,

Η ανάγνωση και μόνο όλων των παραπάνω έργων εγείρουν το ερώτημα αν ένας μόνο άνθρωπος είναι δυνατό να κατάφερε να επιτελέσει όλα αυτά τα έργα ή αν, τελικά, έργα διαφόρων —ατόμων και ομάδων— αποδόθηκαν σε έναν. Στο ερώτημα αυτό προσθέτουμε μια ακόμη παράμετρο. Όπως φαίνεται από τις μετόπες του ναού του Δία στην Ολυμπία [Εικ. 1], ο Ηρακλής αρχικά μάχεται με ζώα (λιοντάρια, ταύρους, κάπρους, ελάφια), αξιοποιεί στοιχεία της φύσης προκειμένου να επιλύσει ένα ζήτημα (κόπρος Αυγεία), αποκτά σύμβολα εξουσίας (ζώνη Ιππολύτης), ελέγχει άλογα επιθετικές δυνάμεις (άλογα Διομήδη, βόδια Γηρυόνη), παραμένει ζωντανός στις πολύ ιδιαίτερες συναντήσεις που είχε με τον θάνατο (Κέρβερος, Εσπερίδες). Με άλλα λόγια, ο Ηρακλής χρησιμοποιεί αρχικά τη σωματική ρώμη αλλά πετυχαίνει πολλά και με τη ρώμη του νου. Μέχρι που φτάνει στο σημείο να αποκτά και ηθική υπόσταση με βάση της αξίες της πόλεως μέσα από τον μύθο του σοφιστή Πρόδικου για τη συνάντησή του με την Αρετή και την Κακία και την επιλογή που έπρεπε να κάνει. [Εικ. 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15]

Αναμφίβολα προκύπτει μια εξελικτική διαδικασία στη διαμόρφωση του μύθου του Ηρακλή, ενώ εγείρεται και το ερώτημα αν είναι δυνατό να διακριθούν στάδια διαμόρφωσης, μια στρωματογραφία στον συνολικό μύθο, ένα πριν και ένα μετά, όπως ακριβώς σε μια αρχαιολογική ανασκαφή.

Από τις πηγές δεν προκύπτει μία μόνο απάντηση. Ωστόσο, αν γίνει δεκτή η υπόθεση ότι οι άθλοι αντανακλούν και τις προσπάθειες των ανθρώπων να επιβιώσουν μέσα στη φύση, να βελτιώσουν τη ζωή τους, να οργανωθούν σε κοινωνικές ομάδες, τότε μπορούμε να καταλήξουμε με σχετική βεβαιότητα σε κάποια συμπεράσματα.

Στην παλαιολιθική περίοδο ο άνθρωπος ήταν καρποσυλλέκτης και κυνηγός και προκειμένου να προφυλαχθεί από το κρύο ενδυόταν δέρματα ζώων. Στη νεολιθική εποχή ήταν γεωργός και κτηνοτρόφος (αιγοπρόβατα, βοοειδή και χοίροι αποτελούσαν τη βάση της κτηνοτροφίας), ενώ οργανώθηκε και σε μόνιμες εγκαταστάσεις, αναπτύσσοντας σταδιακά μια εξουσιαστική ιεραρχία στην κοινωνία. Στα μυκηναϊκά χρόνια κυριαρχεί το ανακτορικό σύστημα, ακολουθεί ο πρώτος αποικισμός, ενώ από τα αρχαϊκά χρόνια αρχίζει και συγκροτείται ο θεσμός των πόλεων. Ας παρακολουθήσουμε την πορεία αυτή στους άθλους του Ηρακλή: Σε άθλους που κινούνται ανάμεσα στο ηρωικό και το άγριο, ο ήρωας εξοντώνει ζώα, όπως λ.χ. το λιοντάρι της Νεμέας, τις Στυμφαλίδες Όρνιθες, τη Λερναία Ύδρα, αντανακλώντας την προσπάθεια του ανθρώπου να σταθεί απέναντι στη φύση και να την αντιμετωπίσει — προσπάθεια που εμφανίζεται με μεγάλη ένταση στην παλαιολιθική περίοδο. Σε άλλους μύθους ο Ηρακλής δεν σκοτώνει αλλά υποτάσσει ζώα, τα κατευθύνει, όπως συνέβη με τον Ερυμάνθιο κάπρο και τον ταύρο της Κρήτης, κάτι που αντανακλά δραστηριότητες των ανθρώπων της νεολιθικής περιόδου (7000-3000 π.Χ.). Στην ίδια περίοδο ανήκει προφανώς και ο άθλος με την Κερυνίτι έλαφο, όπου ίσως αντανακλάται το τελετουργικό της θυσίας προς τους θεούς ή της αφιέρωσης σε αυτούς ή της θεσμοθέτησης κανόνων λατρείας προς τους θεούς. [71] Της μυκηναϊκής περιόδου θα πρέπει να είναι ο άθλος με την κόπρο του Αυγεία με τα εγγειοβελτιωτικά έργα που επιχειρήθηκαν. Της ίδιας περιόδου χαρακτηριστικό είναι και η «κατασκευή» ηρώων. Από τα γεωμετρικά χρόνια φαίνεται ότι αρχίζει το φαινόμενο της πολιτικής κάρπωσης του κύρους του Ηρακλή και των απογόνων του από την πλευρά πόλεων ή βασιλικών οίκων μέσω επινοημένων επιγαμιών, δραστηριότητα που φτάνει μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο, ενώ των κλασικών χρόνων φαίνεται ότι είναι η προβολή σε αυτόν αθλητικών ιδεωδών και υπαρξιακών ερωτημάτων, όπως η αναζήτηση της αθανασίας (βόδια του Γηρυόνη, σύλληψη Κέρβερου, μήλα Εσπερίδων). Την ίδια περίοδο αρχίζει και η προβολή του ως προτύπου ηθικής συμπεριφοράς αλλά και η διακωμώδησή του στις κωμωδίες του Αριστοφάνη. [Εικ. 16]

Το συνολικό έργο του εκπολιτιστή ήρωα Ηρακλή αντανακλά μια σειρά αναβαθμών, αφενός του πολιτισμού, αφετέρου του ίδιου του ήρωα — ήταν, επομένως, θέμα χρόνου η θεοποίησή του, η θεοποίηση ενός θνητού που κατέβηκε στον Άδη ζωντανός και επέστρεψε ζωντανός από αυτόν.

Η αφετηρία της πορείας του Ηρακλή είναι διπλή: η Πελοπόννησος (συγκεκριμένα η Αργολίδα), γιατί εκεί βασίλευε ο πατέρας του —στην Τίρυνθα— και η Θήβα, εκεί όπου γεννήθηκε. Με αφετηρία την Πελοπόννησο η δράση του εξακτινώνεται σε όλον τον γνωστό τότε κόσμο της Μεσογείου, ενώ οι μετακινήσεις του σηματοδοτούν την εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού μέσα από την ίδρυση βωμών και την εξομάλυνση της πολιτικής διακυβέρνησης στους τόπους όπου μετέβαινε ή απ’ όπου περνούσε). Στον διευρυμένο αυτό χώρο της δράσης του, από τη Μ. Ασία μέχρι την Ισπανία, υπήρχαν λατρευτικοί τόποι προς τιμήν του, ενώ τοπικοί μύθοι και ήρωες συμφύρονται με τη δράση και τον μύθο του Ηρακλή.

Υπήρξε, τελικά, ένας ήρωας με το όνομα Ηρακλής που να τέλεσε όλους αυτούς τους άθλους, τα κατορθώματα, τις εκστρατείες; Η προφανής απάντηση είναι πως όχι. Μπορούμε όμως να εικάσουμε ότι σε κάθε περίοδο και σε διάφορες περιοχές στον ελλαδικό χώρο υπήρξαν άτομα ηγετικά μιας ομάδας, με χαρίσματα που τη βοήθησαν στην επιβίωση και τη συγκρότησή της. Και ακόμη ότι αξιόλογα έργα του παρελθόντος, για τα οποία οι μεταγενέστεροι δεν είχαν πληροφορίες για τον τρόπο επίτευξής τους, αποδόθηκαν και συγκεντρώθηκαν σε ένα πρόσωπο με θαυμαστά χαρίσματα. Και ότι τοπικοί ήρωες υποχωρούσαν μπροστά στη μορφή του Ηρακλή, προκειμένου να δοθεί αίγλη στις τοπικές παραδόσεις.

Εξάλλου, η καταγωγή από τον ήρωα συνιστούσε τίτλο τιμής που επέτρεπε στους απογόνους του να διεκδικούν κυριαρχικά δικαιώματα σε μια πόλη ή περιοχή και να κατέχουν ισχυρή θέση στο διπλωματικό παιχνίδι ανάμεσα σε πόλεις. Για παράδειγμα, οι Δωριείς, αρχικά εχθρικοί προς τον Αλκίδη ήρωα των Αχαιών Ηρακλή, αιτιολόγησαν την εγκατάστασή τους στην Πελοπόννησο επινοώντας τον μύθο ότι ήταν Ηρακλείδες, δηλαδή απόγονοι του Ηρακλή που είχαν εκδιωχθεί από τον Ευρυσθέα. Οι Μακεδόνες βασιλείς θεωρούσαν τον Ηρακλή προπάτορα ήρωα του γένους τους. [Εικ. 17, ] Στα ρωμαϊκά αμφιθέατρα μεγαλομανείς αυτοκράτορες, όπως ο Καρακάλλας και ο Κόμμοδος, συνήθιζαν να φέρουν ρόπαλο και λεοντή και να μιμούνται τους άθλους του ήρωα. [Εικ. 18, 19] Επιπλέον, πολλές περιοχές διεκδίκησαν τον τόπο από τον οποίο ο Ηρακλής κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο και επέστρεψε από αυτόν (Ηράκλεια Πόντου, Βοιωτία, Ερμιονίδα), ενώ πρόσωπα τοποθετούνταν σε τόπους για τους οποίους επιδιωκόταν η σύνδεση με τον Ηρακλή — δεν είναι τυχαίο ότι η Ομφάλη θεωρήθηκε βασίλισσα των Λυδών σε μια περίοδο που ο Κροίσος επεδίωκε να συνδέσει γενεαλογικά τη γενιά του με απογόνους του Ηρακλή.

Με όλα του τα κατορθώματα, ο Ηρακλής παρέμεινε και παραμένει ένας ήρωας στα μέτρα του ανθρώπου. Τις νεότερες από τους άθλους πράξεις δεν τις κάνει μόνος αλλά με στρατό· και σε πολλές περιπτώσεις νικιέται. Στους άθλους έχει έναν συμπαραστάτη, όχι πάντα βοηθό, τον Ιόλαο. Σε κάποιες περιπτώσεις γίνεται άδικος, κυρίως εκτελεί φόνους είτε σε κατάσταση μανίας είτε από θυμό και έξαψη. Ακόμη κι αν αυτά τα στοιχεία μπορεί να αιτιολογηθούν ιστορικά, λ.χ. να οφείλονται στις αντιδωρικές τάσεις ενός τόπου, ωστόσο σε ένα επίπεδο ανθρωπολογικό καθιστούν τον Ηρακλή τρωτό, δηλαδή άνθρωπο, που όμως συνεχίζει να αγωνίζεται. Με αυτά τα «αντιηρωικά» χαρακτηριστικά ο Ηρακλής ανάγεται σε λαϊκό ήρωα και σε πρότυπο αγωνιστή και ηθικού ανθρώπου, που επιδιώκει την αποκατάσταση της νομιμότητας της εξουσίας σε έναν τόπο, όχι για δικό του όφελος, και χωρίς κανένα μισθό, που εξακολουθεί να αγωνίζεται για τις αξίες του. Αναπόφευκτα η ιστορία του καταλήγει στον μύθο για την Αρετή και την Κακία και στη θεοποίησή του, μέσα από την οποία εξομαλύνονται οι διαφορές και οι παλιές αντιθέσεις ανάμεσα στα διάφορα ελληνικά φύλα. Και αναπόφευκτα γίνεται χαρακτήρας θεατρικός.