυτική, που επηρεάζεται έντονα από την Ανατολή, και στην εικονιστική – σκηνές από τον μύθο και την καθημερινή ή θρησκευτική ζωή.
Μεγάλα κέντρα, όπως η Κόρινθος τον 7ο και η Αθήνα τον 6ο αιώνα π.Χ., εφευρίσκουν νέες τεχνικές για τη διακόσμηση των αγγείων. Μία σπουδαία τεχνική, επηρεασμένη από τη διακόσμηση των χάλκινων αγγείων, είναι η μελανόμορφη, στην οποία οι μορφές και τα κοσμήματα βάφονται ολόμαυρα πάνω στην κοκκινωπή επιφάνεια των αγγείων, ενώ οι λεπτομέρειες δηλώνονται με χάραξη. Τα τελευταία χρόνια της αρχαϊκής περιόδου εμφανίζεται και η ερυθρόμορφη τεχνική που είναι η αντίστροφη της μελανόμορφης. Τώρα οι μορφές είναι κόκκινες πάνω στη μαύρη γυαλιστερή επιφάνεια των αγγείων. Πλήθος νέων διακοσμητικών θεμάτων, σκηνές από την καθημερινή και τη θρησκευτική ζωή, αλλά κυρίως από τη μυθολογία, διακοσμούν τις επιφάνειες των ποικιλόμορφων μικρών και μεγάλων αγγείων και στις δύο τεχνικές.

Ενδεικτικά παραδείγματα ανατολίζοντος ρυθμού

Ενδεικτικά παραδείγματα μελανόμορφου ρυθμού

Ενδεικτικά παραδείγματα ερυθρόμορφου ρυθμού

Οι άλλες τέχνες

Συγχρόνως ανθίζουν η μεταλλοτεχνία, η μικροτεχνία, τα ειδώλια από πηλό και χαλκό. Η ευημερία και το καλό γούστο διαπιστώνονται σε κάθε εκδήλωση της ζωής.

ΣΥΝΟΨΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Ο ελληνισμός απλώνεται στον χώρο του Εύξεινου Πόντου και της Μεσογείου. Η επαφή με τους άλλους ανθρώπους δίνει την ευκαιρία για οικονομική και πνευματική ανάπτυξη. Η λογική εξήγηση των μεγάλων προβλημάτων κερδίζει έδαφος εις βάρος της μυθικής. Ο περσικός κίνδυνος ενώνει πιο στενά τους Έλληνες, γεγονός που τους επιτρέπει να εξέλθουν νικητές. Η αίσθηση της υπεροχής που δημιουργήθηκε αποτυπώνεται και στην τέχνη με τη δημιουργία ανεπανάληπτων έργων.

Άσκηση αυτοαξιολόγησης

Ερωτήσεις-Δραστηριότητες

1. Να αναγνωριστούν οι τύποι των αρχαϊκών αγαλμάτων των εικόνων.
2. Ποια είναι η σημασία των παραστάσεων στα αγγεία για τη γνωριμία με τη ζωή των ανθρώπων της εποχής εκείνης;
3. Περιγράψτε τις διαφορές του δωρικού από τον ιωνικό ρυθμό. Αναφέρετε αρχαίους ναούς που έχετε επισκεφθεί.
4. Πού διαπιστώνεται η επίδραση της αρχαίας αρχιτεκτονικής μετά από την αρχαιότητα; Να συγκεντρώσετε φωτογραφίες από οικοδομήματα σε διάφορες χώρες του κόσμου που αντανακλούν αυτή την επίδραση.

Μάθε περισσότερα για τον αρχαίο ναό.
Η Αίθουσα των Αρχαϊκών Έργων, στο Μουσείο της Ακρόπολης.
Μάθε περισσότερα για την αρχαϊκή γλυπτική: ανατολίζουσα περίοδος, δαιδαλική περίοδος, περίοδος 625-570, περίοδος 570-530, περίοδος 530-480
Μάθε για τα είδη των αγγείων.
Διάβασε περισσότερα για τη μελανόμορφη αγγειογραφία.
Διάβασε περισσότερα για την ερυθρόμορφη αγγειογραφία.
Δες πώς παριστάνονται οι θεοί και οι ήρωες στην αρχαία ελληνική αγγειογραφία.

Άσκηση επανάληψης και κατανόησης
Γνώρισε τους αρχαίους ελληνικούς θεούς και τα σύμβολά τους, δραστηριότητα από το Βρετανικό Μουσείο.
Γνώρισε παίζοντας μερικά από τα είδη των αρχαίων αγγείων, 1η δραστηριότητα, 2η δραστηριότητα.
Γνώρισε παίζοντας τα μέρη ενός αρχαίου ναού.
Τέσσερα παζλ κι ένα παιχνίδι με ζεύγη.
Σταυρόλεξο για την ιστορία - τέχνη - γράμματα © Σμαράγδη Γαλημιτάκη

Η αρχαϊκή γλυπτική

«[Η αρχαϊκή γλυπτική διέπεται] από ορισμένους τεχνoτρoπικoύς κανόνες ή νόμους που χαρακτηρίζουν όλα τα γλυπτά της εποχής ανεξάρτητα από τύπους, τοπικά εργαστήρια και συγκεκριμένους γλύπτες. Αυτοί είναι:

α) Ο νόμος της μετωπικότητας, που χαρακτηρίζει και την αιγυπτιακή γλυπτική. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, εάν φέρουμε κατακόρυφα ένα επίπεδο στο κέντρο ακριβώς των μορφών, αυτές θα διαιρεθούν σε δύο ίσα ακριβώς μέρη, στα οποία οι επί μέρους μορφές - ανατομικές λεπτομέρειες - αντιστοιχούν απόλυτα η μία στην άλλη. Στη μετωπικότητα εξάλλου οφείλεται το ότι οι ανάγλυφες αρχαϊκές μορφές δείχνουν πιεσμένες, όπως ένα άνθος στα φύλλα ενός βιβλίου, χωρίς σωματικό όγκο και τρίτη διάσταση. Αλλά και γενικότερα στην αρχαϊκή πλαστική εκείνο που έχει σημασία είναι η κύρια όψη που βρίσκεται απέναντι ακριβώς από τον θεατή με όλα τα μέρη του σώματος σε ένα επίπεδο, χωρίς προοπτική.

β) Η τυποποίηση. Τα θέματα, οι μορφές που παριστάνει η αρχαϊκή πλαστική είναι τυποποιημένες, δηλ. όλες π.χ. οι γυναικείες ορθές μορφές έχουν την ίδια στάση, φορούν το ίδιο ένδυμα, έχουν την ίδια κόμμωση, κρατούν τα ίδια σχεδόν αντικείμενα. Αυτό είναι περισσότερο φανερό στον τύπο του κούρου, που, όπως είπαμε, είναι από την αρχή αυστηρά διαμορφωμένος, ενώ στον τύπο της κόρης στάση και ενδυμασία θα αλλάζουν όσο προχωρεί η αρχαϊκή εποχή. Ωστόσο και στον τύπο της κόρης απεικονίζεται πάντοτε μία όρθια, καλοντυμένη και με πλούσια κοσμήματα στολισμένη νεαρή κοπέλα, πιθανόν το κοινωνικό πρότυπο και ιδεώδες της εποχής.

Κατά πάσα πιθανότητα αποτελούσε και ο κούρος επίσης την πρότυπη, ιδεώδη ανδρική μορφή της εποχής του. Η πρότυπη αυτή μορφή πρέπει να ανάγεται στους ρωμαλέους πολεμιστές, γόνους αριστοκρατικών οικογενειών των αρχαϊκών πόλεων. Το αριστοκρατικό αυτό ιδεώδες θα ήταν συγχρόνως ιδεώδες και των κατώτερων κοινωνικά τάξεων και γι' αυτό «χειροτέχνες», όπως ο γλύπτης Ευθυκαρτίδης από τη Νάξο ή ο γιατρός Σoμβρωτίδας από τις Συρακούσες αναθέτουν αγάλματα κούρων στα ιερά. Οι παλαιότερες απόψεις, ότι δηλαδή όλα τα αγάλματα κούρων παριστάνουν τον θεό Απόλλωνα, επειδή αυτός ο θεός περιγράφεται στον ομηρικό ύμνο στον Απόλλωνα ως νέος, γυμνός και αγένειος θεός, καθώς και η άποψη ότι τα αγάλματα των κούρων παριστάνουν αθλητές, αναιρούνται από το γεγονός ότι έτσι δεν μπορούν να ερμηνευθούν ικανοποιητικά οι επιτύμβιοι κούροι ή οι κούροι που επιγραφές ή σύμβολα τούς ταυτίζουν πράγματι με τον Απόλλωνα και επομένως δεν μπορεί να παριστάνουν κάποιον αθλητή. Οπωσδήποτε όμως ο τύπος του κούρου, και αν δεχτούμε ότι παριστάνει την πρότυπη ανδρική μορφή της εποχής του, με την προσθήκη συμβόλων του Απόλλωνα θα παρίστανε τον θεό. Επίσης είναι γνωστό από περιγραφή του Παυσανία ότι το άγαλμα που αφιέρωσε στην Ολυμπία ένας αθλητής της αρχαϊκής εποχής ήταν στον τύπο του κούρου. Εν τέλει πάντων όλοι οι τύποι της αρχαϊκής πλαστικής, ανεξάρτητα από την κοινωνική ερμηνεία που αναμφισβήτητα επιδέχονται, είναι «αγάλματα», δηλαδή αντικείμενα με τα οποία αγάλλεται ο θεός στον οποίο αφιερώνονται, όπως άλλωστε και τα αγάλματα ζώων, τα περιρραντήρια κλπ...

γ) Η σχηματοποίηση. Οι επί μέρους μορφές των αρχαϊκών γλυπτών αποδίδονται σχηματικά, όχι όπως τις συναντάμε στη φύση, π.χ. οφθαλμοί με ευθύγραμμο το κάτω και καμπύλο το επάνω βλέφαρο, ελικόσχημα αυτιά, οξυκόρυφο θωρακικό διάφραγμα που μαζί με τις ευθύγραμμες βουβωνικές αύλακες αποτελούν ένα ρόμβο, ο οποίος περιγράφει την περιοχή του στομάχου και της κοιλιάς, κλπ.

δ) Η διακοσμητικότητα. Από την σχηματοποίηση πολύ εύκολα φθάνουν οι αρχαϊκοί γλύπτες στη διακοσμητικότητα. Έτσι οι βόστρυχοι του μετώπου μπορεί να αποδίδονται σαν ρόδακες, οι θηλές του στήθος σαν αστερίσκοι, τα οστά των κλειδών σαν δύο τόξα. Όσο πιο διακοσμητικές ήταν οι μορφές και οι ανατομικές λεπτομέρειες ενός έργου τόσο μεγαλύτερη και η αξία του, υποστηρίζει η V. Zinserling, που πρότεινε και την ερμηνεία του κούρου ως την πρότυπη ανδρική μορφή της αρχαϊκής εποχής.»

Γ. Κοκκορού-Αλευρά, Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη Ιστορία (1050-50 π.Χ.) (Αθήνα 1995) σελ. 82-83.