ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
του εκπαιδευόμενου
Αθανασίου Γρούδου
Καθηγητή Γερμανικής Γλώσσας στο
Γυμνάσιο και ΓΕ.Λ Αγίου Γεωργίου
Αναπληρωτή Διευθυντή
Γυμνασίου Αγίου Γεωργίου
e-mail: sgroudos@gmail.com
ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΕΚΔΔΑ:
“ΕΞ ΑΠΟΣΤΑΣΕΩΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ”
ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:
«ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΑ.
ΘΕΣΕΙΣ & ΑΝΤΙΘΕΣΕΙΣ»
Επιβλέπων Σύμβουλος
κ. Κωνσταντίνος Μπουραζάνας
2017 – 2018
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
- Περίληψη.……………………………………………………………………..3
- Εισαγωγή……………………………………………………………………..3
- Θεσμικό πλαίσιο……………………………………………………………..4
- Αποτελέσματα – Συμπεράσματα έρευνας……………………………….13
- Προτάσεις βελτίωσης……………………………………………………….15
- Λίστα βιβλιογραφικών αναφορών………………………………………….18
- Παράρτημα…………………………………………………………………..20
1.ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ευτυχώς όχι και τόσο συχνά συμβαίνει σε συνεδριάσεις Συλλόγων Διδασκόντων να προκύπτουν αντικρουόμενες απόψεις για διάφορα ζητήματα, οι οποίες τελικά οδηγούν στην αναβολή ανάληψης πρωτοβουλιών για επίλυση προβλημάτων ή και σε ματαίωση της λήψης απόφασης. Η παρούσα εργασία εξετάζει το αντίστοιχο θεσμικό πλαίσιο και μέσα από μία ποιοτική έρευνα με ημιδομημένη συνέντευξη γίνεται μία προσπάθεια να εντοπιστούν οι λόγοι αυτής της στάσης των διδασκόντων καθώς και ο ρόλος που καλείται να παίξει ο Διευθυντής μίας σχολικής μονάδας προς την αποφυγή τέτοιων περιστατικών.
2.ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παρούσα εργασία πραγματεύεται το θέμα της καθιέρωσης «Παιδαγωγικής Εφημερίας» στο σχολείο μας μετά από πρόταση συναδέλφου προκειμένου να προληφθούν, να μειωθούν και να αντιμετωπιστούν περιπτώσεις ατυχημάτων και εκδήλωσης σχολικής βίας. Αναφορικά με την απήχηση που βρήκε η πρόταση αυτή και τη στάση των συναδέλφων εκπαιδευτικών που οδήγησε στην αναβολή της συζήτησης εκπονήθηκε ποιοτική έρευνα με τη βοήθεια ερωτηματολογίου και ημιδομημένων συνεντεύξεων, ώστε να ερευνηθούν οι αντιδράσεις τους, οι παράγοντες που ενδεχομένως να οδηγήσουν στην οριστική απόρριψή της καθώς και οι λόγοι για τους οποίους οι εκπαιδευτικοί εξέφρασαν διάφορες επιφυλάξεις. Μελετάται επίσης ο ρόλος του Διευθυντή της σχολικής μονάδας προς την εφαρμογή αυτής της πρότασης, οι προωθητικές ενέργειές του καθώς οι εναλλακτικές που έχει να προτείνει προς μία θετική έκβαση.
Η υπόθεση της έρευνας φέρνει τους ερωτώμενους στη θέση των συναδέλφων της συγκεκριμένης σχολικής μονάδας που έλαβε χώρα το περιστατικό και τα ερευνητικά ερωτήματα είναι τα εξής:
α) Ποιοι παράγοντες θεωρείτε ότι ενδεχομένως θα οδηγήσουν στην οριστική απόρριψη της πρότασης;
β) Πού εστιάζεται η απροθυμία των εκπαιδευτικών;
γ) Σε ποιες προωθητικές ενέργειες θα προβαίνατε ώστε να εξομαλύνετε την αρνητική αντίδραση των συναδέλφων;
δ) Θα επιλέγατε εναλλακτικές δράσεις σε αντικατάσταση της προτεινόμενης;
Σε κάθε ένα από τα παραπάνω ερωτήματα παρέχεται στον/στην ερωτώμενο/η και το περιθώριο απάντησης ανάπτυξης μέσω της τελευταίας επιλογής που δίνεται στη φόρμα ερωτηματολογίου.
Η ποιοτική δειγματοληψία στηρίχθηκε στον κανόνα της καταλληλότητας και στον κανόνα της επάρκειας σύμφωνα με τα δεδομένα της ποιοτικής έρευνας. Επομένως επιλέχθηκε κατάλληλο μεν αλλά περιορισμένο δείγμα για την παροχή πραγματολογικών πληροφοριών και έγινε καταγραφή της «φωνής» των υποκειμένων και των εκφράσεών τους (http://openworkshop.pbworks.com/w/file/fetch/64390801/6-bhmata-poiotikh-ereyna.pdf Μαντζούκας, https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/openjournal/article/viewFile/9726/9872.pdf Παρασκευοπούλου – Κόλια, ανακτήθηκε στις 24/11/2017).
3.ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Οι περιπτώσεις επιπόλαιων ή σοβαρότερων ατυχημάτων μαθητών και εκδήλωσης ανοιχτής ή κρυφής μη αποδεκτής ή επιθετικής συμπεριφοράς στον αύλειο χώρο του σχολείου από μία μερίδα «συμμοριών» μαθητών είναι ένα φαινόμενο της πολύμορφης και πολυπολιτισμικής σχολικής κοινωνίας, το οποίο παρατηρείται συχνά, καθώς δεν έχει βρεθεί ακόμη καίρια λύση, και χρήζει επιστημονικής και παιδαγωγικής αντιμετώπισης (Ευσταθίου).
Αποκαλείται στα ελληνικά «νταηλίκι» ή στη νεοφερμένη ξενόγλωσση ορολογία «bullying». Δυστυχώς όλες οι περιπτώσεις δεν είναι ίδιες και συνεπώς η αντιμετώπισή τους κοινή και ενιαία, όπως επισημαίνουν παιδαγωγοί, ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι (Πατσάλης)
Το σχολικό διάλειμμα και ο αύλειος χώρος έχουν τόσο παιδαγωγική όσο και κοινωνική αξία λόγω των περιορισμένων ή ευρύτερων συνευρέσεων που πραγματοποιούνται εκεί και σε αυτές οφείλουμε να εστιάσουμε την προσοχή μας και τις δράσεις αντιμετώπισης ανεπιθύμητων και επικίνδυνων συμβάντων μέσω του επαναπροσδιορισμού των διαπροσωπικών σχέσεων, της εφαρμογής γενικευμένων και όχι εξατομικευμένων στρατηγικών και μέσω της καθιέρωσης μιας ισχυρής πρόληψης αντί μιας αναιμικής ανάγοντάς την σε τρόπο ζωής και όχι σε μάθημα διδασκαλίας (https://dasarxeio.com/2017/03/16/%CF%83%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82%CE%B1%CF%8D%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CF%87%CF%8E%CF%81%CE%BF%CF%82%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%AF%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CE%BA/ Κατράκου 2017, ανακτήθηκε στις 25/11/2017)
Στη συνεδρίαση Συλλόγου Διδασκόντων για την αντιμετώπιση τέτοιων περιστατικών τέθηκε η πρόταση μιας συναδέλφου για την εφαρμογή προγράμματος «Παιδαγωγικής Εφημερίας», η οποία μας μεταφέρει εν μέρει την παρότρυνση του Στηβ Τζομπς με τίτλο «Σκέψου διαφορετικά για την εκπαίδευση». Είναι μία πραγματικά πρωτοποριακή ιδέα, τουλάχιστον για τα ελληνικά εκπαιδευτικά δεδομένα, και ίσως αυτή η καινοτομία που εσωκλείει να διέγειρε το δισταγμό έστω και από μία μερίδα συναδέλφων, οι οποίοι επέδειξαν δυσπιστία για την εφαρμογή της και την ενσωμάτωσή της στην καθημερινή ζωή της σχολικής μας μονάδας προτιμώντας ίσως τη «σιωπή των αμνών» αντί για ένα έντονο ενδιαφέρον προς το νέο και καινοτόμο με ό,τι αυτό επιφυλάσσει.
Συνήθως μια αναβολή συζήτησης ενός θέματος για την επόμενη συνεδρίαση υποδηλώνει και την οριστική εγκατάλειψή του. Στην προκειμένη περίπτωση όμως γίνεται λόγος για ένα θέμα και μία διαδικασία, η οποία μπορεί να αναμορφώσει ριζικά το καθημερινό κλίμα της σχολικής ζωής και οι αρνητικοί παράγοντες που θα οδηγούσαν σε ακύρωσή της θα πρέπει να εξεταστούν πιο εμπεριστατωμένα και οπωσδήποτε με έντονα θετική διάθεση ώστε να προκύψει και ένα εξίσου θετικό υπόβαθρο.
Ως αρνητικοί παράγοντες θα μπορούσαν να εκληφθούν η στενότητα και η ανεπάρκεια του αύλειου χώρου που εμποδίζει την χαρτογράφησή του σύμφωνα με κοινές αρχές για δημιουργία εγκαταστάσεων που απαιτούν οι καινοτόμες δράσεις που εμπνέουν σεβασμό, η έλλειψη σταθερότητας του εκπαιδευτικού δυναμικού, καθώς πολλοί συνάδελφοι είναι υποχρεωμένοι να μετακινούνται σε άλλα σχολεία για κάποιες ημέρες ή ακόμη και μέσα στην ίδια ημέρα, η ανάγκη δημιουργίας εξειδικευμένης υποδομής στα πλαίσια ενός τόσο πιεσμένου σχολικού χρόνου και ενδεχομένως η πρόφαση κάποιων συναδέλφων ότι ούτε οι μαθητές λόγω του νεανικού ενθουσιασμού τους ούτε το γενικό εκπαιδευτικό πλαίσιο είναι σε θέση να δεχθούν και να αφομοιώσουν μία τέτοια καινοτομία. Ειδικότερα ο νεανικός ενθουσιασμός των παιδιών ίσως εκλάβει τη νέα πρόταση ως περιοριστικά μέτρα πριν προλάβουν να την φιλτράρουν και να εκτιμήσουν τις θετικές συνέπειές της. Ως αντίλογο όμως ας αναφέρουμε ότι δεν υπάρχει καμία στρατηγική που να λειτουργεί σε κάθε τάξη, κάθε δάσκαλο και κάθε παιδί. Ας ξεκινήσουμε με τους πρόθυμους και οι άλλοι σίγουρα θα ακολουθήσουν.
Αν εισχωρήσουμε λίγο βαθύτερα στην εξεύρεση και εξερεύνηση των ανασταλτικών παραγόντων μπορούμε να εστιάσουμε στο γεγονός ότι όλοι οι εκπαιδευτικοί πρέπει επιτέλους να συνειδητοποιήσουν ότι η εκπαίδευση δεν είναι υπόθεση μόνο εσωτερικών χώρων, αιθουσών διδασκαλίας και εργαστηρίων, αλλά επεκτείνεται και στο προαύλιο κάθε σχολικής μονάδας, το οποίο αποτελεί πύλη στην πραγματική ζωή και αφετηρία βιωματικών εκπαιδευτικών πρακτικών για τη γλώσσα, τις τέχνες, την κίνηση και την εκπαίδευση γενικότερα. Μέσα σε αυτό αναπτύσσονται, εκτός από τις αρνητικές στάσεις και συμπεριφορές, έννοιες όπως η ένταξη, η συνεργατικότητα, η ιδιοκτησία, η φροντίδα αλλά και η αρμονική συνύπαρξη, οι οποίες εκφράζουν τον πολιτισμό αλλά και την ταυτότητά μας, τομείς που κάθε άλλο παρά επιτρέπουν συμπεριφορικές παρεκκλίσεις.
Δεν επιτρέπεται επίσης να παραβλεφθεί ως δεσμευτικός παράγοντας η τόσο συχνά και σε τόσο μεγάλη έκταση μεταβαλλόμενη πληθυσμιακή σύνθεση μιας σχολικής μονάδας και η συνεκπαίδευση παιδιών διαφορετικών πολιτισμικών καταβολών, οι οποίες ενδεχομένως οδηγούν συχνά σε ανάκληση προηγούμενων αποφάσεων και πρακτικών επιζητώντας νέες πιο στοχευμένες (Ευσταθίου).
Επιβάλλεται λοιπόν να ξεφύγουμε από τον κοινό και παρωχημένο σχεδιασμό της σχολικής αυλής που εκφράζει την άποψη της πολιτείας και την επικρατούσα κοινωνική παραδοχή, οι οποίες επιμένουν ότι ταιριάζει στην εκπαίδευση των παιδιών και δεν αναγνωρίζουν τη δασκαλοκεντρική της δομή. Ειδικά για τις ελληνικές μεγαλουπόλεις οι σχολικές αυλές προσφέρονται για να αποτελέσουν μοναδικό και τελευταίο χώρο φύσης και καθαρού περιβάλλοντος (Ταμουτσέλη).
Επίσης οι συνάδελφοι θα πρέπει να καταλάβουν ότι τα πραγματικά προβλήματα, επιθετικότητα και ατυχήματα, δεν επιλύονται με εικονικά μέτρα, όπως αποδείχθηκαν αυτά που εφαρμόστηκαν μέχρι τη στιγμή της συνεδρίασης και τη θέση της νέας συναδέλφου για «Παιδαγωγική Εφημερία», αλλά με καίριες και στοχευμένες συμπεριφορές και πιλοτικές στάσεις, οι οποίες όχι μόνο δε συντηρούν το πρόβλημα αλλά ενδεχομένως μακροπρόθεσμα οδηγούν και σε οριστική εξάλειψή του ανοίγοντας νέους ορίζοντες και συμβάλλοντας στην ενδυνάμωση της Σχολικής Μονάδας (Ευσταθίου).
Το θετικό, συνεργατικό και αλληλέγγυο κλίμα που με μεγάλη θέληση αναπτύχθηκε ήδη μεταξύ των συναδέλφων που καθιέρωσε ένα σύγχρονο και δημοκρατικό σχολείο και επέφερε την κατανόηση των αναγκών συνοδευόμενη από καίριες λύσεις σε άλλα ζητήματα θα μπορούσε να αποτελέσει το εφαλτήριο για συναίνεση για την εφαρμογή ή τουλάχιστον αρχικά για μία απόπειρα εφαρμογής της πρότασης για «Παιδαγωγική Εφημερία».
Ο Διευθυντής του σχολείου καλείται ως συντονιστής και εκπαιδευτής να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη θετική έκβαση του ζητήματος ορμώμενος από την ισχυρή ηγετική προσωπικότητά του, όχι από την εξουσία που του δίνει η θέση του, και να επικεντρωθεί στη θετική επιρροή που μέσω αυτής της προσωπικότητας και μέσω προτροπών και συμβουλών ασκεί στους συναδέλφους του, ώστε και αυτοί να συνειδητοποιήσουν ότι οφείλουν να είναι ιδεολόγοι και οραματιστές.
Απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή και σύνεση ώστε η στάση του Διευθυντή να μην καταστρατηγήσει την παραχώρηση πρωτοβουλιών, ευθυνών και ελευθεριών προς το Σύλλογο Διδασκόντων, απλά να τους θέσει απέναντι στη νέα αυτή πρωτοβουλία διασαφηνίζοντας ότι η σχολική μονάδα είναι ανοιχτή σε προκλήσεις σχολικής οργάνωσης και εκπαίδευσης και οφείλει να ενσωματώνει αλλαγές, οι οποίες δυστυχώς στην εκπαίδευση δεν ακολουθούν τους ραγδαίους ρυθμούς των άλλων κοινωνικών τομέων, και να εκσυγχρονίζεται ( Χαραλάμπους).
Συνιστάται επίσης στο Διευθυντή να ακούσει με μεγάλη προσοχή και τον πρέποντα σεβασμό την αιτιολόγηση των αρνητικών στάσεων των συναδέλφων του και να τις κατανοήσει στο μέτρο του δυνατού. Σε περίπτωση έκφρασης επιφυλάξεων από τη μεριά των συναδέλφων και ειλικρινούς ομολογίας της ανεπάρκειάς τους για την επιχείρηση καθιέρωσης ενός τέτοιου εγχειρήματος ο Διευθυντής καλείται να τονώσει τα θετικά σημεία του κάθε συναδέλφου, να ομολογήσει την αμέριστη στήριξή του προς αυτόν και να τον εμπνεύσει για τη συνέχεια ως φυσικός ηγέτης. Εξάλλου είναι στο χέρι του Διευθυντή να αντλήσει από κάθε συνάδελφο έστω και την τελευταία σταγόνα προσφοράς και να του προκαλέσει το αίσθημα ικανοποίησης μέσα από αυτήν βλέποντας στο πρόσωπο του καθενός όχι αυτό που τώρα είναι, αλλά αυτό που πραγματικά μπορεί να γίνει.
Επισημαίνει με σαφήνεια ότι τέτοιου είδους πρωτοβουλίες όπως η «Παιδαγωγική Εφημερία» θεμελιώνουν την εκπαιδευτική βελτίωση των συναδέλφων, συμβάλλουν στη Διά Βίου εκπαίδευσή τους, στην αυτογνωσία τους και στην αυτοανανέωσή τους και ανοίγουν το σχολείο στην κοινωνία και σε όργανα λαϊκής συμμετοχής.
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τον εκπαιδευτικό είναι η επανάληψη του περσινού του εαυτού και όταν αυτή συμβαίνει διαρκώς επιφέρει μονοτονία συμπεριφοράς και αίσθημα κούρασης στα παιδιά απέναντί του (Χαραλάμπους).
Όλοι οι εκπαιδευτικοί εστιάζουν δυστυχώς την προσοχή και το ενδιαφέρον τους στην αποκαλούμενη «αποτελεσματική διδασκαλία» χωρίς να υπεισέρχονται στη διαδικασία αυτοελέγχου και αυτοβελτίωσης στο ζήτημα των ανθρωπίνων σχέσεων μεταξύ των μαθητών και της εξωδιδακτικής εκπαίδευσής τους χάνοντας έτσι το όραμα παιδείας και το πνεύμα μαθητείας και κοινωνικής προσφοράς (Μπάτσιος).
Μετά από εύλογο χρονικό διάστημα ο Διευθυντής επαναφέρει το θέμα της «Παιδαγωγικής Εφημερίας» για συζήτηση στο Σύλλογο Διδασκόντων έχοντας νωρίτερα φροντίσει με ατομική του πρωτοβουλία να κάμψει πολλές από τις αναστολές των συναδέλφων καθώς ήρθε σε επαφή τόσο με το Σύλλογο Γονέων και Κηδεμόνων όσο και με αρμόδιους φορείς του δήμου, από τους οποίους εξασφάλισε την αμέριστη οικονομική ενίσχυση και την μεγάλη επιθυμία τους για κάθε είδους προσφορά. Στην παρούσα συνεδρίαση ο Διευθυντής παρουσιάζει διεξοδικά πώς ο ίδιος οραματίζεται την «Παιδαγωγική Εφημερία» και γενικότερα τη λειτουργία του σχολείου, απαριθμεί και αναλύει με επιχειρήματα τα θετικά που αυτή θα επιφέρει στην εκπαιδευτική λειτουργία του σχολείου. Αφήνει επίσης ανοιχτό το ενδεχόμενο μίας ευρύτερης συνεδρίασης με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων ώστε να οριστικοποιηθεί η θετική απόφαση και να ξεκινήσει άμεσα ο σχεδιασμός και ο προγραμματισμός.
Αναφέρει επίσης ότι κρίνει θεμιτό αν όχι επιβεβλημένο να δοθεί βήμα συζήτησης στους μαθητές και να ζητηθεί η εθελοντική υπηρεσία τους ξεκινώντας καταρχήν από τη γόνιμη ανταλλαγή απόψεων με το Σύλλογο Διδασκόντων, τη συναπόφαση των καταλληλότερων και τέλος την εφαρμογή τους προκαλώντας έτσι ένα συνεργατικό και φιλοπαιδαγωγικό αίσθημα μεταξύ των εξυπηρετούμενων δημιουργώντας ένα κοινό όραμα βελτίωσης των συνθηκών της φοίτησής τους. Μέσα από αυτή τη διαδικασία παρέχεται ένα περιβάλλον, στο οποίο οι μαθητές θα ανακαλύψουν και θα ξετυλίξουν τα ταλέντα τους ξεκινώντας από την κοινή σύνταξη προϋπολογισμού δαπανών και καταλήγοντας μέχρι και τη δημιουργία μακέτας σε συνεργασία με τον/την εκπαιδευτικό της Τεχνολογίας και των Εικαστικών. Πριν την τελική απόφαση αξίζει να παρατηρηθεί η συμπεριφορά των παιδιών κατά τη διάρκεια του διαλείμματος στους υφιστάμενους χώρους της αυλής, κήπος, γήπεδα, παγκάκια, ώστε να ληφθεί σοβαρά υπ’ όψη στο σχεδιασμό.
Στη συνεδρίαση αυτή ο Διευθυντής τονίζει ότι τα θετικά αποτελέσματα μιας τέτοιας δράσης υπερτερούν σαφώς των αρνητικών και ότι δεν θα επιβαρυνθεί η εφημερία των εκπαιδευτικών με χρόνο ή κόπο απεναντίας μάλιστα θα διευκολυνθεί και θα αποκτήσει περισσότερο εκπαιδευτικό, παραγωγικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Θα πάψουν πλέον να έχουν το νου τους σε περιστατικά ατυχημάτων και εκδήλωσης βίας και θα απολαμβάνουν και αυτοί το διάλειμμά τους σε συνεργατικές δράσεις μαζί με τα παιδιά, τις οποίες και παρουσιάζει αναλυτικά αναλύοντας ταυτόχρονα τον παιδαγωγικό ρόλο τόσο του σχολικού διαλείμματος όσο και της σχολικής αυλής.
Ξεκινά την αναφορά του με τη διαμόρφωση του νέου αύλειου χώρου, ώστε να ικανοποιεί τις αισθητικές ανάγκες και τις ευέλικτες παιδαγωγικές διαδικασίες, λαμβάνοντας υπ’ όψη ότι το σχολικό διάλειμμα προβλέπεται, θεσμοθετείται και υπάρχει τόσο ως χρόνος ανεμελιάς όσο και ανασυγκρότησης δυνάμεων για την επόμενη διδακτική ώρα εν μέσω των ανελαστικών και βαρυφορτωμένων Αναλυτικών και Ωρολόγιων προγραμμάτων, που είναι τόσο απαιτητικά και αταίριαστα με τη φύση και τις ανάγκες των παιδιών. Εκτός αυτού είναι ο θεσπισμένος σχολικός χρόνος για εφαρμογή καινοτόμων προγραμμάτων και δράσεων μέσω χαλάρωσης, παιχνιδιού και κοινωνικής συμμετοχής, ο οποίος εσφαλμένα κατά την άποψη του Μπάτσιου ανήκει στο παραπρόγραμμα. Στον χρόνο αυτόν αναπτύσσονται συναισθηματικοί δεσμοί μεταξύ των παιδιών μέσα από την ατομική συναισθηματική τους ρύθμιση, διαμορφώνεται επικοινωνία και συντελείται ομαδικότητα και κοινωνικότητα. Προσφέρονται πολλά πλεονεκτήματα στην προσοχή, στη ψυχική υγεία, στη συμπεριφορά, στη διάθεση και στην αυτορρύθμιση. ‘Όπως αναφέρει ο Ματσαγγούρας (2001) ο χώρος και ο χρόνος του σχολικού διαλείμματος αποτελούν αναπόσπαστο συμπλήρωμα, αλλά ταυτόχρονα και χώρο μελέτης συμπεριφορών καθώς οι σχέσεις που αναπτύσσονται εκεί είναι λιγότερο ρυθμιζόμενες από την ενήλικη παρέμβαση. Η κουλτούρα συνομηλίκων αποφέρει έναν ασφαλή «μανδύα» αυτονομία από τους ενήλικες. Σύμφωνα με τον Jeffrey Parker (1995) τα παιδιά στο διάλειμμα είναι ευχαριστημένα και αισθάνονται επιτυχημένα στις σχέσεις με τους συνομήλικους τους με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν πιο υγιή συμπεριφορά. Οι φιλίες στο διάλειμμα οδηγούν στη μείωση της αβεβαιότητας και της ανασφάλειας που ούτως ή άλλως εμφανίζεται συχνά ειδικά στα «πρωτάκια» λόγω του νέου περιβάλλοντος ένταξης και επίσης παρέχουν μηχανισμούς «κοινωνικής επανόρθωσης». οι οποίοι σύμφωνα με τον Cole (2002) επιτρέπουν σε φίλους να παραμείνουν φίλοι παρά τις όποιες ενδεχομένως σοβαρές διαφορές προκύψουν που σε άλλη περίπτωση θα τους απομάκρυναν και θα τους αποξένωναν. Προβαίνουμε έτσι στη συγκρότηση «Κοινωνίας των παιδιών» στα πλαίσια της οποίας η συμμετοχή σε παιχνίδι και δραστηριότητες αποτελεί δείκτη ανάπτυξης αντιληπτικών λειτουργιών (Πατσάλης, Μπάμπη).
Σκόπιμο είναι να οργανωθεί πρόγραμμα «Δραστηριότητες διαλείμματος», οι οποίες δεν θα αλλάζουν μορφή και δεν θα χάνουν την αξία τους, που ενισχύει τη συμμετοχή και μετριάζει το φόβο του εφημερεύοντα εκπαιδευτικού αναφορικά με το αν θα τραυματισθούν παιδιά κατά τη διάρκεια του διαλείμματος ή αν θα υπάρξουν αντιδικίες, κόντρες και ενδεχομένως ομαδικές συρράξεις. Με το σκεπτικό αυτό και ο εκπαιδευτικός εκτός από τα παιδιά περνάει μία ήρεμη και ευχάριστη αν και σύντομη διακοπή του καθαρά εκπαιδευτικού του έργου στην αίθουσα διδασκαλίας και επιστρέφει σε αυτήν με νέες δυνάμεις ώστε να συνεχίσει απρόσκοπτα το έργο του (https://emvolos.gr/kathimerini-efimeria-sto-scholio-mesa-apo-ta-matia-mias-daskalas-grafi-ekpedeftikos-vasiliki-mirtseki/ (Μηρτσέκη, ανακτήθηκε στις 27/11/2017).
Ας μην λησμονούμε ότι μόνο ένα μοντέρνο διάλειμμα είναι ένα ενδιαφέρον διάλειμμα και στην προκειμένη περίπτωση δεν παίζει ρόλο η μέθοδος μέσα από την οποία θα καταλήξουμε σε αυτό, αλλά το ίδιο το αποτέλεσμα είναι αυτό που μετράει. Να προσπαθήσουμε όλοι μαζί να γίνει το διάλειμμα μία ευχάριστη διαδρομή για νέους κόσμους.
Ως επιμέρους δράσεις του σχεδιασμού μπορούν να αναφερθούν πολλές, οι οποίες θα έχουν ως τελικό στόχο να αισθανθούν τα παιδιά ότι νοιαζόμαστε πραγματικά για αυτά σε κάθε στιγμή και κάθε φάση τόσο της ενδοσχολικής όσο και της εξωσχολικής ζωής τους.
Η διαδικασία ξεκινά ζητώντας από όλα τα παιδιά του σχολείου να εκπονήσουν άσκηση – άστρο βάζοντας στο κέντρο τους όρους: «σχολικό διάλειμμα – σχολική αυλή», τους οποίους καλούνται να σχολιάσουν και να αιτιολογήσουν τις απαντήσεις τους.
Η παραγωγική απασχόληση και δραστηριοποίηση των παιδιών κατά τη διάρκεια του διαλείμματος στους εσωτερικούς σχολικούς χώρους αρχίζει με τη δημιουργία σχολικής βιβλιοθήκης και την προσφορά από τα παιδιά τόσο βιβλίων, στα πλαίσια του εφικτού για το καθένα, όσο και της αποκαλούμενης «γραφειοκρατικής» εργασίας για τη συγκρότησή της και για την όμορφη διαρρύθμιση του χώρου που θα την φιλοξενήσει, ώστε από μόνος του να αποτελεί κίνητρο επίσκεψης και παραμονής εκεί προκαλώντας ταυτόχρονα τη δημιουργική δράση των παιδιών. Τα παιδιά που τόσο πολύ ασχολούνται στις μέρες μας με την τεχνολογία μπορούν επίσης να εγκαταστήσουν και να χειρίζονται ειδικά λογισμικά για την άρτια λειτουργία της βιβλιοθήκης. Η παρουσία τους και μόνο στο περιβάλλον αυτό είναι ικανή να δώσει ευεργετικά κίνητρα και να αποσπάσει τη σκέψη τους από ανεπιθύμητες συμπεριφορές. Στον χώρο αυτόν μπορούν επίσης να στεγαστούν μικροπεριβάλλοντα δραστηριοτήτων για το άτομο και την ομάδα όπως π.χ. «λέσχες φιλαναγνωσίας, κατασκευών και ζωγραφικής», πρακτικές οι οποίες καταργούν την εσωστρέφεια του χώρου και ανοίγουν νέους πνευματικούς ορίζοντες.
Αξίζει επίσης να διαμορφωθεί ειδικός χώρος, στον οποίο θα υπάρχουν ηλεκτρονικοί υπολογιστές, για εκπαιδευτική αποκλειστικά χρήση, η οποία θα έχει προσυμφωνηθεί στον προγραμματισμό των δράσεων, και σύνθεση εργασιών με την επικουρική παρουσία του αρμόδιου εκπαιδευτικού, καθώς και επιτραπέζια παιχνίδια (φιδάκι, τόμπολα, τρίλιζα,…), τα οποία θα συμβάλλουν στην ομαδικότητα και στην κοινωνικότητα των συμμετεχόντων.
Στην αίθουσα εκδηλώσεων – αμφιθέατρο της σχολικής μονάδας προβλέπεται να γίνονται ολιγόλεπτες προβολές ειδικά επιλεγμένων ντοκιμαντέρ με ποικίλο υλικό, όπως αίτια, εξέλιξη και συνέπειες σχολικών ατυχημάτων, και απώτερο στόχο την παρουσίαση θετικών στάσεων απέναντι σε ανεπιθύμητες συμπεριφορές, όπως αυτές που ενδεχομένως βιώνουν κάποια παιδιά κατά την παραμονή τους στο σχολείο και ειδικότερα κατά τη διάρκεια του διαλείμματος.
Ο συγκεκριμένος αυτός χώρος μπορεί επίσης να φιλοξενήσει τη σχολική χορωδία και μπάντα με τις οποίες θα επέλθει τόσο η νοητική όσο και η συναισθηματική χαλάρωση των παιδιών μέσω της μουσικής παιδείας. Η ταυτόχρονη οργάνωση μικροτμημάτων χορού στον ίδιο χώρο και με τη συνοδεία της ήδη υπάρχουσας μουσικής θα άγγιζε το ιδανικό. Ας μην ξεχνάμε ότι η χορωδίες, οι μουσικές μπάντες και τα τμήματα χορού αποτελούν ούτως ή άλλως σχεδόν καθημερινή εξωσχολική δραστηριότητα πολλών παιδιών ειδικά των επαρχιακών σχολικών μονάδων.
Κάθε σημείο του σχολικού κτιρίου που φαντάζει «νεκρό» στην όψη και στη σκέψη μας θα μπορούσε να φιλοξενήσει καθημερινά έργα τέχνης των παιδιών (ζωγραφικής, τεχνολογίας, …) και να αποκτήσει ζωή προσφέροντας ταυτόχρονα και καλαισθησία. Η σωστή συντήρησή τους θα καταλήξει στο τέλος της σχολικής χρονιάς σε μία υπέροχη και πρωτότυπη έκθεση παιδικών δημιουργιών. Όλο αυτό το εγχείρημα θα ολοκληρωθεί από μία συγκεκριμένη ομάδα παιδιών που θα δουλεύουν με μεράκι στα διαλείμματα και θα είναι η ομάδα διακόσμησης και καλαισθησίας της σχολικής μονάδας.
Πριν εγκαταλείψουμε τους εσωτερικούς σχολικούς και περάσουμε στην αυλή και τις εξωτερικές δράσεις ας αναλογιστούμε και τη θετική επιρροή που θα έχει στη ψυχολογία των παιδιών μία γωνιά, στην οποία θα αναρτώνται καθημερινά μόνο ευχάριστες ειδήσεις σχετικά με την πρόοδο και εξέλιξη των επιστημών, τον αθλητισμό, τη μουσική και διάφορα άλλα επίκαιρα θέματα.
Στον ειδικά διαμορφωμένο αύλειο χώρο του σχολείου, μετά από την οικονομική ενίσχυση που εξασφάλισε ο Διευθυντής από τις τοπικές αρχές, μπορούν να διοργανώνονται μίνι πρωταθλήματα διαφόρων αγωνισμάτων με έμφαση όχι τόσο στα καθημερινά και πολύ διαδεδομένα, αλλά σε εκείνα που τα παιδιά θα ήθελαν να γνωρίσουν, αλλά δεν τους παρέχεται η δυνατότητα αυτή σε άλλους εξωσχολικούς χώρους. Στο σημείο αυτό επιβάλλεται να τονιστεί η σημασία της συμμετοχής, της ομαδικότητας και της συνεργασίας και όχι η νίκη ως μονόδρομος και αυτοσκοπός.
Μία άλλη ομάδα παιδιών θα μπορούσε να ασχοληθεί με το γκράφιτι και να διακοσμήσει μεγάλες εξωτερικές επιφάνειες του σχολικού κτιρίου με απεικονίσεις κοινωνικού περιεχομένου, όπως συνθήματα κατά του ρατσισμού και της βίας.
Στον ίδιο χώρο μπορούν επίσης να φιλοξενηθούν ομαδικά παιχνίδια, τα οποία θα χαρίζουν ανεμελιά και διέξοδο από τη σκέψη της μαθησιακής διαδικασίας καθώς και δραστηριότητες ενασχόλησης των παιδιών με στοιχεία της φύσης, κήπος, δενδροφύτευση, οι οποίες λείπουν πραγματικά κυρίως από τα αστικά σχολεία.
Κλείνοντας τη συνεδρίαση αυτή και ολοκληρώνοντας την επιχειρηματολογία του ο Διευθυντής προτείνει κατά τη διάρκεια της εφαρμογής της «Παιδαγωγικής Εφημερίας» να γίνονται μηνιαίες συναντήσεις απολογισμού των πεπραγμένων αλλά και ανατροφοδότησης για την αποδοτικότερη συνέχισή της. Ο σημαντικός ρόλος των παιδιών στη διαδικασία αυτή συνεχίζεται καθώς ο Διευθυντής συνιστά να ζητείται η γνώμη τους μέσα από ευέλικτα και σύντομα ερωτηματολόγια.
- ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ
Αναλύοντας τα δεδομένα από το μικρό δείγμα σκοπιμότητας της έρευνας που επιλέχθηκε με βάση την υποκειμενική κρίση του ερευνητή για τα χαρακτηριστικά του, σκόπιμη δειγματοληψία ή δειγματοληψία χιονοστιβάδας, και αφού ορίστηκαν οι ποιοτικές μεταβλητές (qualitative variables) καταλήγουμε στη βαθύτερη κατανόηση των υποκειμενικών εμπειριών των ερωτώμενων και αντιλαμβανόμαστε τι σημαίνει για τα υποκείμενα η εμπειρία για την οποία μιλούν.
Επικεντρώνοντας στα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας που αφορά το θέμα της παρούσας εργασίας και μελετώντας την ποικιλία των απαντήσεων που δόθηκαν συμπεραίνουμε ότι υπάρχουν πολλοί παράγοντες, όπως η ανάγκη δημιουργίας εξειδικευμένης υποδομής στα πλαίσια ενός τόσο πιεσμένου σχολικού χρόνου καθώς και η πρόφαση μερικών συναδέλφων ότι ούτε οι ίδιοι οι μαθητές ούτε το τρέχον εκπαιδευτικό σύστημα είναι σε θέση να αφομοιώσουν μία τέτοια εμπειρία, οι οποίοι ενδέχεται να οδηγήσουν στην οριστική απόρριψη μιας τέτοιας καινοτόμου δράσης. Περισσότερο αποθαρρυντική είναι πάντως η στάση των ερωτώμενων ότι υφίσταται συνδυασμός ίσως και αξεπέραστων παραγόντων που εμποδίζουν την αποδοχή του εγχειρήματος και οδηγούν στην απόρριψη της πρότασης και αυτό είναι ένα σοβαρό σημείο που θα πρέπει να προσεχθεί κατά την παρουσίαση προτάσεων.
Οι εκπαιδευτικοί δεν δείχνουν προθυμία συνεργασίας καθώς επαναπαύονται στην καθιερωμένη πλέον ροή της καθημερινής ζωής του σχολείου και αρνούνται την ανάληψη μιας πρωτοβουλίας με τόσο υψηλό ρίσκο απόδοσης επικαλούμενοι και το μεγάλο φόρτο καθημερινής εκπαιδευτικής και διοικητικής εργασίας. Οι δύο αυτοί παράγοντες συνεπικουρούμενοι και από την απροθυμία των συναδέλφων να εκπαιδευτούν κατάλληλα για την επιτυχή έκβαση της «Παιδαγωγικής Εφημερίας», καθώς εκτιμούν τους εαυτούς τους ως απροετοίμαστους, περιγράφουν πλήρως την αρνητική στάση τους απέναντι στην καινοτόμο πρόταση της συναδέλφου.
Στη δεδομένη στιγμή κρίνεται αναγκαία η παρέμβαση του Διευθυντή της σχολικής μονάδας, ο οποίος καλείται να επιστρατεύσει όλα τα όπλα του, ισχυρή προσωπικότητα, θετικό και αλληλέγγυο κλίμα, συμβουλές, παραινέσεις, ενεργός ακρόαση για κάμψη πιθανών ενδοιασμών, αναφορά στο όραμα του για το σχολείο, ώστε να καταφέρει να αντιστρέψει το αρνητικό κλίμα. Οι συνάδελφοι πρέπει να καταλάβουν ότι δεν πηγαίνουν να ανακαλύψουν την Αμερική και να δουν το συγκεκριμένο εγχείρημα ως πρόκληση ζωής. Ας αναλογιστούν ότι δεν συνάδει με το ανθρώπινο γένος να έχει κάποιος περισσότερους διαδικτυακούς φίλους παρά ζωντανούς και ενεργούς.
Οι ερωτώμενοι προτάσσουν ως αποτελεσματικότερη μέθοδο για την επίλυση του ζητήματος την κατ’ ιδίαν συζήτηση του Διευθυντή με κάθε διστακτικό συνάδελφο, κατά την οποία θα σχολιασθούν και θα αναλυθούν οι επιφυλάξεις του με απώτερο στόχο να καμφθούν μέσω επιχειρημάτων ώστε να προκύψει εκσυγχρονισμός της σχολικής μονάδας. Η τελική γνώμη των ερωτώμενων προκρίνει την ταυτόχρονη και επιδέξια συνδυασμένη εφαρμογή όλων των ήδη σημειωμένων δράσεων – πρωτοβουλιών εκ μέρους του Διευθυντή προκειμένου να επέλθει θετική εξέλιξη και προτείνει την ανάληψη εναλλακτικών δράσεων σε αντικατάσταση της προτεινόμενης προκειμένου να επιτευχθεί το προσδοκώμενο αποτέλεσμα.
Συμπερασματικά μέσω της ποιοτικής έρευνας και της ημιδομημένης συνέντευξης, στηριζόμενης σε ερμηνείες – χαρακτηρισμούς, επιχειρήθηκε νατουραλιστική προσέγγιση του αντικειμένου, αναπτύχθηκε διάλογος και παρατέθηκαν εκατέρωθεν επιχειρήματα, κατανοήθηκε η τρέχουσα κατάσταση, έγινε περιγραφή και κατανόηση του γεγονότος και καταλήξαμε σε περιγραφικό προϊόν.
Το δείγμα της έρευνας ήταν τυχαίο και αποτελούνταν από εκπαιδευτικούς διαφόρων σχολικών μονάδων, τόσο αστικών όσο και περιφερειακών – επαρχιακών χωρίς περιορισμούς φύλου, 6 άνδρες και 8 γυναίκες, ειδικότητας, Ξενόγλωσσοι, Μαθηματικοί, καθηγητές Φυσικής Αγωγής, Φυσικοί και Φιλόλογοι, χρόνου προϋπηρεσίας, άτομα με 20ετή εμπειρία αλλά και αναπληρωτές, ηλικίας, μεταξύ 35 και 55 ετών, και θέσης ευθύνης, μεταξύ των οποίων και διευθυντές σχολικών μονάδων.
Διατηρώντας τις ενδεδειγμένες επιφυλάξεις από αυτό το ούτως ή άλλως περιορισμένο και μη αντιπροσωπευτικό ενός πληθυσμού δείγμα ερωτώμενων εκτιμώ τα εξαγόμενα αποτελέσματα ως ένα βαθμό μεροληπτικά. Μέσα από αυτά η έρευνα αποφαίνεται ότι δεν υφίσταται θετική διάθεση εκ μέρους των συναδέλφων εκπαιδευτικών στην ένταξη μιας τέτοιας καινοτόμου προοπτικής στην καθημερινή σχολική ροή και πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας και στο γεγονός ότι οι προσωπικές εμπειρίες των ερωτώμενων πάνω στο θέμα παρουσιάζουν μία ετερότητα. Διαφαίνεται πληθώρα και ποικιλία αρνητικών στάσεων και παραγόντων, οι οποίοι όμως τελικά είναι ίσως αρκετοί ώστε να οδηγήσουν σε απόρριψη της πρότασης που τίθεται. Δεν είναι επιδίωξη της παρούσας εργασίας να ερμηνεύσει τους παράγοντες αυτούς, αλλά απλά να τους θέσει υπ’ όψη του συνεντευκτή και να του δώσει ενδεχομένως ένα δυνατό ερέθισμα για μία περαιτέρω μελλοντική έρευνα καθώς διαφαίνεται μία ποικιλία απαντήσεων και στάσεων.
- ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ
Στο τελευταίο στάδιο της παρούσας εργασίας κρίνω σκόπιμο να τεθούν κάποιες προτάσεις, οι οποίες θα διευκολύνουν την αντιμετώπιση παρόμοιων καταστάσεων σε σχολικές μονάδες. Θεωρώ απαραίτητη την παρέμβαση του κράτους και τη θεσμοθέτηση παρόμοιων παιδαγωγικών προσεγγίσεων για την επίλυση κρουσμάτων βίας και ανεπιθύμητης συμπεριφοράς στο σχολείο, οι οποίες θα μεριμνούν για την αναχαίτιση όλων των ενδοιασμών από την πλευρά των εκπαιδευτικών. Πρέπει να προβλεφθεί ένα πλήρες θεσμικό πλαίσιο, στο οποίο θα ενσωματώνονται ολοκληρωμένες προτάσεις με βάση τα υφιστάμενα φαινόμενα – προβλήματα και θα προβλέπεται η απαρέγκλιτη εφαρμογή τους. Επιτακτική κρίνεται επίσης η ανάγκη για τακτική ανατροφοδότηση μέσω των νέων εμπειριών που θα προκύπτουν ώστε να επέρχεται ευελιξία και θετική παρέμβαση προς την τελική διαμόρφωσή τους.
Η θεσμοθέτηση τέτοιων προσεγγίσεων εκ μέρους του κράτους μπορεί να είναι ελαστική ως προς το περιεχόμενό της και να περιέχει ποικίλες εναλλακτικές, δεν δικαιούται όμως να αφήνει περιθώρια μη εφαρμογής της.
Η αρνητική ή τουλάχιστον επιφυλακτική στάση των εκπαιδευτικών που προκύπτει από τα συμπεράσματα της έρευνας οφείλει να καμφθεί μέσω τακτικής και ανελλιπούς επιμόρφωσής τους με ταυτόχρονη όμως ελάφρυνση του ήδη φορτωμένου προγράμματός τους ώστε να προκύψει πολύτιμος χρόνος μετεκπαίδευσής τους, της οποίας τα ευεργετικά αποτελέσματα μπορεί να εμφανιστούν μακροπρόθεσμα, αλλά σίγουρα θα είναι ευεργετικά για την εκπαίδευση σε βάθος χρόνου.
Επίσης με το δεδομένο ότι οι σχολικές μονάδες ως μικρογραφίες του έξω κόσμου διέπονται από κανόνες και εσωτερικούς κανονισμούς λειτουργίας, αποδεκτούς, ψηφισμένους και συνυπογεγραμμένους από όλο το διδακτικό προσωπικό, μπορούν να προβλέψουν παρόμοιες συμπεριφορές – καταστάσεις και να επικυρώσουν άμεσους τρόπους επίλυσής τους, ώστε να αποφεύγονται στο μέλλον.
Είμαι πεπεισμένος ότι η εισαγωγή του θεσμού του μέντορα στην καθημερινή λειτουργία του σχολείου μέσω της καλλιέργειας εποικοδομητικών σχέσεων μεταξύ των εκπαιδευτικών θα αποτρέψει τη μελλοντική εμφάνιση τέτοιων αμφίρροπων καταστάσεων όταν ο Σύλλογος Διδασκόντων βρίσκεται μπροστά στη λήψη μίας τόσο σοβαρής απόφασης όπως αυτή που αναφέρεται στο θέμα της παρούσας εργασίας. Προτεραιότητα του μέντορα αποτελεί η παρέμβασή του με την οργάνωση ενός ενδοσχολικού επιμορφωτικού σεμιναρίου καθολικής κατάρτισης των εκπαιδευτικών εστιάζοντας στις βασικές συνιστώσες του τρόπου ανάπτυξης συνεργατικών σχέσεων και στην αποτελεσματικότητα αυτών των σχέσεων (Ευσταθίου).
Οι συνεργατικές σχέσεις συγκροτούν ένα συνεργατικό σχολείο, το οποίο αποτελεί μία «κοινότητα μάθησης» στα πλαίσια της οποίας όλα τα μέλη γίνονται ταυτόχρονα δάσκαλοι και μαθητές παρουσιάζοντας έντονο το αίσθημα του ανήκειν (Χαραλάμπους).
Προτείνεται επίσης η ενεργός ανάμειξη όλων των εξυπηρετούμενων της σχολικής μονάδας, εκπαιδευτικών, μαθητών, κηδεμόνων, τοπικής κοινωνίας, ώστε να εντοπιστούν οι προσφορότερες λύσεις και να μπορέσουν να τεθούν αμεσότερα και αποτελεσματικότερα σε εφαρμογή. Ειδικότερα οι μαθητές οφείλουν να αντιληφθούν ότι οι καινοτόμες δράσεις αποτελούν μία διαφορετική στιγμή της σχολικής τους ζωής και τους προσφέρουν περισσότερη αυτονομία ώστε να εκμεταλλευτούν τις δημιουργικές δυνατότητές τους και να τις μετατρέψουν σε πράξεις.
Από βιολογικής άποψης παρατηρούμε ότι στον ανθρώπινο εγκέφαλο συντελούνται διαρκώς νευροσυνδέσεις, τις οποίες εμείς οι ίδιοι μπορούμε να κατευθύνουμε με ανάλογα δημιουργικά ερεθίσματα. Πολύ δε περισσότερο τα παιδιά καθώς η δημιουργικότητα χτίζει νευροσυνδέσεις που με τη σειρά τους δημιουργούν ισχυρότερα νευρικά δίκτυα (Grein).
Ας τους προσφέρουμε λοιπόν περισσότερα κανάλια δημιουργικότητας και ας αναλογιστούμε όλοι είναι προτιμότερο να έχει κάποιος αναλογική, καθημερνή, κοινωνική κουλτούρα παρά ηλεκτρονική, ψυχρή και απόμακρη, η οποία μακροπρόθεσμα τον καθιστά digital native (Grein).
6.ΛΙΣΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΑΝΑΦΟΡΩΝ
Ευσταθίου Μ.: «Ο ρόλος του σχολικού συμβούλου στη βελτίωση του έργου της σχολικής μονάδας. Θεωρητικές επισημάνσεις και παιδαγωγικές πρακτικές.»
Κατράκου Χ.: «Σχολικός αύλειος χώρος: ικανοποίηση και προσδοκίες.»
Μαντζούκας Στ.: «Ποιοτική έρευνα σε έξι εύκολα βήματα η επιστημολογία, οι μέθοδοι και η παρουσίαση.»
Μηρτσέκη Β.: ¨Εφημερία στο σχολείο μέσα από τα μάτια μιας δασκάλας.»
Μπάτσιος Γ. «Τομές διαχείρισης γνωστικών συνόλων στα πλαίσια του σχολικού ωρολόγιου προγράμαμτος και των Δ.Ε.Π.Π.Σ..»
Παρασκευοπούλου Κόλλια ε.: «Μεθοδολογία ποιοτικής έρευνας στις κοινωνικές επιστήµες και συνεντεύξεις.»
Πατσάλης Χ., Μπάμπη Χ.: «Το διάλειμμα ως άτυπο περιβάλλον κοινωνικής μάθησης από τη σκοπιά των δασκάλων της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Μια πρόταση έρευνας.»
Ταμουτσέλη Κ.: «Η παιδαγωγική διάσταση του χώρου.»
Χαραλάμπους Ν.: «Από το παραδοσιακό στο συνεργατικό σχολείο.»
Grein, M. “Lernen aus neurobiologischer Perspektive“ (Η μάθηση από τη νευροβιολογική προοπτική)
http://openworkshop.pbworks.com/w/file/fetch/64390801/6-bhmata-poiotikh-ereyna.pdf
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/openjournal/article/viewFile/9726/9872.pdf
