Πολλές φορές δημιουργείται μια σύγχυση για τη σχέση του Ηρακλή με τους Ολυμπιακούς αγώνες. Είναι ο ιδρυτής των αγώνων ή ένας από τους αναμορφωτές τους; Θα προσπαθήσουμε να οργανώσουμε το υλικό των πηγών που έχουμε στη διάθεσή μας για το θέμα της ίδρυσης των αγώνων, ώστε να οδηγηθούμε σε σχετικά ασφαλή συμπεράσματα.

Ήδη αναφέραμε ότι ο Διόδωρος Σικελιώτης (ιστορικός του 1ου αι. π.Χ.) και ο Απολλόδωρος (γραμματικός που γεννήθηκε κατά πάσα πιθανότητα τον 1ο αι. μ.Χ.) αποδίδουν στον Αργείο ήρωα Ηρακλή την καθιέρωση των Ολυμπιακών αγώνων, όμως δημιουργούν μια σύγχυση για το πότε. Ο Απολλόδωρος παραδίδει ότι έγινε μετά την εκστρατεία του ήρωα στην Ήλιδα και τη νίκη του επί του Αυγεία (2, 139-141). Ο Διόδωρος τοποθετεί το γεγονός σε δύο διαφορετικές στιγμές και για διαφορετικούς λόγους: α) αφού καθάρισε τους στάβλους του Αυγεία και έφερε τον κρητικό ταύρο· β) μετά το τέλος της Αργοναυτικής εκστρατείας, στην οποία είχε συμμετάσχει και ο Ηρακλής (4.53.4-6). Ο περιηγητής του 2ου αι. μ.Χ. Παυσανίας στα Ηλειακά του κάνει αναφορά στην προϊστορία των Ολυμπιακών αγώνων μέχρι την καθιέρωσή τους ως πανελληνίων, την τελική συγκρότηση του καταλόγου των αγωνισμάτων, τους κανόνες πριν από την έναρξη των αγώνων και στη διάρκειά τους, την ανάληψη της ευθύνης για τη διεξαγωγή τους. Αυτός αναφέρεται σε έναν άλλον Ηρακλή, πολύ παλαιότερο από τον πανελλήνιο ήρωα, από την Κρήτη (5.4-5.9). Ας παρακολουθήσουμε τη λεπτομερή αφήγηση του περιηγητή:

I. Η προϊστορία των αγώνων

1. Λέγεται ότι Κρόνος και Δίας πάλεψαν στην Ολυμπία για την εξουσία· άλλοι πάλι λένε ότι ο ίδιος ο Δίας καθιέρωσε τους αγώνες μετά την νίκη του επί του Κρόνου (5.7.10).

2. Προς τιμή του πρώτου άρχοντα του ουρανού, του Κρόνου, κτίστηκε ναός στην Ολυμπία από τους ανθρώπους του χρυσού γένους (5.7.6). [72]

3. Απόλλων και Ερμής διαγωνίστηκαν στον δρόμο, με νικητή τον Απόλλωνα, ενώ ο ίδιος θεός νίκησε τον Άρη στην πυγμαχία. Λόγω των νικών του Απόλλωνα στους αγώνες καθιερώθηκε και το παίξιμο του αυλού κατά τη διάρκεια του πεντάθλου (5.7.10).

II. Ηρακλής Ιδαίος

«Ο Ηρακλής, που ήταν ο μεγαλύτερος στην ηλικία, χάριν παιδιάς, έβαλε τους αδελφούς του να τρέξουν και τον νικητή τον τίμησε με στεφάνι αγριελιάς» (5.7.7). Ο Ηρακλής στον οποίο αναφέρεται ο Παυσανίας δεν είναι ο Ηρακλής των άθλων, αλλά ένας από τους Ιδαίους Δακτύλους στους οποίους ανέθεσε η Ρέα τη φύλαξη του μικρού Δία, ώστε να τον προφυλάξει από τις ορέξεις του πατέρα του Κρόνου. «Ο Ηρακλής λοιπόν ο Ιδαίος έχει τη δόξα ότι πρώτος θέσπισε τους αγώνες και τους ονόμασε Ολυμπιακούς. Αυτός όρισε να γίνονται οι αγώνες κάθε πέντε χρόνια, γιατί αυτός και τα αδέλφια του ήταν όλοι μαζί πέντε τον αριθμό» [73] (5.7.8.).

ΙΙΙ. Από τον Ιδαίο Ηρακλή στον Αργείο Ηρακλή

Ανάμεσα στους δύο Ηρακλείς που εμπλέκονται με την ίδρυση και την οργάνωση των αγώνων μεσολαβούν αρκετές γενιές:

1. Πενήντα χρόνια μετά τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα ήρθε από την Κρήτη ο γιος του Κάρδυ Κλύμενος, που καταγόταν από τον Ιδαίο Ηρακλή. Αυτός ίδρυσε προς τιμή του προγόνου του βωμό, στον οποίο έδωσε την επωνυμία Παραστάτης (5.8.1.).

2. Ο γιος του Αεθλίου Ενδυμίων ανέτρεψε τον Κλύμενο από την εξουσία και οργάνωσε στην Ολυμπία αγώνα δρόμου για τα παιδιά του με έπαθλο τη βασιλεία (ό.π.).

3. Μια γενιά αργότερα, ο Πέλοπας οργάνωσε αγώνες προς τιμή του Ολυμπίου Διός, λαμπρότερους από το παρελθόν (5.8.2).

4. Όταν σκόρπισαν τα παιδιά του Πέλοπα σε όλη την Πελοπόννησο, ο Αμυθάων, ανεψιός του Ενδυμίωνα, οργάνωσε τους αγώνες (ό.π.).

5. Μετά από αυτόν, Πελίας και Νηλέας τους οργάνωσαν από κοινού (ό.π.).

6. Ακολουθούν ο Αυγέας και ο Ηρακλής, «ο γιος του Αμφιτρύωνα, όταν κατέλαβε την Ήλιδα». Σε αυτούς τους αγώνες έτρεξε ο Ιόλαος με τα άλογα του Ηρακλή. «Λένε και για τον ίδιο τον Ηρακλή ότι νίκησε στην πάλη και το παγκράτιο» και ότι στεφάνωσε τους νικητές (5.8.3-4).

7. «Μετά τη βασιλεία του Οξύλου, που κι αυτός οργάνωσε τους αγώνες, τα Ολύμπια σταμάτησαν μέχρι τη βασιλεία του Ιφίτου», ο οποίος και ανανέωσε τους αγώνες (5.8.4).

ΙV. Η σύγχυση

Ποιος λοιπόν είναι ο ιδρυτής των Αγώνων; Ο Ιδαίος Ηρακλής, ο Κουρήτης, η λατρεία του οποίου στην Ολυμπία ανάγεται σε παλαιότατη εποχή, όπως και του Κρόνου, της Ρέας, της Γαίας, της Ειλείθυιας, της Θέμιδας; [74] Ή ο νεότερος Ηρακλής, ο Αργείος ήρωας, οι άθλοι του οποίου κοσμούν τον ναό του Ολυμπίου Διός και οι οποίοι «μαζί με την αρματοδρομία Πέλοπα-Οινόμαου και την Κενταυρομαχία αποτελούσαν μιαν πολυσήμαντη τριλογία, έμβλημα για τους αθλούμενους στον ιερό χώρο της Ολυμπίας»; [75]Θυμίζουμε ότι τόσο ο Πέλοπας όσο και ο Ηρακλής αργότερα οργανώνουν Ολυμπιακούς αγώνες.

Τι προκύπτει από τα έως τώρα δεδομένα;

1. Οι απαρχές των Ολυμπιακών αγώνων χάνονται στο βάθος της μυθολογικής άχλης, ήδη από τη δεύτερη θεϊκή δυναστεία.

2. Ένας Κρήτας αναγνωρίζεται ως ο ιδρυτής των Ολυμπίων, όπως Κρήτες ιερείς ήταν οι ιδρυτές του μαντείου των Δελφών. Και γνωρίζουμε ότι η Κρήτη είναι μία από τις μήτρες των θεογονικών παραδόσεων του ολυμπιακού πανθέου.

3. Αναγνωρίζονται διάφορες φάσεις διαμόρφωσης των Αγώνων μέχρι την καθιέρωσή τους ως πανελλήνιων και την οριστική συγκρότηση του καταλόγου των αθλημάτων (στην αρχή τα Ολύμπια περιλάμβαναν μόνον αγώνα δρόμου, ενώ στο κείμενο του Διοδώρου, στο οποίο ο Ηρακλής εμφανίζεται ως ιδρυτής, ευθύς εξαρχής καθιερώνεται μια ποικιλία αγώνων, ιππικοί και γυμναστικοί).

4. Όσοι εμφανίζονται ως ιδρυτές (Πέλοπας, Ηρακλής, Ίφιτος) μπορεί να ανακαινίζουν τους αγώνες προσθέτοντας αγωνίσματα ή ανανεώνοντας την τέλεση των αγώνων [76] μέχρι την τελική καθιέρωσή τους ως πανελληνίων από τοπικοί που ήταν καταρχάς — ο Ηρακλής «έστειλε θεωρούς να αναγγείλουν στις πόλεις τη διεξαγωγή των αγώνων για να τους παρακολουθήσουν» (Διόδωρος, 4.53.5).

5. Οι διάφορες παραδόσεις για τις απαρχές και την καθιέρωση αντανακλούν προφανώς θρησκευτικές και πολιτικές διαφορές των φύλων που η ιστορία τους συνδέθηκε με τον χώρο της Ολυμπίας. Για παράδειγμα, οι Πισάτες υποστήριζαν ότι τους αγώνες ίδρυσε ο Πέλοπας μετά τη νίκη του επί του τότε βασιλιά του τόπου Οινόμαου, ενώ οι αντίπαλοί τους, οι Δωριείς Ηλείοι, υποστήριζαν ότι τους αγώνες ίδρυσε ο Ηρακλής. [77]

Παραμένει το ερώτημα: Πώς εμπλέκεται τόσο έντονα ο νεότερος Ηρακλής, σε σημείο που σχεδόν να απορροφά τον παλαιότερο ομώνυμο ιδρυτή;

1. Είναι γνωστή η τάση της απόδοσης και της συμπύκνωσης σε ένα πρόσωπο πολλών σπουδαίων γεγονότων που μπορεί να εκτείνονται σε βάθος χρόνου πολλών γενεών· αυτό λ.χ. ισχύει για τον πανελλήνιο ήρωα Ηρακλή, στο πρόσωπο του οποίου συμπυκνώνονται γεγονότα από την προϊστορική περίοδο μέχρι τη ρωμαϊκή.

2. Ο δεύτερος λόγος νομίζουμε ότι είναι το ηθικό ανάστημα που προσδόθηκε στον Ηρακλή αλλά και η σωματική του ρώμη. Από τη μια πλευρά ο ήρωας λειτουργούσε ως το πρότυπο του αθλητή, αφετέρου η επίκληση στο όνομά του προσέδιδε κύρος σε κάθε εκδήλωση που θεωρείτο ότι έχει καθιερωθεί από εκείνον.

3. Ο τρίτος λόγος είναι η πανελλήνια εμβέλειά του, ικανή να συνενώνει και να συμβάλει σε εκεχειρίες. Σε αυτό το συμπέρασμα οδηγούμαστε από ένα ακόμη χωρίο του Παυσανία (5.4.6): «Σε μια εποχή που η Ελλάδα κατατρυχόταν από εμφύλιες διαμάχες και από λοιμό, ο Ίφιτος ρώτησε τον θεό των Δελφών για την απαλλαγή από τις συμφορές. Και λένε ότι η Πυθία τού μήνυσε ότι πρέπει ο ίδιος ο Ίφιτος και οι Ηλείοι να ανανεώσουν τους Ολυμπιακούς αγώνες. Ο Ίφιτος έπεισε τους Ηλείους να θυσιάζουν και στον Ηρακλή, τον οποίο μέχρι τότε θεωρούσαν εχθρό τους.» [78]