Γενικά για την πρόταση

 

Όταν μιλάμε ή γράφουμε, τοποθετούμε τις λέξεις τη μια δίπλα στην άλλη, με σκοπό να μεταφέρουμε κάποιο μήνυμα που θα το καταλάβει ο ακροατής ή ο αναγνώστης μας, ακολουθώντας κάποιους κανόνες. Με λίγα λόγια δεν κάνουμε του κεφαλιού μας, γιατί δε θα μας καταλάβει κανείς.

Δε θα τολμούσαμε να πούμε: σπίτι στο Γιάννης βρίσκεται ο. Ίσως να καταλάβαινε κάποιος τι λέμε, σίγουρα όμως δε θα έβγαζε και το καλύτερο συμπέρασμα για μας!

 

Τους κανόνες αυτούς, όταν πρόκειται για τη μητρική μας γλώσσα, τους μαθαίνουμε, μαθαίνοντας τη γλώσσα στη νηπιακή μας ηλικία. Όταν όμως μαθαίνουμε μια ξένη γλώσσα, εκτός από το λεξιλόγιο ή τη γραμματική, μαθαίνουμε κι αυτούς τους κανόνες, που σε κάθε γλώσσα είναι διαφορετικοί.

 

Έτσι όπως τοποθετούμε τις λέξεις στη σειρά σχηματίζουμε μια ομάδα λέξεων που όλες μαζί έχουν ένα συγκεκριμένο νόημα.

Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι:

 

 

Για να υπάρξει μια πρόταση πρέπει να υπάρχει ή να εννοείται η βασικότερη μονάδα του λόγου που είναι το ρήμα.

Με βάση τα παραπάνω θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάθε ρήμα αποτελεί και ξεχωριστή πρόταση. Συνεπώς, στο παράδειγμα:

Ο Γιάννης σηκώθηκε το πρωί,πλύθηκε, έφαγε πρωινό και έφυγε για το σχολείο

αφού έχουμε 4 ρήματα, έχουμε και 4 προτάσεις.

Προσπάθησε να διακρίνεις τις προτάσεις στην άσκηση

Προσπάθησε να διακρίνεις πόσες προτάσεις υπάρχουν στην άσκηση

 

 

Κάθε λέξη σε μια πρόταση έχει ένα συγκεκριμένο ρόλο.

Μια λέξη μπορεί να δηλώνει για ποιον γίνεται λόγος μέσα στην πρόταση, είναι δηλ. το υποκείμενο. Μια άλλη δηλώνει τι είδους είναι το υποκείμενο (κατηγορούμενο ή επιθετικός προσδιορισμός) ή τι κάνει το υποκείμενο (ρήμα), πού βρίσκεται (προσδιορισμός του τόπου), γιατί κάνει μια ενέργεια (προσδιορισμός της αιτίας) κ.τ.λ.

 

Ένα μικρό παράδειγμα.

Ο Γιάννης βρίσκεται στο σπίτι.

Η λέξη Ο Γιάννης δηλώνει για ποιον γίνεται λόγος μέσα στην πρόταση, δηλ. είναι υποκείμενο.

Η λέξη βρίσκεται δηλώνει τι κάνει το υποκείμενο ο Γιάννης, δηλ. είναι ρήμα.

Η λέξη στο σπίτι δηλώνει πού είναι το υποκείμενο ο Γιάννης, είναι δηλ. προσδιορισμός του τόπου.

α) Οι προτάσεις ως προς τα συστατικά/δομή

 

 

Ας παρατηρήσουμε προσεκτικά τις προτάσεις:

1^η Ο Γιάννης έφαγε τυρόπιτα.

2^η Έφαγε τυρόπιτα.

3^η Ο Γιάννης έφαγε μια ωραία τυρόπιτα.

4^η Ο Γιάννης και ο Πέτρος έφαγαν τυρόπιτα.

Αρκετά εύκολα διακρίνουμε ότι οι προτάσεις δεν είναι ίδιες, δεν αποτελούνται από τα ίδια συστατικά.

Ας τις αναλύσουμε συντακτικά:

 

Η πρ. αποτελείται από υποκείμενο, ρήμα και αντικείμενο.

 

Η πρ. αποτελείται από ρήμα και αντικείμενο.

 

Η πρ. αποτελείται από υποκείμενο, ρήμα, προσδιορισμό, προσδιορισμό και αντικείμενο.

 

Η πρ. αποτελείται από 2 υποκείμενα, ρήμα και αντικείμενο.

 

Διαπιστώνουμε ότι:

η 1^η αποτελείται από υποκείμενο ρήμα και αντικείμενο,

από τη 2^η πρόταση λείπει το υποκείμενο,

στην 3^η έχουμε εκτός από το ρήμα, το υποκείμενο και το αντικείμενο κι άλλες λέξεις (προσδιορισμούς),

ενώ στην 4^η έχουμε δύο υποκείμενα.

 

Μελετώντας τις προτάσεις ως προς τα συστατικά/δομή τους, αφού διαπιστώνουμε ότι μπορούμε να έχουμε πολλές παραλλαγές, φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι μπορούμε να τις κατατάξουμε σε τέσσερις κατηγορίες:

α) πρόταση απλή, β) σύνθετη, γ) ελλειπτική, δ) επαυξημένη.

 

Δες και τις κάρτες για τα είδη των προτάσεων με βάση τα συστατικά τους, © Γεωργία Μουντράκη, εδώ

 

Απλή πρόταση

 

Απλή λέγεται η πρόταση που αποτελείται από τους κύριους όρους, δηλ. περιλαμβάνει τις απολύτως απαραίτητες πληροφορίες για να δηλωθεί ένα νόημα, για να μεταδοθεί ένα μήνυμα.

Κύριοι όροι της πρότασης θεωρούνται το ρήμα, το υποκείμενο και το αντικείμενο ή το κατηγορούμενο.

Οι μορφές που μπορεί να έχει μια απλή πρόταση είναι οι εξής:

 

 

Αν δεν μπορείς να βρεις τους όρους της πρότασης δες εδώ και εδώ.

Ελλειπτική πρόταση

 

Ελλειπτική λέγεται η πρόταση, όταν κάποιος από τους βασικούς όρους λείπει, γιατί εννοείται εύκολα. Στον καθημερινό μας λόγο χρησιμοποιούμε κυρίως ελλειπτικές προτάσεις.

 

 

Επαυξημένη πρόταση

 

Επαυξημένη λέγεται η πρόταση, όταν εκτός από τους βασικούς όρους περιλαμβάνει και προσδιορισμούς.

 

 

 

Σύνθετη πρόταση

 

Σύνθετη λέγεται η πρόταση που περιλαμβάνει κάποιο όρο δύο φορές ή περισσότερες, εκτός, βέβαια, από το ρήμα (Γιατί; Γιατί αν είχαμε δύο ρήματα, τότε θα είχαμε δύο προτάσεις), π.χ.

 

 

 

Συνδυασμός ειδών

 

Είναι προφανές ότι στον λόγο δεν συναντάμε πάντα αυτά τα τέσσερα είδη, έτσι όπως τα εξετάσαμε. Πολύ συχνά οι προτάσεις που χρησιμοποιούμε είναι ταυτόχρονα παραπάνω από ένα είδος, π.χ.

 

 

Το μόνο είδος που δεν μπορεί να συνδυαστεί είναι η απλή πρόταση.

 

Για καλύτερη κατανόηση των παραπάνω μπορείς να δεις κι εδώ

Ήρθε η ώρα της εξάσκησης. Σε περιμένουν τρεις ωραίες ασκήσεις: 1η, 2η, 3η

 

β) Οι προτάσεις ως προς τη σημασία τους, το περιεχόμενο

 

Ανάλογα με το τι δηλώνει μια πρόταση μπορούμε να την κατατάξουμε σε μια από τις εξής τέσσερις κατηγορίες:

α) αποφαντική, β) επιθυμίας, γ) επιφωνηματική, δ) ερωτηματική

 

Αποφαντική πρόταση (Κρίσεως)

 

Αποφαντική λέγεται η πρόταση που μας δίνει διάφορες πληροφορίες ή κρίσεις ή με άλλα λόγια είναι αυτές στις οποίες ο ομιλητής αναφέρεται σε καταστάσεις ή γεγονότα τα οποία πιστεύει πως είναι αληθινά. Ως σημείο στίξης χρησιμοποιείται η τελεία, π.χ.

Ο καιρός είναι καλός.

Αύριο θα βρέξει.

Η ομάδα μου έπαιξε χάλια στον σημερινό αγώνα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Παλιότερα η κατηγορία αυτή ονομαζόταν προτάσεις κρίσεως

 

Πρόταση επιθυμίας-προσταγής

 

Πρόταση επιθυμίας - προσταγής λέγεται η πρόταση με την οποία εκφράζουμε κάποια επιθυμία ή προσταγή. Ως σημείο στίξης χρησιμοποιείται η τελεία ή το θαυμαστικό, π.χ.

 

 

Σημείωση: Σύμφωνα με το σχολικό βιβλίο της γραμματικής η πρόταση επιθυμίας - προσταγής δεν παίρνει θαυμαστικό (!) αλλά μόνο τελεία.

 

Επιφωνηματική πρόταση

 

Επιφωνηματική λέγεται η πρόταση με την οποία εκφράζουμε τον θαυμασμό ή τη δυσφορία μας για κάτι. Ως σημείο στίξης χρησιμοποιείται το θαυμαστικό (!), π.χ.

 

Ερωτηματική πρόταση

 

Ερωτηματική λέγεται η πρόταση με την οποία ρωτάμε κάτι. Ως σημείο στίξης χρησιμοποιείται το ερωτηματικό (;), π.χ.

Πάντα θα υπάρχει μια άσκηση για σένα

 

Δες και τις κάρτες για τα είδη των προτάσεων με βάση τη σημασία τους, © Γεωργία Μουντράκη, εδώ

 

γ) Οι προτάσεις ως προς την ποιότητα (άρνηση ή την κατάφαση)

 

Με βάση το κριτήριο της άρνησης ή κατάφασης οι προτάσεις χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, τις: α) αρνητικές, β) καταφατικές.

 

Αρνητικές προτάσεις

 

Αρνητικές λέγονται οι προτάσεις που περιέχουν άρνηση, δηλαδή τις λέξεις όχι, δεν (δε), μην (μη)

 

 

Καταφατικές προτάσεις

 

Καταφατικές λέγονται οι προτάσεις που δεν περιέχουν άρνηση.

 

 

δ) Οι προτάσεις ως προς τη σχέση τους με τις άλλες. (Κύριες και δευτερεύουσες ή εξαρτημένες)

 

 

Κάποιες από τις προτάσεις που χρησιμοποιούμε "στέκονται μόνες τους στον λόγο", δίνουν ένα πλήρες νόημα. Κάποιες άλλες, όμως, δεν μπορούν να σταθούν μόνες τους, δε δίνουν νόημα· χρειάζονται δίπλα τους και κάποια άλλη πρόταση, π.χ.

Αν ακούσουμε την πρόταση: «γιατί είμαι κουρασμένος» μπορεί να καταλαβαίνουμε ότι αυτός που το λέει είναι κουρασμένος, αλλά δεν καταλαβαίνουμε γιατί λέει την πρόταση. Δεν καταλαβαίνουμε τι ακριβώς εννοεί. Αν όμως μας πει: «Δε θα έρθω, γιατί είμαι κουρασμένος», τότε δε μας δημιουργείται καμιά απορία.

Ας το δούμε αντίστροφα. Αν ακούγαμε την πρόταση «Δε θα έρθω», θα καταλαβαίναμε τον συνομιλητή μας. Ίσως, βέβαια, να του ζητούσαμε παραπάνω εξηγήσεις, να τον ρωτούσαμε «γιατί δε θα έρθεις», αλλά το βασικό νόημα θα το είχαμε καταλάβει.

Η πρόταση «Δε θα έρθω», επειδή στέκεται μόνη της στον λόγο, επειδή δε χρειάζεται δίπλα της κανένα συμπλήρωμα, λέγεται κύρια πρόταση.

Η πρόταση «γιατί είμαι κουρασμένος», επειδή δε στέκεται μόνη της στον λόγο, επειδή χρειάζεται δίπλα της κάποιο συμπλήρωμα, λέγεται δευτερεύουσα ή εξαρτημένη πρόταση.

 

Πολλές φορές όμως συναντάμε την εξής απλή περίπτωση: Λέμε ή ακούμε τις προτάσεις «Θέλω να φάω». Η πρόταση «να φάω» είναι αρκετά εύκολο να καταλάβουμε ότι δε στέκεται μόνη της στον λόγο, άρα είναι δευτερεύουσα. Η πρόταση, όμως, «Θέλω», στέκεται μόνη της στον λόγο; Με άλλα λόγια αν κάποιος μας πει «Θέλω», δε θα μας μείνει κάποια απορία; Μάλλον θα μας μείνει. Τι είδους πρόταση είναι σ' αυτήν την περίπτωση, κύρια ή δευτερεύουσα; Το κριτήριο, συνεπώς, του να στέκεται μια πρόταση στον λόγο ή όχι, μερικές φορές, αποδεικνύεται ότι δεν είναι και τόσο εύκολο. Γι' αυτό χρησιμοποιούμε κι ένα δεύτερο κριτήριο, για να ξεχωρίσουμε τις κύριες από τις δευτερεύουσες / εξαρτημένες. Κι αυτό σχετίζεται με τον τρόπο που εισάγεται (αρχίζει - ξεκινά) μια πρόταση. Οι δευτερεύουσες / εξαρτημένες προτάσεις αρχίζουν - ξεκινούν μ' ένα σύνδεσμο ή με αναφορική αντωνυμία ή επίρρημα. Ας δούμε μερικά παραδείγματα.

 

Με μπλε σημειώνονται οι δευτερεύουσες / εξαρτημένες και με κόκκινο οι λέξεις με τις οποίες ξεκινούν.

 

1. Ο Γιάννης κοιμάται, γιατί είναι κουρασμένος.

2. Αν πεινάς, φάε κάτι.

3. Ξύπνα με, όταν αρχίσει ο αγώνας.

4. Πρέπει να διαβάζεις.

5. Μου είπε ότι θα έρθει οπωσδήποτε.

6. Θα με βοηθήσει ο Γιώργος που είναι πολύ καλός στα Μαθηματικά.

7. Για να πάρεις καλό βαθμό, χρειάζεται προσεκτικό διάβασμα.

 

Όπως παρατηρούμε στα παραπάνω παραδείγματα, η δευτερεύουσα πρόταση μπαίνει μετά την κύρια, (Ο Γιάννης κοιμάται, γιατί είναι κουρασμένος.), άλλοτε όμως μπαίνει πριν από την κύρια (Αν πεινάς, φάε κάτι.).

 

Εδώ σε περιμένει η πρώτη άσκηση

 

Από μια κύρια πρόταση μπορεί να εξαρτάται μία ή περισσότερες δευτερεύουσες προτάσεις, π.χ.

 

Μια δευτερεύουσα πρόταση μπορεί να εξαρτάται όχι από μια κύρια αλλά από μια άλλη δευτερεύουσα, π.χ.

 

Συμπεράσματα:

1. Μια κύρια πρόταση στέκεται μόνη της στον λόγο.

2. Μια δευτερεύουσα δε στέκεται μόνη της στον λόγο, γι’ αυτό εξαρτάται από μια κύρια.

3. Η δευτερεύουσα εισάγεται (αρχίζει) με σύνδεσμο ή αναφορική αντωνυμία ή αναφορικό επίρρημα.

4. Από μια κύρια μπορεί να εξαρτάται μία ή περισσότερες δευτερεύουσες προτάσεις.

5. Μια δευτερεύουσα πρόταση μπορεί να εξαρτάται και από μια άλλη δευτερεύουσα.

Αν θέλεις να δεις όλα τα παραπάνω με διαφορετικό τρόπο πάτα εδώ

Ήρθε η ώρα για τη δεύτερη άσκηση

 

Συγκεντρωτικός πίνακας

 

Ανάλογα με το κριτήριο οι προτάσεις χωρίζονται στις παρακάτω κατηγορίες: