Αρχαία ελληνική μυθολογία

Διογέννητη και αμήτωρ

Κόρη του Δία αποκαλεί ο Όμηρος τη γαλανομάτα Αθηνά που ξεπετάχτηκε από το κεφάλι του πατέρα της χωρίς καμία αναφορά σε μητέρα (Ιλ. Α 200-202, Οδ. α 44, Πινδ., Ολ. 7.35 κ.ε., Ευρ., Ίων 454 κ.ε. Ομ. Ύμν. 3.323). Αντίθετα, ο Ησίοδος δίνει περισσότερες πληροφορίες για τη γέννησή της. Μητέρα της ήταν η Ωκεανίδα Μήτιδα , η θεά της σοφίας, ίσως όμως με πλάγια μέσα, τεχνάσματα, δολοπλοκίες, και πατέρας ο Δίας. Αυτός, μόλις έμαθε ότι η Μήτιδα ήταν έγκυος, χρησιμοποίησε τα δικά του τα τεχνάσματα, την κατάπιε, για να μην επαληθευτεί ο χρησμός ότι η Ωκεανίδα θα γεννούσε κόρη που θα του έμοιαζε σε παλικαριά και εξυπνάδα και έναν γιο αργότερα που, μεγαλώνοντας και συναγωνιζόμενος τον πατέρα του σε ευφυΐα, μπορεί να του έπαιρνε τον θρόνο. Η Μήτιδα όμως συνέχιζε να κυκλοφορεί και, άμα έφτασε η ώρα να γεννήσει, ο θεός πρόσταξε τον Προμηθέα ή τον Ήφαιστο ή τον Ερμή ή τον Παλαμάονα να του ανοίξουν το κεφάλι με ένα τσεκούρι· όταν έγινε αυτό, ξεπετάχτηκε η γλαυκώπις κόρη πάνοπλη (Ησ., Θεογ. 886-900, 924-926 , Σχόλ. Πίνδ. Ολ. 7.66a-b). Έτσι, ο Δίας, ο χτυπημένος από το ιερό πελέκι, γέννησε την ξανθή Αθηνά (Πίνδ. Fr. 34). Ουρανός, γη και θάλασσα συγκλονίστηκαν από τη γέννησή της (28ος ομηρικός ύμνος ) που πιθανόν να συντελέστηκε ακριβώς την ώρα της Γιγαντομαχίας, στην οποία και πήρε μέρος αμέσως η νεογέννητη θεά. [Εικ. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10]

Πολυπάτωρ, γηγενής, υιοθετημένη

Σύμφωνα με παραλλαγές του μύθου, η Μήτιδα ήταν έγκυος από τον Κύκλωπα Βρόντη , όταν την κατάπιε ο Δίας, ενώ η Αθηνά εμφανίζεται και ως κόρη του Ήφαιστου , του Κρόνου, του Νείλου ή του Γίγαντα Πάλλαντα από την Ωκεανίδα Τιτανίδα ή του Ποσειδώνα και της Ωκεανίδας Κορύφης ή του Ποσειδώνα και της Τριτωνίδας και, επειδή μάλωσε με τον πατέρα της, ζήτησε η ίδια από τον Δία να την κάνει κόρη του –κατά την ομοίωση με τον πατέρα της εξηγούνταν και το χρώμα των ματιών της, γλαυκό (καὶ διὰ τοῦτο γλαυκοὺς εἶναι ὥσπερ καὶ τῷ Ποσειδῶνι <τοὺς> ὀφθαλμούς, Παυσ. 1.14.6) Κατά άλλες εκδοχές είχε βγει από τη γη και την είχαν βρει στις όχθες του Τρίτωνα ποταμού ή, αφού γεννήθηκε από τον Δία, τη μεγάλωσε ο Τρίτωνας ποταμός (Διόδ. Σικ. 3.70.2-3, Απολλόδ. 3.12.3). Πάντως, τα γαλάζια μάτια της αποδίδονται, σύμφωνα με τη λιβυκή εκδοχή για τη γέννησή της, στον πατέρα της Ποσειδώνα (Παυσ. 1.14.6.), ενώ ο Ηρόδοτος διασώζει την εξής παράδοση για τους δυο θεϊκούς πατεράδες και τη συσχετίζει με μια πολιτισμική λιβυκή κατάσταση και πραγματικότητα:

[4.180.5] Για την Αθηνά λένε πως ήταν θυγατέρα του Ποσειδώνα και της λίμνης Τριτωνίδας, και πως, έχοντας κάποιο παράπονο απ’ τον πατέρα της, είπε στον Δία να την πάρει για παιδί του, κι ο Δίας την αναγνώρισε θυγατέρα του. Αυτές τις ιστορίας λένε, ενώ σμίγουν με τις γυναίκες σα ν’ ανήκουν όλες σε όλους, οικογένειες δεν κάνουν, αλλά σμίγουν σαν κτήνη. [4.180.6] Κι όταν μια γυναίκα γεννήσει παιδί και πάρει αυτό να ζωηρεύει, συγκεντρώνονται στο ίδιο μέρος οι άντρες τον τρίτο μήνα, και, μ’ όποιον απ’ αυτούς μοιάζει το νήπιο, αυτός περνά για πατέρας του. (Μετ. Η. Σπυρόπουλος)

Το όνομα

Το όνομα της θεάς και τα επίθετα με τα οποία λατρευόταν δείχνουν το παλαιό της λατρείας της, ήδη από τη δεύτερη χιλιετία, τη σχέση της με τον ασιατικό-αφρικανικό κόσμο, τη μετάβαση της λατρείας της από τα οικιακά ιερά κατά την ανακτορική περίοδο σε ναούς μετά την παρακμή του μυκηναϊκού κόσμου.

Το όνομα Αθηνά είναι προελληνικό και το συνοδεύει συχνότατα η προσωνυμία Παλλάς, λέξη που σημαίνει κόρη, νέα κοπέλα· ή, μπορεί, από το ρήμα πάλλειν –παρὰ τὸ πάλλειν τὰ ὅπλα [1]– που σημαίνει κραδαίνω και παραπέμπει στην οπλισμένη θεά που κραδαίνει το δόρυ –εξάλλου, Παλλάδιον ονομάζεται η πολεμική της εικόνα· ή από τον γίγαντα Πάλλαντα (βλ. παρακάτω). Ο Όμηρος την ονομάζει Αθηναίη ή Αθήνη, της δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο και στα δύο έπη του, όπου η Αθηνά καθοδηγούσε τους αγαπημένους της ήρωες, για παράδειγμα τον Αχιλλέα, τον Οδυσσέα, τον Τηλέμαχο, τον Διομήδη, ενώ της αποδίδει και τις προσωνυμίες Τριτογένεια και Ατρυτώνη. Για του Αθηναίους είναι η κατ’ εξοχήν θεός και είναι διαφιλονικούμενο αν η πόλη πήρε το όνομα από εκείνη ή το αντίστροφο.

Αθηνά Παλλάδα ή Αθηνά και Παλλάδα

Παλλάδα ήταν ένα από τα επίθετα της θεάς, προφανώς τελετουργικό. Συσχετίζεται και με τον Γίγαντα Πάλλαντα, φερόμενος και αυτός ως ένας από τους πιθανούς πατεράδες της θεάς, οπωσδήποτε θύμα της στη Γιγαντομαχία [Απολλόδ. 1.36 και 38]. Ένας μεταγενέστερος μύθος θέλει το επίθετο αυτό να προέρχεται από τη φιλία της Αθηνάς με την Παλλάδα, την κόρη του ποταμού Τρίτωνα, από τον οποίο ανατράφηκε η θεός. Οι δύο κοπέλες μεγάλωναν μαζί και μαζί ασκούνταν στις πολεμικές τέχνες. Όταν κάποια φορά τσακώθηκαν και μονομάχησαν, σε μια στιγμή που η Παλλάδα ήταν έτοιμη να χτυπήσει την Αθηνά, ο Δίας από ψηλά φοβήθηκε για την κόρη του και άπλωσε μπροστά της την προστατευτική αιγίδα του. Η Παλλάδα τρόμαξε, έριξε το βλέμμα της προς τα πάνω να δει τι ήταν αυτό που είχε εμφανιστεί ξαφνικά μπροστά της και τότε η Αθηνά βρήκε την ευκαιρία να τη χτυπήσει. Το χτύπημα ήταν καίριο και η θνητή κόρη δεν μπόρεσε να ξεφύγει τον θάνατο. Λυπημένη η Αθηνά για τον αδόκητο χαμό της φίλης της, θέλοντας να τη θυμάται και να την τιμά για πάντα, κρέμασε στο στήθος της την αιγίδα του πατέρα της και έφτιαξε ένα ομοίωμα της Παλλάδας, το Παλλάδιον. Όταν κάποτε ο Δίας το πέταξε από τον ουρανό στη γη, αυτό έπεσε στην Τροία, οι Τρώες το έβαλαν στον ναό της Αθηνάς και το τιμούσαν. (Απολλόδ. 3.12.3· Τζέτζ., Σχόλ. στον Λυκόφρ. 355)

Πώς συσχετίζεται αυτή η μεταγενέστερη παράδοση με ένα έθιμο που παραδίδει ο Ηρόδοτος και αφορούσε τα κορίτσια των Μαχλύων που ζούσαν γύρω από τη λίμνη Τριτωνίδα;

Και στην ετήσια γιορτή της Αθηνάς, οι κοπέλες τους, χωρισμένες σε δυο στρατόπεδα, στήνουν πόλεμο ανάμεσά τους με πέτρες και ξύλα, λέγοντας ότι προσφέρουν την πατροπαράδοτη λατρεία στη θεά του τόπου, αυτή που οι Έλληνες τη λέμε Αθηνά. Κι όσες κοπέλες σκοτώνονται από τα χτυπήματα, τις λένε ψευτοπαρθένες. [4.180.3] Και πριν δώσουν το σύνθημα ν’ αρχίσει η μάχη, να τι κάνουν· την κοπέλα που κάθε φορά βγαίνει πρώτη στην ομορφιά τη στολίζουν, με κοινή φροντίδα, με κορινθιακή περικεφαλαία κι ελληνική πανοπλία, την ανεβάζουν σε άρμα για να κάνει ένα γύρο [της λίμνης]· [4.180.4] τώρα, με τι στόλιζαν τις κοπέλες αυτές προτού έρθουν οι Έλληνες και γειτονέψουν, δεν ξέρω να το πω, πιστεύω όμως πως τις στόλιζαν με όπλα αιγυπτιακά· γιατί υποστηρίζω πως την ασπίδα και το κράνος οι Έλληνες τα πήραν από την Αίγυπτο. (Μετ. Η. Σπυρόπουλος)

Και στον εορτασμό αυτό ζητούμενο ήταν η παρθενικότητα που θεωρούνταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τη διατήρηση των δυνάμεων.

Σύμφωνα με άλλες εκδοχές του μύθου, η ονομασία Παλλάς σχετίζεται με την Παλλήνη της Αττικής, που θεωρήθηκε ο τόπος της Γιγαντομαχίας, και με την αρχοντική γενιά των Παλλαντιδών της Αθήνας, η οποία με αυτή τη σύνδεση κέρδιζε στο παιχνίδι εξουσίας έναντι άλλων οίκων. [Εικ.: 11, 12]

Ιοδάμα: αδελφή ή ιέρεια της Αθηνάς;

Η Ιοδάμα , κόρη του Ίτωνου και εγγονή του Αμφικτύονα από τη γενιά του Δευκαλίωνα, ήταν ιέρεια της θεάς Αθηνάς στον ναό της στην περιοχή του Κορωναίου στη Βοιωτία. Μια νύχτα η Αθηνά εμφανίστηκε στην ιέρειά της φορώντας την αιγίδα κι εκείνη, τρομοκρατημένη από την κεφαλή της Μέδουσας, έγινε πέτρα. Παραλλαγή του μύθου λέει ότι η Αθηνά και η Ιοδάμα ήταν αδελφές και ότι η Αθηνά, παίζοντας με τα όπλα της, σκότωσε κατά λάθος την Ιοδάμα. Σύμφωνα με το Μέγα Ετυμολογικόν, που αναφέρει θεσσαλική παράδοση, έτσι εξηγείται και η επωνυμία Αθηνά Ιτωνία ή Ιτωνίς, δηλαδή Αθηνά, κόρη του Ίτωνα, από την Ίτωνα, πόλη άγνωστη και αταύτιστη.

Γάμοι και παιδιά

Αν και στους περισσότερους μύθους η Αθηνά απέφευγε τους έρωτες, αν και λατρευόταν συνήθως ως Παρθένος, ωστόσο στη ζωή της υπήρχαν και ενώσεις και τεκνοποιήσεις.

Αθηνά και Ήφαιστος

Κάποτε η Αθηνά πήγε στον Ήφαιστο, για να της φτιάξει όπλα. Εκείνος, εγκαταλειμμένος όπως ήταν από την Αφροδίτη, πόθησε την πολεμική θεά και άρχισε να την καταδιώκει, καθώς εκείνη το έβαλε στα πόδια. Αν και χωλός, την πρόλαβε την ώρα που προσπαθούσε να ξεφύγει και να κρυφτεί κάπου (ο τόπος ονομάστηκε Ἡφαιστεῖον). Στη διάρκεια της πάλης μεταξύ τους, η Αθηνά πλήγωσε τον επίδοξο βιαστή με το δόρυ της και το σπέρμα του χύθηκε επάνω στον μηρό της. [Εικ. 74, 75] Αηδιασμένη η Αθηνά σκούπισε αυτό που θεώρησε μίασμα με μαλλί και στη συνέχεια το έριξε στη γη. Και όπως από το σπέρμα του Ουρανού αναδύθηκε από τη θάλασσα η Αφροδίτη, έτσι και από τη Γη, γονιμοποιημένη μ’ αυτόν τον τρόπο, γεννήθηκε ένα παιδί. Παρά την απέχθειά της για το συμβάν, η Αθηνά, ατελής μητέρα, περιμάζεψε το παιδί που ονόμασε Εριχθόνιο από το μαλλί, το ἔριον που χρησιμοποίησε για να σκουπιστεί, και τη χθόνα, τη Γη, που το κυοφόρησε· και το μέρος που μεγάλωσε ονομάστηκε Ερέχθειο . Κρυφά από τους άλλους θεούς η μητέρα του, που πριν καν γεννηθεί το είχε απαρνηθεί, όπως τον πατέρα του οι δικοί του γονείς, το έβαλε σε καλάθι και το έδωσε στην κόρη του Κέκροπα , την Πάνδροσο, απαγορεύοντάς της να το ανοίξει το καλάθι, κάτι όμως που έκαναν οι αδελφές της από περιέργεια για το περιεχόμενο. Εκεί είδαν ένα δράκοντα να περιελίσσεται γύρω από το μωρό και είτε σκοτώθηκαν από αυτό το φίδι, είτε αυτοκτόνησαν πέφτοντας από την Ακρόπολη, καθώς η Αθηνά, οργισμένη, τις τρέλανε. [Εικ. 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20] Το παιδί ανατράφηκε μέσα στο τέμενος από την ίδια την Αθηνά, η οποία του έδωσε, κληρονομιά για τους Αθηναίους, δυο δοχεία από το αίμα του φοβερού τέρατος, της Γοργόνας, κόρης της Γαίας, την οποία η Αθηνά είχε σκοτώσει, γιατί είχε συμμαχήσει με τους Γίγαντες. Το αίμα της είχε διπλή δύναμη: το χυμένο από αριστερά ήταν δηλητήριο και έφερνε τον θάνατο, ενώ το χυμένο από δεξιά ήταν ευεργετικό και έδινε ζωή. Ο Εριχθόνιος έγινε βασιλιάς των Αθηνών, έστησε το ξόανο της Αθηνάς στην Ακρόπολη, καθιέρωσε τη γιορτή των Παναθηναίων και παντρεύτηκε τη Ναϊάδα νύμφη Πραξιθέα, από την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Πανδίονα. Έτσι, ο Ήφαιστος, μαζί με την Αθηνά, στέκονται στην κορυφή του γενεαλογικού δέντρου των αθηναίων βασιλέων και έτσι εξηγείται η κοινή λατρεία των δύο θεών στην Αθήνα.

Σύμφωνα με άλλες παραλλαγές η Αθηνά ήταν το έπαθλο που υποσχέθηκαν οι θεοί στον Ήφαιστο, προκειμένου να ξεκρεμάσει τη μητέρα του Ήρα από τον θρόνο της. Στην αρχή, χολωμένος ο Ήφαιστος που ο πατέρας του τον είχε πετάξει από τον Όλυμπο κάτω, γιατί ήταν χωλός, αρνήθηκε. Δέχθηκε να το κάνει μόνο όταν ο Διόνυσος τον ανέβασε μεθυσμένο στον Όλυμπο και ο Δίας του έταξε να του κάνει όποια χάρη του ζητούσε. Με προτροπή του Ποσειδώνα, αντίπαλου της Αθηνάς στον αγώνα για την ονομασία της πόλης των Αθηνών, ζήτησε την Αθηνά για γυναίκα του. Οι θεοί δέχθηκαν αλλά η Αθηνά, με προτροπή του πατέρα της Δία, υπερασπίστηκε την παρθενιά της με τα όπλα. Έτσι ο Ήφαιστος δεν μπόρεσε να ενωθεί μαζί της και ακολούθησε η πτώση του σπέρματος στο πόδι της Αθηνάς και στη συνέχεια στη γη.

Από τον έρωτα του Ήφαιστου η Αθηνά αναφέρεται και ως μητέρα του Απόλλωνα.

Άλλοι έρωτες

Λέγεται ότι την είχε ερωτευτεί ο Προμηθέας ή ότι είχε αποκτήσει από τον Ήλιο τους Κορύβαντες.

Ιδιότητες και ρόλος της Αθηνάς

Πάμπολλοι είναι οι αρχαίοι συγγραφείς και ποιητές που την παρουσιάζουν με ιδιότητες που προσιδιάζουν τόσο στη μητέρα της Μήτιδα όσο και στον πατέρα της Δία. Θεωρούνταν κυρίως θεά της σοφίας, επινοητική και σώφρων, που χρησιμοποιούσε τη βία και την παλικαριά με λόγο και λογική, σε αντίθεση με τον αδελφό της Άρη, θεό της άλογης, της παρορμητικής και αλλοπρόσαλλης βίας που ήταν αυτοσκοπός. Οι ιδιότητες αυτές της Αθηνάς ήταν κατάλληλες και αναγκαίες τόσο στον πόλεμο όσο και στον ειρηνικό βίο, στον κόσμο των ανδρών όσο και των γυναικών, των τεχνιτών όσο και των πνευματικών ανθρώπων. Με άλλα λόγια, προστάτευε ποιητές, φιλοσόφους, ρήτορες, τεχνίτες, τις δουλειές των γυναικών, πόλεις, την κυριαρχία των οποίων διεκδικούσε έναντι άλλων θεών. Ακόμη, δίδαξε στους ανθρώπους πώς να δαμάζουν τα άλογα, πώς να τους περνούν χαλινάρι (Ιππία Αθηνά) και να οργώνουν.

Στο διπλό της όνομα, Παλλάς και Πολιάς, στα σύμβολά της (πτηνό, φίδι, δέντρο, ασπίδα) και στα επίθετα που της προσδόθηκαν μέσα στον χρόνο αποτυπώνονται η πολλαπλότητα και η αντινομία της φύσης της, που οφείλονται στη διαρκή παρουσία της λατρείας της αλλά και στις μεταλλαγές ή προσθήκες των ιδιοτήτων της ανάλογα με τον λατρευτικό χώρο. Έτσι, η Αθηνά ήταν: παρθένος και μητροπρεπής, πολεμίστρια που αγρυπνά για τους πολεμιστές και τους διεγείρει με τις πολεμικές κραυγές της, αλλά και για τις οικογένειές τους, προστάτισσα των ανθρώπων της πόλης με το λατρευτικό όνομα Πολιάς, Πολιούχος, της ήμερης ελιάς με τις πολλαπλές της χρήσεις, της χειροτεχνίας. Στην έκτη ραψωδία της Ιλιάδας, ο Έκτορας προτρέπει τη μητέρα του να διαλέξει από τους πέπλους που φυλάει τον ωραιότερο και να τον εναποθέσει στα πόδια του αρχαιότερου στη λογοτεχνία αγάλματος της θεάς· να «λυθεί το πέπλο μιας πόλης» μεταφορικά σήμαινε να κατακτηθεί, κάτι που λέει ο Αχιλλέας στην προσευχή του προς τον Δία, την Αθηνά και τον Απόλλωνα να κυριεύσει μόνο αυτός μαζί με τον Πάτροκλο την πόλης της Τροίας –οἶοι Τροίης ἱερὰ κρήδεμνα λύωμεν (Π 100). Επιπλέον, ο ναός της οπλισμένης και ανέγγιχτης παρθένου βρισκόταν συνήθως επάνω στον λόφο της ακρόπολης των πόλεων, ακόμη και του Ιλίου, παρά το γεγονός ότι στο έπος η θεά ήταν εχθρική προς την Τροία. Εξάλλου, σύμφωνα με τον μύθο η τύχη της Τροίας εξαρτιόταν από το Παλλάδιο –μόνο όταν ο Οδυσσέας και ο Διομήδης το έκλεψαν, μπόρεσαν οι Αχαιοί να κυριεύσουν την πόλη. [Εικ. 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69]

Αιγίδα

Έμβλημα και όπλο της Αθηνάς ήταν η αιγίδα. Με αυτή ήταν περιβεβλημένη και αυτή, όταν την ύψωνε στους εχθρούς της, προκαλούσε πανικό και, τελικά, τον θάνατο. Γράφει ο Όμηρος:

Την ίδια ώρα [της μνηστηροφονίας] η Αθηνά τη φονική για τους βροτούς ασπίδα της σηκώνει,
ψηλά απ’ τη στέγη· σάλεψαν τότε οι φρένες των μνηστήρων,
στην αίθουσα σκορπίστηκαν. Ένα κοπάδι βόδια λες, που τα τρελαίνει
μύγα ακούραστη πετώντας γύρω τους την εποχή της άνοιξης,
όταν οι μέρες μεγαλώνουν.
(Οδ. χ 297-301, μετ. Δ.Ν. Μαρωνίτης)

Η αιγίδα, όπως φαίνεται και από το όνομά της, ήταν από δέρμα αίγας. Λεγόταν ότι η θεά την είχε κατασκευάσει από το δέρμα της Γοργώς ή, κατ' άλλη εκδοχή, από το δέρμα της Αιγίδας, ένας θηλυκού τέρατος, το οποίο κατέστρεφε τα πάντα στη Λιβύη, την Αίγυπτο, τη Φρυγία και τη Φοινίκη, και το οποίο η Αθηνά εξολόθρευσε (Διόδ. Σικ. 3.70.3-6). Στην ασπίδα (και στο περιθωράκιο) της Αθηνάς ήταν τοποθετημένο το κεφάλι της Μέδουσας , του πανέμορφου κοριτσιού που, πολιορκημένο ερωτικά από τον Ποσειδώνα, προσέβαλε τη θεά, καθώς ερωτοτροπούσαν μέσα σε ναό της· ή γιατί τη συναγωνίστηκε σε ομορφιά. Είτε για τον έναν είτε για τον άλλον λόγο, η Αθηνά μεταμόρφωσε την όμορφη θνητή σε τέρας που το βλέμμα του μετέτρεπε σε πέτρα οποιονδήποτε την κοίταζε. Όταν ο Περσέας σκότωσε τη Μέδουσα, πρόσφερε στην κόρη του Δία το κεφάλι της (γοργόνιο) ως ευχαριστήριο δώρο, γιατί χάρη στη γυαλιστερή ασπίδα που η θεά του είχε δωρίσει, εκείνος μπόρεσε να κατατροπώσει τη Μέδουσα κοιτάζοντας το είδωλό της και όχι την ίδια.

Η εικαστική τέχνη περιέβαλε την αιγίδα με φίδια, ενώ ο Όμηρος μιλά για χρυσούς θυσάνους:

κι η Αθηνά στην μέσ᾽ η γλαυκομάτα
με ατίμητην, αγέραστην, αθάνατην αιγίδα·
που εκατόν κρόσες γύρω της ολόχρυσες κρεμόνταν,
καλοπλεγμένες κι εκατόν αξίζει βόδια η μία·

Στους ώμους βάζει την φρικτήν, την κροσωτήν ασπίδα,
πόχει τριγύρω την φυγήν κι η Έρις είναι μέσα,
η Δύναμις και ο Διωγμός, οπού καρδιές παγώνει,
και της Γοργούς η κεφαλή, τρομακτικό και μέγα
τέρας,
(Ιλ. Β 446-449, Ε 738-742, μετ. Ι. Πολυλάς)

Θυμίζουμε και την πολύ πιο ανησυχητική εκδοχή που θέλει την Αθηνά να σκοτώνει τον Πάλλαντα , να τον γδέρνει και να περιβάλλεται το δέρμα του [Απολλόδ. 1.36 και 38].

Άρης και Αθηνά

Στην ασπίδα του Αχιλλέα που κατασκεύασε ο Ήφαιστος, Αθηνά και Άρης, τα δυο αδέλφια, εμφανίζονται ως θεϊκοί οδηγοί της ίδιας στρατιάς:

Κι εκείνοι εβγαίναν η Αθηνά και ο Άρης αρχηγοί τους
χρυσοί και οι δύο με χρυσά τα ενδύματα, μεγάλοι,
όμορφοι, ωσάν αθάνατοι, με τ’ άρματα και πέρα
ξεχωριζόνταν· κι έβλεπες μικρά τα πλήθη κάτω·
και ότ’ έφθασαν όπου έπρεπε να στήσουν το καρτέρι,
στον ποταμόν που επότιζε καθένας το κοπάδι,
αυτού καθίσαν σκεπαστοί, με τα λαμπρά τους όπλα.
(Όμ., Ιλ. Σ 515-521, μετ. Ι. Πολυλάς)

Έξω όμως από τον ιδεατό κόσμο της ασπίδας, ο Άρης ικανοποιείται με τις σφαγές και την αιματοχυσία, χωρίς να ενεργεί με φρόνηση ή να ενδιαφέρεται για το δίκαιο των επιλογών του ή αυτών που υποστηρίζει, οπότε η σύγκρουση με την αδελφή του Αθηνά ήταν αναπόφευκτη.

1.       Όταν ο Άρης πολεμούσε μπροστά στα τείχη της Τροίας μαζί με τον Έκτορα, η Αθηνά, αόρατη χάρη στην περικεφαλαία του Άδη, έστρεψε το δόρυ του αδελφού της και, έτσι, έσωσε τον Διομήδη, ο οποίος βρήκε την ευκαιρία να πληγώσει τον θεό του πολέμου, το τραύμα του οποίου περιποιήθηκε ο ίδιος ο Δίας.

2.       Στη συμπλοκή των θεών κάτω από τα τείχη της Τροίας, η Αθηνά πλήγωσε τον Άρη με μια πέτρα. Ο θεός έπεσε στο χώμα, με το κορμί του να καταλαμβάνει επτά στρέμματα γης.

3.       Όταν ο Ηρακλής σκότωσε τον γιο του Άρη Κύκνο , η Αθηνά έσωσε τον προστατευόμενό της από την εκδικητική μανία του πονεμένου πατέρα, κάνοντας το κοντάρι του αδελφού της να αστοχήσει. Ύστερα, υπέδειξε στον Ηρακλή το σημείο που η ασπίδα του Άρη άφηνε ακάλυπτο το σώμα του.

4.       Όταν ο Δίας επέτρεψε στους θεούς να συμμετάσχουν και οι ίδιοι στον Τρωικό πόλεμο, ο Άρης στάθηκε απέναντι στην Αθηνά και έριξε το ακόντιό του στην άτρωτη, ακόμη και από τον κεραυνό του Δία, αιγίδα της. Εκείνη με μια πέτρα τον χτύπησε στον αυχένα κι αυτός έπεσε στο χώμα φαρδύς πλατύς. Η πτώση του στη γη, τα ουρλιαχτά πόνου και η αποχώρησή του από τη μάχη, κρατημένος τρυφερά από την Αφροδίτη, προκάλεσε το γέλιο της Αθηνάς, η οποία βέβαια δεν έχασε την ευκαιρία να χτυπήσει βίαια στο στήθος την όμορφη θεά κόβοντάς της την ανάσα. 

5.       Όταν ο Άρης, μετά τα Τρωικά, προσπάθησε να δυσκολέψει τον Οδυσσέα στον πόλεμο των Θεσπρωτών με τους Βρυγούς, η Αθηνά στάθηκε απειλητική απέναντί του. Τα δυο αδέλφια χώρισαν με την παρέμβαση του Απόλλωνα. [Εικ. 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84]

Η πολιούχος Αθηνά. Αγώνες για κυριαρχία

Αρκετές φορές η Αθηνά συγκρούστηκε με τον Ποσειδώνα για την κυριαρχία και την προστασία πόλεων, όπως της Αθήνας, του Άργους, της Τροιζήνας. Και στις τρεις περιπτώσεις κυριάρχησε η Αθηνά, η νεότερη θεά έναντι του παλαιότερου και, σύμφωνα με κάποιες εκδοχές, πατέρα της Ποσειδώνα.

Αθήνα

Η Αθηνά μάλωσε κάποτε με τον Ποσειδώνα για την κυριαρχία της Αθήνας και τελικά σκέφτηκαν να προσφέρουν ο καθένας τους ένα δώρο στην πόλη και να αφήσουν τους θεούς (ή και με την παρουσία του Κέκροπα, σύμφωνα με τον Καλλίμαχο) να αποφασίσουν ποιο από τα δύο θα ήταν το καλύτερο. Ο Ποσειδώνας χτύπησε με την τρίαινά του πάνω στον ξερό βράχο της Ακρόπολης, στον περίβολο του Ερέχθειου, και αναπήδησε νερό θαλασσινό. Μετά από λίγο κατέφθασε η Αθηνά, χτύπησε με το πόδι της τα σημάδια που έχει αφήσει η τρίαινα του Ποσειδώνα, στο Πανδρόσιο, και αμέσως φύτρωσε μία ελιά, η πρώτη εξημερωμένη ελιά του κόσμου. Στη διαφωνία που επακολούθησε ανάμεσα στους δύο θεούς κριτές ορίστηκαν από τον Δία όλοι οι θεοί του Ολύμπου ή ο Κέκροπας και ο Κραναός. Τελικά η πόλη επιδικάστηκε στην Αθηνά. Η Αθηνά ονόμασε την πόλη από το όνομά της Αθήνα, και ο Ποσειδώνας, τυφλωμένος από τον θυμό του, πλημμύρισε το Θριάσιο πεδίο στην Ελευσίνα (Απολλόδωρος 3.14 ). Παυσανίας (1.26.5) και Στράβωνας (9.1.16) παραδίδουν ότι το σημάδι της τρίαινας στην Ακρόπολη φαινόταν μέχρι τα ιστορικά χρόνια, σύμφωνα μάλιστα με τον περιηγητή Παυσανία στο πίσω αέτωμα του Παρθενώνα απεικονιζόταν η φιλονικία των δύο θεών για τη γη. Όσο για την ελιά, αυτή λεγόταν πως κανείς δεν μπόρεσε να την καταστρέψει και ότι, όταν οι Πέρσες κυριάρχησαν στην Αθήνα το 480 π.χ., την έκαψαν αλλά ήδη την άλλη μέρα είχε ξαναβγάλει καινούργιο βλαστάρι μεγάλο όσο δύο πήχεις, κοντά ένα μέτρο (Ηρόδ. 8.55), σύμβολο ελπίδας, αναγέννησης και της συνέχειας της πόλης. Αυτή την ελιά, που τη μοναδικότητά της έψαλλε ο Σοφοκλής στο πρώτο στάσιμο της τραγωδίας του Οιδίπους επί Κολωνώ , έδειχναν μέχρι και τον δεύτερο μεταχριστιανικό αιώνα.

Πάντως, οι δύο αντίπαλοι θεοί λατρεύονταν μαζί στο Ερέχθειο, που σημαίνει ότι σε επίπεδο λατρείας εμφανίζονταν συμφιλιωμένοι. Εξάλλου, η Αθηνά συνδέεται με τον Ποσειδώνα με διάφορους τρόπους, ακόμη και σε θεογονικό επίπεδο (ο Ποσειδώνας ή ο Τρίτωνας και η Τριτωνίδα εμφανίζονται ως γονείς ή τροφοί της). Όλα αυτά ανάγονται πιθανόν σε κοινή προολυμπιακή λατρεία των δύο θεών. [Εικ. 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91]

Άργος

Όταν Αθηνά και Ποσειδώνας ανταγωνίζονταν για την προστασία του βασιλείου του Άργους, προσέτρεξαν στους ποταμούς Ίναχο, Αστερίωνα και Κηφισό, για να διαιτητεύσουν στη διαμάχη· ή, σύμφωνα με άλλες παραδόσεις, την ετυμηγορία έβγαλε ο γιος του Ίναχου, ο Φορωνέας, που ευνόησε τη θεά. Οργισμένος ο θεός, για να τιμωρήσει τους υπαίτιους ποταμούς και τον τόπο όπου έρρεαν, αποτράβηξε τα νερά από ολόκληρη την περιοχή, αποξήρανε όλες τις πηγές της χώρας και τους ποταμούς και άφηνε να γεμίζουν με νερό μόνον όταν εκείνος αποφάσιζε να ρίξει βροχή, (Για τη συνέχεια του μύθου βλ. Ο «πολιτικός» Ποσειδώνας και η λατρεία του )

Ο εκπολιτιστικός ρόλος της Αθηνάς

Λεγόταν ότι Ήφαιστος και Αθηνά έμαθαν τις τέχνες από τους Κύκλωπες και αυτοί με τη σειρά τους τις δίδαξαν στους ανθρώπους, ώστε να πάψουν να ζουν στα σπήλαια σε συνθήκες που περισσότερο θύμιζαν ζωώδη κατάσταση. Έτσι εξηγείται και η κοινή λατρεία του Ήφαιστου και της Αθηνάς από τις συντεχνίες στην Αθήνα και το επίθετο της Αθηνάς ως Ηφαιστίας. Εξάλλου, οι δυο θεοί είχαν κοινή φύση, σαν αδέλφια από τον ίδιο πατέρα, και είχαν την ίδια κατεύθυνση στη σοφία και τις καλές τέχνες (Πλ., Κριτίας 109 β-δ ).

Με το επίθετο Εργάνη λατρευόταν από κάθε τεχνίτη που δούλευε με το μυαλό και τα χέρια –ἔργαμα = εργαλεία χειρών (Ησύχ.)–, για παράδειγμα από τους αγγειοπλάστες. Ιδιαίτερη ήταν η φροντίδα της για τα έργα των γυναικών με το αδράχτι και τον αργαλειό, που αποτελούσαν σημαντικό στοιχείο της οικιακής οικονομίας και αιτία υπερηφάνειας –λεγόταν, μάλιστα, πως το επίθετο Εργάνη της αποδόθηκε, γιατί αυτή υπήρξε ευρετής και προστάτιδα της επεξεργασίας μαλλιού. Εξάλλου, για εκείνη οι Αθηναίες ύφαιναν από κοινού τον πέπλον με σκηνές από τη Γιγαντομαχία και της τον παρέδιδαν στη γιορτή των Παναθηναίων. Αλλά και η ίδια ήταν εξαιρετική υφάντρα –το φόρεμα που φόρεσε η Ήρα, όταν ήταν να σαγηνεύσει και να ξεγελάσει τον Δία ήταν δικό της έργο: Κι ενδύθη αμβρόσιο φόρεμα, οπού της είχε κάμει / η Αθηνά με πάμπολλες εικόνες πλουμισμένο· / και το ’χε κλείσει με χρυσές περόνες προς το στήθος (Ιλ. Ξ 178-180, μετ. Ι. Πολυλάς· πρβλ. Οδ. η 109-111· Οδ. υ 72). Στις κόρες του Πανδάρεου , στις Κορωνίδες κόρες του κυνηγού Ωρίωνα , στην Ευρυνόμη, κόρη του Νίσου των Μεγάρων αλλά και στις γυναίκες της Ιθάκης δίδαξε την τέχνη του αργαλειού και τις έκανε αξιότερες στη νοικοκυροσύνη, τη φρόνηση και κάθε οικιακή τέχνη από άλλες γυναίκες.

Η Αθηνά ήταν και θεά των ξυλουργών. Με τη συμβουλή της ο Δαναός, πρώτος αυτός, ναυπήγησε πλοίο , για να φύγει από την Αίγυπτο και να σώσει τις κόρες του από τους γιους του Αιγύπτου (Απολλόδ. 2.13], βοήθησε τους Αργοναύτες να κατασκευάσουν το πρώτο μεγάλο πλοίο στην Ιωλκό, τους Αχαιούς στην Τροία να φτιάξουν τον Δούρειο ίππο (Οδ. θ 493). Εφηύρε το άρμα και το χαλινάρι (λατρευόταν με το επίθετο Χαλινίτις), ενώ έδειξε στον Βελλεροφόντη πώς να το περάσει στον Πήγασο , το φτερωτό άλογο που ξεπήδησε από το αίμα της Μέδουσας· επομένως δίδαξε στους ανθρώπους πώς να δαμάζουν τα άλογα, άρα και πώς να τα αξιοποιούν σε πολεμικά και ειρηνικά έργα. [Εικ. 92, 93, 94, 95]

Στην Αθηνά ήταν αφιερωμένη η ήμερη ελιά, ιδίως εκείνη επάνω στην Ακρόπολη. [2] Με την ευφυΐα της θεάς, οι άνθρωποι μπορούσαν πια να καλλιεργούν ένα φυτό που το εύρισκαν άγριο και να απολαμβάνουν τον καρπό και τα παράγωγά του, μια σημαντική πράξη πολιτισμού (όπως και η εξημέρωση του αλόγου και η ναυπηγική τέχνη). Για τα ελαιόδεντρα και τους αποθηκευτικούς χώρους ελαιολάδου που κινδύνευαν από ληστρικές επιδρομές και πολέμους, βρισκόταν εκεί η οπλισμένη θεά για να τα προστατεύει μαζί με τον Δία. Ελαιόδεντρα παριστάνονταν σε τοιχογραφίες και σε έργα της μεταλλοτεχνίας σε μινωικά και μυκηναϊκά ανάκτορα, ενώ λάδι προσφερόταν ως βραβείο στους νικητές των αγώνων στα Παναθήναια, τη γιορτή που τελούνταν προς τιμή της.

Στην Αθήνα, στον Άρειο Πάγο κάτω από την Ακρόπολη η Αθηνά ίδρυσε το πρώτο ορκωτό δικαστήριο επιφορτισμένο να εκδικάζει υποθέσεις φόνων. Ο πρώτος που δικάστηκε και αθωώθηκε, με την ψήφο της Αθηνάς, ήταν ο Ορέστης για τον φόνο της μητέρας του Κλυταιμνήστρας (Αισχ., Ευμενίδες 681-710 ).

Πολεμική ή ειρηνική θεά η Αθηνά; Ή και τα δυο; Οι δύο πλευρές της θεάς συνυπάρχουν χάρη στην οργανωτική σοφία, στη δίκαιη κατανομή ρόλων μέσα στην κοινωνία, στη δύναμη του πολιτισμού γενικά. Έτσι, η Αθηνά στην αγριελιά της Ολυμπίας αντιτάσσει την καλλιεργημένη και ήμερη ελιά· στη βίαιη δημιουργία του αλόγου από τον Ποσειδώνα το χαλινάρι· στην αγριεμένη από τον Ποσειδώνα θάλασσα τοποθετεί καράβια· στην άγρια ορμή του Άρη στον πόλεμο αντιπαραθέτει τον πόλεμο ως τακτική και πειθαρχία· δίπλα στον πολλαπλασιασμό των ποιμνίων, για τα οποία υπεύθυνος είναι ο Ερμής, βάζει τη χρήση του μαλλιού...

Πάντως, η απουσία μητέρας, η παρθενικότητα της θεάς, η ατελής μητρότητα, η απόκρουση επίδοξων εραστών κρατούν τον πολιτισμό αποκομμένο από την πηγή της ζωής!

Η Αθηνά του μέτρου και της τιμωρίας

Σε πολλούς μύθου η Αθηνά εμφανίζεται να αποστρέφεται την ύβρη του ανθρώπου που φέρεται αλαζονικά, καθώς προσπαθεί να υπερβεί όρια.

Αθηνά και Αίαντες

Αν και στην Ιλιάδα ο Αίαντας ο Τελαμώνιος, ο δεύτερος πιο ανδρείος Αχαιός μετά τον Αχιλλέα και δυνατότερος του Έκτορα, εμφανίζεται μετρημένος, άλλες πληροφορίες τον θέλουν να παραβιάζει την πατρική εντολή να μην ξεχνά τους θεούς και να υπερηφανεύεται ότι νικά μόνο χάρη στο ακόντιό του. Λεγόταν, δηλαδή, ότι έσβησε από την ασπίδα του την εικόνα της Αθηνάς, προκαλώντας αυτονόητα την έχθρα της. Σε άλλη εκδοχή ο Αίαντας ζήτησε από τους Ατρείδες το Παλλάδιο για μερίδιο από τα λάφυρα, κι εκείνοι παρότρυναν τον Οδυσσέα να μεσολαβήσει ώστε να του το αρνηθούν. Ο Αίαντας απείλησε ότι θα εκδικηθεί τους Ατρείδες, κάτι που τους ανάγκασε να περιβάλλονται από φρουρά, μέτρο που αποδείχτηκε περιττό, επειδή την άλλη μέρα κιόλας ο υβριστής βρέθηκε νεκρός από το ξίφος του. Ο Σοφοκλής, στη λογοτεχνική απόδοση του μύθου, έβαλε τον Αίαντα να εξοργίζεται και να χάνει τα λογικά του όχι για το Παλλάδιο αλλά για τα όπλα του νεκρού Αχιλλέα που δόθηκαν τιμητικά στον Οδυσσέα και όχι στον ίδιο. Ο γιος του Τελαμώνα και αδελφός του Τεύκρου εξέλαβε τη συμπεριφορά των Αχαιών ως μειωτική και θέλησε να δολοφονήσει τους αρχηγούς, δηλαδή τους Ατρείδες. Τότε η θεά Αθηνά θόλωσε τον νου του Σαλαμίνιου ήρωα και, αντί να σκοτώσει εκείνους, όρμησε στο κοπάδι με τα αρνιά και τα βόδια που είχαν συγκεντρώσει οι Αχαιοί και τα προόριζαν να τους θρέψουν. Όταν συνήλθε το πρωί και αναγνώρισε την πλάνη, ντροπιασμένος έπεσε πάνω στο ξίφος του, αυτό που του είχε χαρίσει ο Έκτορας μετά τη μονομαχία τους. Ωστόσο, λεγόταν ότι για την αδικία στο πρόσωπό του (για τη μη απόδοση των όπλων; για την απόφαση του Αγαμέμνονα να μην ταφεί ως ήρωας;) η Αθηνά καταδίωξε τους Έλληνες με την οργή της. [Εικ. 96, 97, 98 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116]

Άλλες παραλλαγές αποδίδουν τον θυμό της στη συμπεριφορά του άλλου Αίαντα, του Λοκρού, ο οποίος βίασε την Κασσάνδρα μέσα στον ναό της Αθηνάς, αν και είχε προσπέσει ικέτισσα στο άγαλμά της. Οι Αχαιοί αγανάκτησαν με την ιεροσυλία και θέλησαν να λιθοβολήσουν τον Αίαντα. Εκείνος προσέπεσε ικέτης στον βωμό της θεάς που είχε προσβάλει με τη συμπεριφορά του, οι Έλληνες σεβάστηκαν τη δική του ικεσία (!), όμως η Αθηνά τελικά τους τιμώρησε κατά το ταξίδι της επιστροφής τους, ζητώντας μάλιστα τη συνεργασία του πατρικού θεού Ποσειδώνα, αντίπαλού της στον πόλεμο της Τροίας (Τρωάδες, στ. 48-78 ). Η πάνσοφη κόρη προκάλεσε ναυάγιο που κατέστρεψε το καράβι του Αίαντα· ωστόσο, δεν αρκέστηκε σε αυτό παρά ζήτησε από τους Λοκρούς να προσφέρουν για χίλια χρόνια ετήσιο φόρο τιμής και εξιλασμού για την ασέβεια του Αίαντα κόρες παρθένες της Λοκρίδας στην Αθηνά του Ιλίου, διαλεγμένες στην τύχη –που σημαίνει ότι μπορεί να κατάγονταν από ονομαστές ή ταπεινές οικογένειες. Οι Τρώες σκότωσαν τις δυο πρώτες κοπέλες και σκόρπισαν τη στάχτη τους στη θάλασσα, ενώ τις υπόλοιπες χρονιές τις άφηναν στην υπηρεσία της Αθηνάς. Κάθε φορά όμως που έφταναν οι κόρες παιζόταν μια «κωμωδία»: οι Τρώες προσποιούνταν ότι τις κυνηγούσαν για να τις σκοτώσουν, μέχρι που αυτές έφταναν στον βωμό της Αθηνάς (Παυσ. 10, 31, 1-3, Απολλόδ. Επιτομή 6.20-22).

Αθηνά και Τυδέας

Χαρακτηριστική είναι η συμπεριφορά της Αθηνάς και απέναντι στον Τυδέα, στον οποίο σκόπευε να χαρίσει την αθανασία, να τον παντρέψει μαζί της, όπως τον Ηρακλή με την Ήβη. Η Αθηνά παραιτήθηκε από τον σκοπό της από αποτροπιασμό για την κανιβαλική πράξη του να ρουφήξει το μυαλό του σκοτωμένου από τον Αμφιάραο αντιπάλου του, του Θηβαίου Μελάνιππου, ο οποίος νωρίτερα τον είχε τραυματίσει στην κοιλιά. Η αφήγηση του Απολλοδώρου μεταφέρει τον αποτροπιασμό της πράξης, για την οποία η θεά αισθάνθηκε την ανάγκη να καθαρθεί στον ποταμό Ιλισό της Αθήνας:

Ο Μελάνιππος, ο μικρότερος από τα παιδιά του Αστακού, τραυμάτισε τον Τυδέα στην κοιλιά. Και καθώς αυτός κείτονταν μισοπεθαμένος, η Αθηνά ζήτησε από τον Δία ένα φάρμακο, με το οποίο θα τον έκαμνε αθάνατο. Μόλις όμως ο Αμφιάραος το αντιλήφθηκε αυτό, από μίσος για τον Τυδέα που έπεισε τους Αργείους να εκστρατεύσουν παρά τις δικές του αντιρρήσεις, έκοψε το κεφάλι του Μελάνιππου και του το έδωσε [γιατί, αν και τραυματισμένος ο Τυδέας, τον είχε σκοτώσει]. Κι εκείνος του άνοιξε το κρανίο και ρούφηξε το μυαλό του. Μπροστά στο θέαμα αυτό, η Αθηνά, αηδιασμένη, σταμάτησε την ευεργετική της πράξη και την απαρνήθηκε. (3.74-76)

Σε θραύσμα αττικού κωδωνόσχημου κρατήρα των μέσων του 5^ου αι. π.Χ., η Αθηνά απομακρύνει μια λεπτή γυναικεία φιγούρα που επιγραφή την ονομάζει Αθανασία. [3]

Αθηνά και Μαρσύας

Στην Αθήνα παραδίδεται ότι τον αυλό τον είχε εφεύρει η Αθηνά, ενώ άλλες παραδόσεις θέλουν κάποιον Αλφαιό από τη Φρυγία, γιο του Σαγγάριου, να μαθαίνει στη θεά να παίζει· όταν όμως είδε στα νερά ενός ρυακιού ότι ασχήμιζε το πρόσωπό της, πέταξε τον αυλό μακριά. Άλλοι λένε ότι η θεά έφτιαξε με κόκαλα ελαφιού αυλό για πρώτη φορά σε ένα συμπόσιο των θεών. Όταν η Ήρα και η Αφροδίτη την κορόιδεψαν, γιατί το πρόσωπό της παραμορφωνόταν σε κάθε φύσημα του αυλού, η θεά έτρεξε στη Φρυγία για να δει το πρόσωπό της στα νερά ενός ποταμού. Εκεί πέταξε τον αυλό απειλώντας με φρικτές τιμωρίες όποιον τον μάζευε. Ο Μαρσύας αψήφησε τις απειλές, μάζεψε τον αυλό και με αυτόν προκάλεσε τον Απόλλωνα σε μουσικό αγώνα, γιατί θεώρησε τον ήχο του αυλού τον ωραιότερο έναντι της λύρας. Αναπόφευκτη η τιμωρία του, τόσο γιατί αψήφησε την Αθηνά όσο και γιατί συναγωνίστηκε ένα θεό. Λέγεται ότι «ο μύθος αποτελούσε ταυτόχρονα κριτική στη μουσική των αυλών, τους οποίους έπαιζαν κυρίως επαγγελματίες μουσικοί. Αντίθετα, η λύρα και η κιθάρα ήταν τα μουσικά όργανα που προτιμούσαν οι αριστοκράτες, καθώς συνόδευαν την επική, τη λυρική και τη χορική ποίηση. Είναι, επομένως, λογικό να υποθέσουμε ότι το έργο του Μύρωνα ήταν ανάθημα ενός αριστοκράτη ή ενός νικητή σε αγώνες κιθαρωδίας.» [4] Άλλες, πάλι, απόψεις, με αφορμή το σύνταγμα του Μύρωνα, που παριστάνει την Αθηνά να έχει πετάξει κάτω τον αυλό και τον Μαρσύα να ορχείται, και την πληροφορία ότι στις θυσίες προς τιμήν της υπήρχε συνοδεία αυλών, θέλουν τη θεά να μην απορρίπτει τελείως τον αυλό της αλλά να αποστρέφεται ένα ορισμένο είδος της μουσικής που παρήγαγε το συγκεκριμένο όργανο. Σύμφωνα με τον Πίνδαρο , η Αθηνά επινόησε την τέχνη του αυλού μιμούμενη τον θρήνο των Γοργόνων για την αδελφή τους Μέδουσα που σκότωσε ο Περσέας. Ωστόσο, στο σύνταγμα του Μύρωνα μπορεί κανείς να δει την ίδια την ολύμπια θεά να ρίχνει κάτω το δημιούργημά της υποδεικνύοντας ίσως τον έλεγχο της υπερβολής στους θρήνους, κάτι που συνάδει με νόμους στην Αθήνα, ήδη από την εποχή του Σόλωνα, εναντίον των υπερβολικών θρήνων και δαπανών για ταφικές τελετές και μνημεία και διέπει και τον Επιτάφιο λόγο του Περικλή (2.44 ). [Εικ. 117, 118, 119]

Αθηνά και Αράχνη

Ικανή υφάντρα η Αθηνά μπλέχτηκε σε μια ιστορία ανταγωνισμού με τη θνητή Αράχνη σε μία από τις ιστορίες μεταμορφώσεων του Οβιδίου.

Η καταγωγή της Αράχνης ήταν ταπεινή τόσο από την πλευρά του βαφέα πατέρα της Ίδμονα από την Κολοφώνα όσο και από την αγνώστων άλλων στοιχείων μητέρα της. Εξίσου ταπεινός ήταν και ο τόπος της καταγωγής της, «χωριό με πέντε ανθρώπους», γράφει ο Οβίδιος (6.12). Ήταν όμως ικανότατη στην υφαντική τέχνη, τόσο που οι Νύμφες από το βουνό Τμώλος και τον ποταμό Πακτωλό εγκατέλειπαν τους τόπους της ευχαρίστησής τους και πήγαιναν στην Αράχνη για να θαυμάσουν τα χειροτεχνήματά της, τόσο το τελικό αποτέλεσμα όσο και τη διαδικασία μέχρι να φτάσει εκεί, κυρίως τα δάχτυλά της. Ήταν τόσο ικανή που οι άνθρωποι άρχισαν να λένε ότι δασκάλα της ήταν η Αθηνά. Η υπεροπτική αυτοπεποίθηση της Αράχνης την οδήγησε στο να προκαλέσει την Αθηνά σε αγώνα υφαντικής. Η θεά της έδωσε μια ευκαιρία, για να μετανοήσει για τα ασύνετα λόγια της. Μεταμφιέστηκε σε γριά και εμφανίστηκε μπροστά στην Αράχνη. Οι συμβουλές που της έδωσε για να μεταστρέψει τη συμπεριφορά της προκάλεσαν την οργή της νέας, η οποία μάλιστα έφτασε στο σημείο να επιχειρήσει να χειροδικήσει τη γριά γυναίκα. Η Αθηνά αποκαλύφθηκε, όμως η νέα επέμενε στα πρωτεία της. Ο διαγωνισμός άρχισε. Οι δύο υφάντρες χρησιμοποίησαν νήματα με βάση το πορφυρό το χρώμα και τις πολύ λεπτές αποχρώσεις του.

Η Αθηνά απεικόνισε τους θεούς σε όλη τη μεγαλοπρέπειά τους, την εποχή που έριζαν η Αθηνά και ο Ποσειδώνας για το όνομα της χώρας του Κέκροπα. Και για να συνετίσει την Αράχνη έστω και την τελευταία στιγμή, στις τέσσερις γωνίες του υφαντού απεικόνισε ανθρώπους σκληρά τιμωρημένους από τους θεούς για την αλαζονεία τους. Τον Αίμο και τη Ροδόπη που οι θεοί τους πέτρωσαν σε βουνά, γιατί, αν και θνητοί, νόμιζαν ότι μπορούσαν να μοιάσουν, να είναι σαν τον Δία και την Ήρα· τη βασίλισσα των Πυγμαίων Οινόη που η Ήρα τη μεταμόρφωσε σε γερανό που μαχόταν τον λαό του· την Αντιγόνη της Τροίας που η Ήρα για το αλόγιστο θάρρος της τη μεταμόρφωσε σε πουλί, σε πελαργό· τον Κινύρα που ακατάπαυστα θρηνεί για τις κόρες του. Η Αθηνά ολοκλήρωσε το υφαντό της σκορπώντας στις άκρες του σαν διακοσμητικό μοτίβο κλαδιά ελιάς.

Από την πλευρά της η Αράχνη παράστησε στο υφαντό ερωτικές περιπέτειες των θεών, κυρίως του Δία, με την Ευρώπη, την Αστερίη, τη Λήδα, την Αντιόπη, την Αλκμήνη, την Αίγινα, τη Μνημοσύνη, τη Δανάη κ.ά., και τις μεταμορφώσεις του σε ταύρο, αητό, κύκνο, σάτυρο, χρυσή βροχή, βοσκό, φίδι κτλ· αλλά και του Ποσειδώνα που και αυτός άλλαζε μορφές, προκειμένου να ενωθεί με κόρες αγνές· έγινε ταύρος, κριός, ποτάμι, ίππος, όρνιο φτερωτό, δελφίνι, γεράκι, λιοντάρι, βοσκός κ.ά. Συνολικά είκοσι δύο περιπτώσεις θεϊκών μεταμφιέσεων και πλαστοπροσωπίας απεικόνισε η Αράχνη, που σκοπό τους είχαν την αποπλάνηση θνητών γυναικών. Η Αράχνη, όπως και η Αθηνά, διακόσμησε το υφαντό γύρω γύρω με λουλούδια και φύλλα κισσού.

Η τελειότητα του υφαντού αλλά και η προσβλητική για τους θεούς επιλογή των θεμάτων, οι καλλιτεχνικές καινοτομίες της κοπέλας με την παραβίαση της κλασικής αρχής της ισορροπίας και την ισόρροπη απεικόνιση της αταξίας που προκαλούσε η απάρνηση της θεϊκής ταυτότητας από τους ίδιους τους θεούς, χωρίς να στερούνται τη δύναμή τους, προκάλεσαν την οργή της Αθηνάς που από φθόνο για το έργο της θνητής αντιπάλου της κατέστρεψε το δημιούργημα και άρχισε να χτυπά την κοπέλα με τη σαΐτα του αργαλειού. Η νέα, στην οδύνη της μέσα, θέλησε να κρεμαστεί, η θεά τη λυπήθηκε, της χάρισε τη ζωή αλλά την καταδίκασε να ζει πάντα έτσι κρεμασμένη, η ίδια και οι απόγονοί της και με την κοιλιά τους, όχι με τα χέρια, να υφαίνουν τον ιστό τους. (Οβίδιος, Μεταμορφώσεις , 6. 133-145 ). [Εικ. 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132]

Αθηνά, Αλκινόη, Νικάνδρα

Η Αλκινόη καταγόταν από την Κόρινθο. Ήταν κόρη του Πολύβου και σύζυγος του Αμφίλοχου, γιου του Δρύαντα. Σύμφωνα με τον μύθο, είχε προσλάβει μιαν υφάντρα, τη Νικάνδρα, την οποία, ένα χρόνο μετά, έδιωξε χωρίς να της δώσει τη συμφωνημένη αμοιβή. Εκείνη, απελπισμένη, προσευχήθηκε στην Αθηνά ζητώντας να εκδικηθεί την Αλκινόη για την άδικη παρακράτηση. Και η θεά προκάλεσε παράφορο έρωτα στη νεαρή γυναίκα για έναν ξένο από τη Σάμο, τον Ξάνθο. Μέσα στη δίνη του έρωτα, η Αλκινόη εγκατέλειψε σύζυγο, παιδιά και πόλη και απέπλευσε με τον ξένο για την πατρίδα του. Όμως στα μισά του ταξιδιού συνειδητοποίησε τι είχε κάνει. Κλαίγοντας φώναζε το όνομα του νεαρού άνδρα της και των παιδιών της και, ενώ ο Ξάνθος έκανε ό,τι μπορούσε για να την παρηγορήσει, λέγοντας ότι θα την παντρευόταν, εκείνη δεν τον άκουγε και ρίχτηκε στη θάλασσα. (Παρθ., Περί ερωτικών παθημάτων 27)

Αθηνά και Τεύθις ή Τευθίδης ή Όρνυττος

Ο Τεύθις ήταν Αρκάδας ηγεμόνας που ονομαζόταν Όρνυττος και τον αποκαλούσαν Τεύθη ή Τευθίδη λόγω της πατρίδας του Τεύθιδας. Ο Παυσανίας την επισκέφθηκε και περιέγραψε τους ναούς της (8.28.6), ενώ διηγήθηκε και μια ιστορία που κατατάσσει την πόλη στις ομηρικές, όμως ο Όμηρος δεν την αναφέρει. Η ιστορία, όπως την παραθέτει ο περιηγητής, έχει ως εξής:

Κατά τον Τρωϊκό Πόλεμο, οι τοπικοί Αρκάδες της Τεύθιδας έστειλαν στρατό στην Αυλίδα μαζί με τους άλλους Έλληνες. Ο αρχηγός τους ονόματι Τεύθις (κατ' άλλους Όρνυτος), εκνευρισμένος από τη μεγάλη αναμονή για ούριο άνεμο, φιλονίκησε με τον Αγαμέμνονα και θέλησε να γυρίσει με τους δικούς του Αρκάδες πίσω. Τότε, λένε, η Αθηνά μεταμορφώθηκε σε άνδρα —τον Μέλανα, γιο του Ώπος— προσπαθώντας να τον εμποδίσει να φύγει. Ο Τεύθις, τότε, μέσα στον θυμό του, χτύπησε με το δόρυ του τη θεά στον μηρό και τελικά οδήγησε τους άνδρες του πίσω στην Τεύθιδα. Μόλις όμως γύρισε στην πατρίδα, λένε ότι είδε σε όραμα τη θεά πληγωμένη στο μηρό. Από εκείνη τη στιγμή έπεσε στην Τευθίδα θανατηφόρα αρρώστια, καθώς μόνο οι αγροί αυτής της πόλης απ’ όλη την Αρκαδία δεν καρποφορούσαν. Αργότερα, ένας χρησμός του μαντείου της Δωδώνης υπέδειξε στους Τευθίδες πώς να εξευμενίσουν τη θεά. Μεταξύ άλλων, έκαναν και άγαλμα της Αθηνάς με πληγωμένο τον μηρό. Αυτό το άγαλμα το είδα και ο ίδιος, με τον μηρό δεμένο με έναν πορφυρό επίδεσμο. [Παυσανίας 8.28.4-6]

Η Αθηνά της εγγύτητας. Ευνοούμενοι και καταδικασμένοι

Οι παρεμβάσεις της Αθηνάς είναι περισσότερο άμεσες από κάθε άλλου θεού ή άλλης θεάς, αλλά και διακριτικές (και καθόλου ερωτικές), ώστε το κατόρθωμα του ήρωα να παραμένει δικό του. Αλλά, βέβαια, όταν η θεά συμπαραστέκεται και συνδράμει στη νίκη ενός, αυτό γίνεται σε βάρος ενός άλλου –συμπαραστέκεται, για παράδειγμα, στον Αχιλλέα και ο Έκτορας οδηγείται στον θάνατο (βλ. παρακάτω).

Αθηνά και Ηρακλής

Στον Ηρακλή παραστέκεται η θεά από πολύ νωρίς. Όταν η φυσική του μητέρα Αλκμήνη , φοβούμενη την Ήρα, άφησε το παιδί έκθετο στα περίχωρα του Άργους, η Αθηνά, που περνούσε από εκεί με την Ήρα , εντυπωσιάστηκε από τη δύναμη και την ομορφιά του νεογέννητου και και ζήτησε από την Ήρα να το θηλάσει. Η θεά δέχτηκε αλλά στην ορμή της πείνας του ο μικρός Ηρακλής δάγκωσε το στήθος της παραμάνας θεάς και την πλήγωσε. Η Ήρα τραβήχτηκε, πέταξε κάτω το μωρό και το γάλα της εκτινάχθηκε στους ουρανούς σχηματίζοντας τον Γαλαξία . Στο μεταξύ η Αθηνά μάζεψε το παιδί και το παρέδωσε στην πραγματική του μητέρα, λέγοντάς της να το μεγαλώσει χωρίς να φοβάται πια.

Σύμφωνα με μια εκδοχή, η Αθηνά έδωσε στον Ηρακλή όλα του τα όπλα εκτός από το ρόπαλο. Του έδωσε όπλα, για να ελευθερώσει την πατρίδα του, τη Θήβα, από τους Μινύες, τόξο, για να πετύχει τον Περικλύμενο , τον ανίκητο γιο του Νηλέα που τον είχε προικίσει με την ικανότητα να αλλάζει μορφές. Την Αθηνά έστειλε ο Δίας στον Ηρακλή να τον καλέσει ως σύμμαχο των θεών εναντίον των Γιγάντων, όταν πληροφορήθηκε ότι ήταν αναγκαία η σύμπραξη ενός θνητού με τους αθάνατους, ώστε να κερδίσουν τη μάχη. Ο Ηρακλής έριξε με το τόξο του εναντίον του Αλκυονέα , του αρχηγού των Γιγάντων και σπουδαίου πολεμιστή, όμως πέφτοντας αυτός στη γη, ξανάβρισκε τις δυνάμεις του, και ήταν αδύνατο για τον ήρωα να σκοτώσει τον Γίγαντα όσο αυτός βρισκόταν στη γη της γέννησής του, στη Φλέγρα ή την Παλλήνη του Ισθμού ή της Χαλκιδικής ή της Αττικής ή της Σικελίας· με τη συμβουλή όμως της Αθηνάς ο Ηρακλής τον τράβηξε έξω από την Παλλήνη, τον φορτώθηκε στους ώμους του και μακριά από τον τόπο που του ανανέωνε τις δυνάμεις τον σκότωσε.

Η θεά έσωσε τον προστατευόμενό της από την εκδικητική μανία του Άρη, όταν εκείνος που θέλησε να εκδικηθεί τον Ηρακλή που του είχε σκοτώσει τον γιο του Κύκνο . Έκανε το κοντάρι του Άρη να αστοχήσει και υπέδειξε στον Ηρακλή να χτυπήσει τον θεό του πολέμου στον μηρό, τη στιγμή που ήταν ακάλυπτος από την ασπίδα. Όταν ζήτησε από τον Κηφέα , βασιλιά της Τεγέας, να εκστρατεύσει μαζί του εναντίον της Λακεδαίμονας, προκειμένου να κάμψει τους δισταγμούς ότι θα άφηνε την πόλη του αφύλαχτη, ζήτησε και πήρε από την Αθηνά μέσα σε χάλκινη υδρία έναν βόστρυχο από τα μαλλιά της Γοργόνας, την έδωσε στην κόρη του Κηφέα Στερόπη και της είπε, σε περίπτωση που εχθρικός στρατός πλησιάσει απειλητικά, να σηκώσει τον βόστρυχο τρεις φορές επάνω από τα τείχη, χωρίς όμως αυτή να τον κοιτάξει· οι εχθροί τότε θα τρέπονταν σε φυγή. Έτσι πείστηκε ο Κηφέας να τον ακολουθήσει.

Στην εκστρατεία εναντίον της Πύλου μόνο η Αθηνά στάθηκε στο πλευρό του, ενώ με το μέρος των Πυλίων ήταν η Ήρα, ο Ποσειδώνας, ο Άδης, ο Απόλλωνας. Λεγόταν ακόμη πως η θεά έδωσε στον ήρωα τα χάλκινα κρόταλα, που τα είχε πάρει από τον Ήφαιστο, και με αυτά κατάφερε να βγάλει από την κρυψώνα τους τις Στυμφαλίδες όρνιθες (Απολλόδ. 2.93). Σε μετόπη του ναού του Ολυμπίου Διός ο Ηρακλής φέρνει μερικά από τα πουλιά ως τρόπαια στην Αθηνά που, άοπλη και ξυπόλυτη, καθισμένη σε βράχο, μοιάζει με νεαρή, ντροπαλή ερωτευμένη κοπέλα που δέχεται δώρα από τον καλό της —είναι χαρακτηριστικό ότι η θεά στέκεται χαμηλότερα από τον ήρωα. Όταν ανέλαβε να σηκώνει το στερέωμα του ουρανού στη θέση του Άτλαντα , προκειμένου εκείνος να πάρει για λογαριασμό του τα μήλα των Εσπερίδων , ήταν η Αθηνά που τον βοήθησε στηρίζοντας ελαφρά και με χάρη τον ουρανό με το ένα της χέρι, όπως αυτό αποτυπώθηκε σε άλλη μετόπη από τον ναό της Ολυμπίας. Σε εκείνη δώρισε ο Ηρακλής τα μήλα· εκείνη όμως τα έβαλε πάλι πίσω στη θέση τους, γιατί δεν ήταν σύμφωνο με τους θείους νόμους να βρίσκονται σε κάποιον άλλον τόπο. Και όταν ο ήρωας ήταν να κατεβεί στον Κάτω κόσμο, για να φέρει στον επάνω τον Κέρβερο , με εντολή του Δία παραστάθηκαν στον ήρωα ο Ερμής και η Αθηνά.

Παρά το γεγονός ότι ο Ηρακλής σε κατάσταση μέθης βίασε την Αύγη , κόρη του βασιλιά της Αρκαδίας που τον φιλοξενούσε και ιέρεια της Αθηνάς, μέσα στον ναό της και η τρομοκρατημένη για τις συνέπειες κοπέλα γέννησε το παιδί του Ηρακλή μέσα στον ναό της θεάς της, εκείνη δεν άφησε το παιδί του προστατευόμενού της να χαθεί. Το παιδί αυτό πήρε το όνομα Τήλεφος . [Εικ. 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144 Περισσότερο εικονογραφικό υλικό θα βρείτε εδώ]

Αθηνά και Περσέας

Μαζί με τον Ερμή, η Αθηνά βοήθησε τον Περσέα να φτάσει στις Γοργόνες, κατηύθυνε το χέρι του και του υπέδειξε πώς να πάρει το κεφάλι της Μέδουσας , στρέφοντας το βλέμμα του αλλού και κοιτάζοντας σε χάλκινη ασπίδα, μέσα στην οποία έβλεπε την εικόνα της Μέδουσας, όχι την ίδια. Το κεφάλι του τερατόμορφου πλάσματος, που λεγόταν πως κάποτε είχε συναγωνιστεί την ίδια τη θεά Αθηνά σε ομορφιά, το προσέφερε στην προστάτιδά του, η οποία το έβαλε στο κέντρο της ασπίδας της, για να απολιθώνεται από τον τρόμο του καθένας που θα επιχειρούσε να της κάνει κακό. (βλ. Αιγίδα)

Αθηνά και Κάδμος

Σύμφωνα με τις οδηγίες που πήρε από το μαντείο των Δελφών, ο Κάδμος ακολούθησε μιαν αγελάδα και ίδρυσε την πόλη του εκεί όπου το ζώο έπεσε κάτω από την κούραση. Στην συνέχεια θα έπρεπε να θυσιάσει την αγελάδα στην Αθηνά. Για τον σκοπό αυτό έστειλε μερικούς από τους συντρόφους του να αντλήσουν νερό από την πηγή του Άρη, ώστε να γίνει ο αναγκαίος καθαρμός πριν από τη θυσία. Αλλά ένας δράκοντας, που λεγόταν απόγονος του Άρη, φρουρούσε την πηγή και σκότωσε τους περισσότερους. Όταν ο Κάδμος κατόρθωσε να σκοτώσει τον δράκοντα, με τη συμβουλή της Αθηνάς έσπειρε στη γη τα δόντια του. Τότε βγήκαν από το έδαφος ένοπλοι άνδρες, οι Σπαρτοί, οι οποίοι συγκρούστηκαν μεταξύ τους. Πέντε μόνο επέζησαν, οι οποίοι υπήρξαν οι πρόγονοι των Θηβαϊκών αριστοκρατικών οίκων. (Απολλόδ. 3.4.1-2)

Η Αθηνά στην Τροία

Η Αθηνά, μαζί με την Ήρα, έγινε η προστάτιδα των βασιλέων που εκστράτευσαν κατά του Ιλίου, αν και ήταν η πολιούχος θεά του. Ήδη στην πρώτη ραψωδία της Ιλιάδας, έρχεται στην Τροία από τον Όλυμπο, σταλμένη από την Ήρα, και στέκεται πίσω από τον Αχιλλέα που έχει σύρει το ξίφος εναντίον του Αγαμέμνονα. Αθέατη από τους υπόλοιπους, τον πιάνει από τα μαλλιά και τον συγκρατεί ‒του εστήθη οπίσω κι έπιασε τα ολόξανθα μαλλιά του, / σ’ εκείνον μόνον φανερή και αθώρητη στους άλλους (Α 197-8). Εκείνος, οργισμένος, στέκεται απέναντί της αλλά εκείνη τον καθησυχάζει και κατευνάζει την οργή του όχι με τη δύναμή της αλλά επιχειρηματολογώντας και επιχειρώντας να τον πείσει ‒τώρα συ κρατήσου και άκουσέ μας / σὺ δ᾽ ἴσχεο, πείθεο δ᾽ ἡμῖν (Ιλ. , Α 188 κ.ε.). [Εικ. 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151] Πιο δυναμική και άμεση είναι η παρέμβασή της στη μονομαχία του Πηλείδη με τον Έκτορα, όταν πήρε τη μορφή του Τρώα Διήφοβου και παρακινεί τον Έκτορα να αντιμετωπίσουν μαζί τον Αχιλλέα. Και όταν ο Αχιλλέας πετά το ακόντιό του εναντίον του Έκτορα κι εκείνος το αποκρούει, είναι η θεά που το παίρνει και το δίνει πίσω στον Αχιλλέα την αποφασιστική στιγμή της μάχης: Είπε και το μακρόσκιον ξετίναξε κοντάρι. / Καθώς το είδε εκάθισε να το ξεφύγει ο Έκτωρ / κι επέταξε απ᾽ επάνω του το χάλκινο κοντάρι / και αυτού στυλώθη μες στην γην κι η Αθηνά το παίρνει / και από τον Έκτορα κρυφά το δίδει του Αχιλλέως (Χ 273-277). Ενώ όταν ο Αχιλλέας θρηνούσε για τον φίλο του, τον Πάτροκλο, η Αθηνά ενστάλαξε στο στήθος του νέκταρ και αμβροσία (Ιλ., Τ 341-354). [Εικ. 152, 153, 154, 155]

Όταν η Ήρα προτείνει να βρεθεί ένας εύσχημος τρόπος για να παραβιαστούν οι όρκοι που όριζαν ότι ο νικητής της μονομαχίας ανάμεσα στους δύο ερωτικούς αντιπάλους, τον Μενέλαο και τον Έκτορα, θα κρατούσε οριστικά την Ελένη, ο Δίας, προκειμένου να συνεχιστεί ο πόλεμος, ώστε να αποκατασταθεί η τιμή του Αχιλλέα, «υποχωρεί» από την αρχική του απόφαση ότι νικητής ήταν ο Μενέλαος, και στέλνει την Αθηνά στο πεδίο της μάχης, να θέσει σε εφαρμογή το σχέδιο της Ήρας. Η θεά, με την μορφήν ανθρώπου, / του ανδρειωμένου μαχητού Λαοδόκου Αντηνορίδη, παρασύρει με λόγια δελεαστικά τον Τρώα Πάνδαρο, του Λυκάονος το δοξασμένο αγόρι, να τοξεύσει τον Μενέλαο, να παραβιαστούν οι συνθήκες κι εκείνος να δεχθεί δώρα τιμημένα από τον Πάρη (Δ 85-103).

Η Αθηνά ετοιμάζει την αριστεία του Τυδείδη Διομήδη: τον περιβάλλει με φως, τον γεμίζει δύναμη και αυτοπεποίθηση ‒και σε κεντώ με προθυμιά να κυνηγείς τους Τρώας (Ε 810)‒ και εκείνος ρίχνεται ακάθεκτος στη μάχη. Όταν ο Πάνδαρος τον τραυμάτισε στον ώμο, ο Διομήδης ζητά τη συνδρομή της κι εκείνη σπεύδει κοντά του. Τον ενδυναμώνει με την ανδρεία του πατέρα του και του δίνει τη δυνατότητα να αναγνωρίζει τους θεούς, για να τους αποφεύγει. Του επιτρέπει να χτυπήσει την Αφροδίτη, αν βρεθεί μπροστά του, και τον παρακινεί να πληγώσει τον Άρη ‒και κτύπα τον από κοντά, σέβας ποσώς μην έχεις / στον μανιακόν, τον πάγκακον, τον άστατον (Ε 830-1). Γίνεται ηνίοχος στο άρμα του ‒Από το βάρος βρόντησε το δρύινον αξόνι, / ότ᾽ είχε επάνω τρομεράν θεάν κι εξαίσιον άνδρα. / Την μάστιγα, τους χαλινούς έχ᾽ η θεά και σπρώχνει / τα στερεόποδ᾽ άλογα στον Άρη εναντίον (Ε 837-841)‒ και φροντίζει, ώστε η βολή του Διομήδη να είναι εύστοχη· έτσι, η αριστεία του ήρωα συμπεριλαμβάνει και δεύτερο τραυματισμό θεού. [Εικ. 156, 157, 158, 159]

Έβαλε τον Οδυσσέα και τον Διομήδη να σκοτώσουν τον βασιλιά της Θράκης Ρήσο που είχε φτάσει στην Τροία με στρατό, για να ενισχύσει τους Τρώες. Βοήθησε τον Επειό να φτιάξει τον Δούρειο Ίππο, μέσα στην κοιλιά του οποίου κρύφτηκαν Έλληνες και βρέθηκαν έτσι μέσα στην Τροία. Ξεγέλασε και γελοιοποίησε τον Αίαντα, για να σώσει τους Ατρείδες (βλ. παρακάτω).

Η Αθηνά στην Ιθάκη

Διαρκής και καθοριστική είναι η παρουσία της Αθηνάς στο πλευρό του Οδυσσέα, του γιου του Τηλέμαχο και της γυναίκας του Πηνελόπης. Παίρνοντας τη μορφή του Μέντη, ενός πατρικού φίλου, η Αθηνά ενθαρρύνει τον Τηλέμαχο, του εμβάλλει την ελπίδα ότι ο πατέρας του ζει, τον παρακινεί να καταγγείλει τη συμπεριφορά των μνηστήρων και να πάει στο βασιλιά της Πύλου, το Νέστορα και στο βασιλιά της Σπάρτης, Μενέλαο, για να ρωτήσει για τον Οδυσσέα. Η αποκάλυψη της ταυτότητάς της, κάνει τον νέο να αναθαρρήσει και να αναλάβει δράση. (α’ ραψωδία) Και πάλι παίρνοντας ανθρώπινη μορφή η θεά, αυτή τη φορά του Μέντορα, τον καθησυχάζει, του δίνει οδηγίες και προσφέρεται να τον βοηθήσει. Βρίσκει καράβι και ναύτες, κοιμίζει τους μνηστήρες και ανακοινώνει στον Τηλέμαχο πως όλα είναι έτοιμα, οπότε το ταξίδι ξεκινά και συνεχίζεται όλη τη νύχτα με τον ευνοϊκό άνεμο που στέλνει η θεά. (ραψωδία β’) Οι δυο μαζί απολαμβάνουν τη φιλοξενία του βασιλιά Νέστορα της Πύλου. (ραψωδία γ’) Μαζί, Τηλέμαχος και Αθηνά/Μέντης, φτάνουν στη Σπάρτη και βρίσκουν το Μενέλαο να γιορτάζει διπλό γάμο, του γιου και της κόρης του. Στο μεταξύ, για να καθησυχάσει την αναστατωμένη από τα δόλια σχέδια των μνηστήρων εναντίον του γιου της Πηνελόπη, φέρνει στον ύπνο της την αδελφή της Ιφθίμη που την καθησυχάζει με τη διαβεβαίωση πως ο Τηλέμαχος βρίσκεται υπό την προστασία της θεάς. (ραψωδία δ’) Όπως εξασφάλισε στον Τηλέμαχο ευνοϊκό άνεμο στο ταξίδι του προς την Πύλο, έτσι και με τον Οδυσσέα η Αθηνά επεμβαίνει και κατευνάζει κάπως τη θύελλα που προκάλεσε ο Ποσειδώνας, για να καταστρέψει τη σχεδία που ο Ιθακήσιος βασιλιάς είχε κατασκευάσει, ώστε να επιστρέψει στην πατρίδα του. Με τη βοήθεια της Αθηνάς ο Οδυσσέας καταφέρνει να προσεγγίσει την ακτή της Σχερίας και να φτάσει στις εκβολές ενός ποταμού. (ραψωδία ε) Όσο ο Οδυσσέας κοιμόταν, η Αθηνά πήγε στην πόλη των Φαιάκων και εμφανίζεται στο όνειρο της Ναυσικάς, της κόρης του βασιλιά Αλκίνοου, παίρνοντας τη μορφή μιας φίλης της. Της θυμίζει πως βρίσκεται σε ηλικία γάμου και την προτρέπει να κατέβει στο ποτάμι να πλύνει τα ρούχα της. Η παρέμβαση της θεάς προετοιμάζει τη συνάντηση της κόρης με τον ναυαγό Οδυσσέα. Μάλιστα, την εμψυχώνει όταν εμφανίζεται μπροστά της ο γυμνός και αγριεμένος Οδυσσέας, ενώ οι φίλες της σκορπίζονται τρομαγμένα. Και είναι πάλι η Αθηνά που περιβάλλει τον Οδυσσέα με θεϊκή ομορφιά (ραψωδία ζ’) και αυτή που, με τη μορφή νεαρού κοριτσιού, του δείχνει τον δρόμο καλύπτοντάς τον με ομίχλη για να μην αντιμετωπίσει προβλήματα με τους ντόπιους. Του μιλά για τους Φαίακες και τη βασίλισσα Αρήτη και τον συμβουλεύει να απευθυνθεί πρώτα σ’ εκείνη. (ραψωδία η) Όταν ο Οδυσσέας φτάνει στην Ιθάκη, η Αθηνά τον συμβουλεύει να συναντήσει τον χοιροβοσκό του, τον Εύμαιο, και τον μεταμορφώνει σε ελεεινό γέρο ζητιάνο. (ραψωδία ν) Η Αθηνά παρουσιάζεται στον Τηλέμαχο που είναι ακόμη στην Σπάρτη, τον παρακινεί να επιστρέψει στην Ιθάκη και τον συμβουλεύει πώς ν’ αποφύγει την ενέδρα των μνηστήρων. (ραψωδία ο) Όταν ο Εύμαιος φεύγει για ν’ αναγγείλει στην Πηνελόπη την επιστροφή του Τηλέμαχου, η Αθηνά ξαναδίνει στον Οδυσσέα την πραγματική του μορφή και ο Τηλέμαχος αναγνωρίζει τον πατέρα του. (ραψωδία π) Με τη βοήθεια της Αθηνάς πατέρας και γιος εξολοθρεύουν τους μνηστήρες. (ραψωδία χ) Όταν Οδυσσέας και Πηνελόπη αναγνωρίζονται, η Αθηνά φροντίζει να επιμηκύνει τη νύχτα του έρωτα και της αφήγησης των παθημάτων τους. (ραψωδία ψ) Και είναι, τελικά, με παρέμβαση της Αθηνάς που η επίθεση των συγγενών των μνηστήρων αποκρούεται και επέρχεται συμφιλίωση. (ραψωδία ω)

Αθηνά και Πέρδικας

Η ιστορία του Πέρδικα είναι μια ιστορία ανταγωνισμών και μνησικακίας ανάμεσα σε άξιους αγγειοπλάστες. Ο Πέρδικας ήταν γιος της Πέρδικας, κόρης του Ευπάλαμου και αδελφής του Δαίδαλου, στο εργαστήρι του οποίου μαθήτευσε. Διακρινόταν για τη δεξιοτεχνία και την ευρηματικότητά του και του απέδιδαν την ανακάλυψη του τροχού της αγγειοπλαστικής. Τα χαρίσματά του προκάλεσαν τη ζήλεια του θείου του, τόσο που την ημέρα που ανακάλυψε το πριόνι, εμπνευσμένος από το σαγόνι ενός φιδιού, ο Δαίδαλος θέλησε να τον σκοτώσει, ρίχνοντάς τον από την Ακρόπολη. Τον λυπήθηκε η Αθηνά που τον μεταμόρφωσε σε περδίκι.

Προστατευόμενες και μεταμορφωμένες

Την παρθενικότητα της προστατευομένης της Κορωνίδας , διαφύλαξε η Αθηνά μεταμορφώνοντάς την σε κουρούνα, προκειμένου η κόρη να γλιτώσει από την ερωτική καταδίωξη του Ποσειδώνα. Αλλά και τη βασιλοκόρη Νυκτιμένη που οικειοθελώς ή με τη βία συνήψε αιμομικτικές σχέσεις με τον πατέρα της και ντροπιασμένη κατέφυγε στα δάση, η Αθηνά, επειδή τη λυπήθηκε, τη μεταμόρφωσε σε κουκουβάγια.

Αθηνά και Τειρεσίας. Μια ατυχής συνάντηση

Η ιστορία της τύφλωσης του Τειρεσία, γιου του Εύρη και της νύμφης Χαρικλώς, από τη γενιά του Οιδαίου του Σπαρτού, φανερώνει τη ζωή του νεαρού Θηβαίου κυνηγού πριν αποκτήσει τις ιδιαίτερες ικανότητες που τον έκαναν γνωστό και τις αιτίες που τις προκάλεσαν ως αντίδωρο για την απώλεια της όρασης. Ο Απολλόδωρος διασώζει τις πιθανές εκδοχές και αιτίες, μία από τις οποίες θέλει την Αθηνά να προκαλεί την τύφλωση του Τειρεσία, γιατί είδε ολόγυμνη τη θεά, κι εκείνη, αφού κάλυψε με τα χέρια της τα μάτια του, τον τύφλωσε. Η μητέρα του Χαρικλώ, αγαπημένη της Αθηνάς, την παρακάλεσε να του δώσει πίσω την όρασή του, αλλά επειδή η θεά δεν μπορούσε να το κάνει αυτό, του καθάρισε τα αυτιά και τον κατέστησε ικανό να ακούει όλες τις φωνές των πουλιών. Του χάρισε και ένα ραβδί από κρανιά, με το οποίο βάδιζε όπως αυτοί που έβλεπαν. [Εικ. 160, 161, 162] (Απολλόδ. 3.69-70) [5]

Γιγαντομαχία: Σύμμαχος του πατρός ή πατροκτόνος;

Κύρια σύμμαχος του Δία στη Γιγαντομαχία η Αθηνά λεγόταν πως γεννήθηκε ακριβώς εκείνη τη στιγμή της μάχης από το κεφάλι του πατέρα της πάνοπλη και ετοιμοπόλεμη. Την ίδια ώρα, η Γαία γεννούσε ένα τέρας φοβερό, τη Γοργόνα, για να βοηθήσει τα άλλα της παιδιά, τους Γίγαντες, στον αγώνα τους εναντίον των Ολυμπίων.

Σημαντική ήταν η συμβολή της θεάς στον αγώνα, πρωτίστως στην εξασφάλιση της βοήθειας που έπρεπε να δώσει ο θνητός Ηρακλής, αγαπημένος ήρωας της θεάς, για να πετύχουν οι Ολύμπιοι τη νίκη επί των Γιγάντων. Τον βοήθησε να εξολοθρεύσει τον γίγαντα Αλκυονέα, ενώ η ίδια έριξε το νησί της Σικελίας επάνω στον Γίγαντα Εγκέλαδο την ώρα που εκείνος το έσκαγε. Έγδαρε και τον Πάλλαντα που επιχείρησε να τη βιάσει και με το δέρμα του προστάτευε το σώμα της την ώρα της μάχης φορώντας το σαν θώρακα, όπως ο Δίας είχε την αιγίδα. [Απολλόδ. 1.36 και 38]. Στην εκδοχή που θέλει τον Πάλλαντα πατέρα της είναι το δέρμα του που φόρεσε για προστασία –τῷ πατρῴῳ κεκόσμηται δέρματι ὥσπερ κῳδίῳ (=σαν δορά προβάτου)– και τα φτερά που έδεσε στα πόδια της ήταν δικά του (Κλ., Προτρ. 2.28.2). Λεγόταν ακόμη ότι η θέα πρώτα σκότωσε τη Γοργόνα και με το γοργόνειο που έφερε στο στήθος, όπως το έφερε και ο πατέρας της, απολίθωσε τον Γίγαντα, αλλά και άλλους. Κατέβαλε επίσης τον γίγαντα Δαμάστορα.

Μαζί με τον Απόλλωνα και την Άρτεμη βοήθησε τον πατέρα Δία στον αγώνα του εναντίον των Τιτάνων να τους καταβαραθρώσει στα Τάρταρα. Ωστόσο, δεν ήταν πάντα μια «φρόνιμη» και στοργική κόρη. Μαζί με την Ήρα και τον Ποσειδώνα σχεδίαζαν να αλυσοδέσουν τον υπέρτατο θεό –και μόνο η παρουσία του Γίγαντα Αιγαίωνα , τον οποίο κάλεσε η Θέτιδα, τους απέτρεψε από τα σχέδιά τους (Όμ., Ιλ. Α 393-406). [Εικ. 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175]

Αθηνά και Αργοναυτική εκστρατεία

Όταν ο Ιάσονας ήταν να ξεκινήσει για τη χώρα των Κόλχων, για να πάρει το χρυσόμαλλο δέρας, ζήτησε τη βοήθεια του Άργου, γιου του Φρίξου, και εκείνος, με συμβουλή της Αθηνάς, ναυπήγησε ένα πλοίο με πενήντα κουπιά, την Αργώ· η Αθηνά πρόσθεσε στην πλώρη ξύλο από την ιερή βαλανιδιά της Δωδώνης, το οποίο μιλούσε και προφήτευε. (Απολλόδωρος 1.110· Απολλών. Ρ., Αργοναυτικά 1.526-7). Παίρνοντας κάτι από την πατρική ιδιότητα ως θεού του καιρού, η Αθηνά πάνω σε ένα σύννεφο βοηθούσε το καράβι να πλέει με ασφάλεια στα άγνωστα νερά, το έσπρωξε με το χέρι της να περάσει γρήγορα τις Συμπληγάδες και το έσωσε στις Πλαγκτές πέτρες και ακόμη από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη. [6] Όσο για τον άθλο που ζήτησε ο Αιήτης από τον Ιάσονα, να ζέψει δύο άγριους μεγαλόσωμους ταύρους, δώρο του Ηφαίστου, που είχαν χάλκινες οπλές και έβγαζαν φλόγες από το στόμα και, στη συνέχεια, να σπείρει τα δόντια του δράκου που είχε σκοτώσει ο Κάδμος στη Θήβα, που τα μισά τα είχε στην κατοχή του από την Αθηνά– από αυτά που ο Κάδμος είχε σπείρει στη Θήβα. [1.128] [Εικ. 92, 93, 94, 95]

Οι ωραίες

Η απαρχή του Τρωικού πολέμου οφείλεται σε μία παράλειψη –του Δία που δεν κάλεσε στους γάμους του θνητού Πηλέα με τη Νηρηίδα Θέτιδα την Έριδα, ενώ προσκεκλημένοι ήταν οι πάντες: θεοί, θεές, ημίθεοι... Η Έριδα εκδικήθηκε την προσβολή πετώντας ένα χρυσό μήλο που έγραφε πάνω του τη λέξη «καλλίστῃ», δηλαδή «για την ομορφότερη», προκαλώντας διένεξη ανάμεσα στις θεές ποια έπρεπε να το παραλάβει. Ήρα , Αθηνά, Αφροδίτη διεκδίκησαν την τιμή να τους αποδοθεί το μήλο και ζήτησαν από τον Δία να επιλέξει τη μία από αυτές. Ο Δίας, μη μπορώντας να αποφασίσει –ποια; τη γυναίκα και αδελφή του; την ωραιοτάτη κόρη του Αφροδίτη; την ξεχωριστή γαλανομάτα κόρη Αθηνά, τη μόνη που καταδέχτηκε να γεννήσει ο ίδιος;–, επέλεξε τον Πάρη να κρίνει, γιατί τον θεωρούσε δίκαιο κριτή. Συνοδευόμενες από τον Ερμή, οι τρεις θεές πλησίασαν τον Πάρη, καθώς έβοσκε τα βόδια του στο βουνό. Η καθεμιά τού έταξε δώρα: η Ήρα πολιτική δύναμη για όλη την Ασία και πλούτη· η Αθηνά, ικανότητα στη μάχη και σοφία· η Αφροδίτη την Ελένη , την ομορφότερη γυναίκα πάνω στη Γη. Ο Πάρης επέλεξε την Αφροδίτη, ενώ Αθηνά και Ήρα συνασπίζονται εναντίον της νικήτριας Αφροδίτης παίρνοντας το μέρος των Αχαιών στον πόλεμο εναντίον των Τρώων. [Εικονογραφικό υλικό για την Κρίση του Πάρη θα βρείτε εδώ. (Εικ. 111-202)]

Οι τρεις θεές, εκτός από το γεγονός ότι συναγωνίζονται μεταξύ τους στον αγώνα ομορφιάς, εμπλέκονται και σε μια άλλη ιστορία. Όταν η Αθηνά έπαιξε τον αυλό, οι άλλες δυο την κορόιδεψαν για την παραμόρφωση του προσώπου της, κι εκείνη τον πέταξε μακριά ρίχνοντας κατάρα σε όποιον τον μάζευε (βλ. Μαρσύας ).

Αυτονόητη είναι η συνύπαρξη της Αθηνάς, θεάς προστάτιδας των πόλεων και των ελαιώνων, με την Ήρα, θεά των κοπαδιών και των ναυτιλλομένων τόσο στον μύθο όσο και στη ναοδομία. Κοινή λατρεία έχουν στην Ποσειδωνία, με τον υστεροαρχαϊκό ναό της Αθηνάς να υψώνεται δίπλα στους δύο ναούς της Ήρας.

Η τιμωρία του Λαοκόωντα

Η θεά Αθηνά ευθύνεται για τον θάνατο του ιερέα του Απόλλωνα, του Λαοκόωντα , και των γιων του, γιατί αμφισβήτησε τις προθέσεις των Δαναών να αφιερώσουν τον Δούρειο ίππο στον ναό της μέσα στην πόλη της Τροίας και επειδή το χτύπησε με το ακόντιό του. Την ώρα που ο ιερέας θυσίαζε ένα μεγάλο ταύρο στον Ποσειδώνα, δύο τεράστια φίδια βγήκαν από τη θάλασσα και τύλιξαν τα σώματα των γιων του μέχρι που εκείνοι πέθαναν, το ίδιο και ο Λαοκόων. Τα φίδια, στη συνέχεια, μπήκαν στον ναό της ακρόπολης της Τροίας και κουλουριάστηκαν στα πόδια του αγάλματος της Αθηνάς. Οι Τρώες θεώρησαν τον θάνατο του Λαοκόωντα τιμωρία για την ασέβειά του.

Η διάσωση του Ζαγρέα

Οι Τιτάνες, με την παρότρυνση της Ήρας, διαμέλισαν τον Ζαγρέα και τον έφαγαν μισό ωμό, μισό ψημένο. Η Αθηνά Παλλάδα πρόλαβε και έσωσε την καρδιά του μικρού που ακόμη παλλόταν, ενώ ο Απόλλωνας περιμάζεψε τα λείψανα και τα έθαψε κοντά στον τρίποδα των Δελφών. Σύμφωνα με εκδοχή του μύθου, η Αθηνά παρέδωσε την καρδιά του Ζαγρέα στον Δία, ο οποίος την τοποθέτησε σε γύψινο ομοίωμα του γιου του.

Ο στολισμός της Πανδώρας

Όταν ο Ήφαιστος έπλασε με εντολή του Δία, ομοίωμα σεβαστής παρθένας,

Την έζωσε και τη στόλισε η θεά Αθηνά η αστραπομάτα
με φόρεμα που έλαμπε σαν ασήμι. Και στο κεφάλι της επάνω
καλύπτρα πολυποίκιλτη με τα χέρια της τής έριξε, θαύμα να τη βλέπεις.
[Και γύρω στο κεφάλι της στεφάνια νιόβλαστα, άνθη της χλόης,
ποθητά, της έβαλε η Αθηνά Παλλάδα.]
(Ησ., Θεογ. 571-584, μετ. Στ. Γκιργκένης

Την ιστορία της δημιουργίας της Πανδώρας και του στολισμού της επανέλαβε ο Ησίοδος στο Έργα και Ημέραι:

Και πρόσταξε τον Ήφαιστο τον ξακουστό όσο πιο γρήγορα
να σμίξει χώμα με νερό, μέσα να βάλει λαλιά και ανθρώπου δύναμη,
να μοιάζει στην όψη με τις αθάνατες θεές η κοπελιά
με την ωραία, τη λαχταριστή μορφή. Κι έπειτα έβαλε την Αθηνά
να της διδάξει τέχνες, τον πολυποίκιλτο ιστό να υφαίνει.
Την Αφροδίτη τη χρυσή να περιχύσει το κεφάλι της με χάρη,
πόθο σκληρό, φροντίδες που κατατρών τα μέλη.
Και τον Ερμή, τον υπηρέτη των θεών, του Άργου το φονιά,
τον πρόσταξε να βάλει μέσα της μυαλό αναίσχυντο και δόλιο χαρακτήρα.
Έτσι είπε κι εκείνοι υπάκουσαν στο Δία, τον άνακτα, το γιο του Κρόνου.
70Κι αμέσως έπλασε από χώμα ο ξακουστός Χωλός
με τη βουλή του Δία πλάσμα που ᾽μοιαζε παρθένα σεβαστή.
Την έζωσε και τη στόλισε η θεά Αθηνά η αστραπομάτα.
Οι Χάριτες, οι θεές, και η σεβαστή Πειθώ γύρω στο δέρμα της
της έβαλαν περιδέραια χρυσά. Κι από τριγύρω
οι Ώρες οι καλλίκομες τη στέφανε με άνθη εαρινά.
Και τα στολίδια όλα της τα ταίριαξε στο κορμί η Αθηνά Παλλάδα.
(Ησ., Έργ. και Ημ. 60-76, μετ. Στ. Γκιργκένης)

Επίθετα της θεάς

Διάφορα επίθετα με τα οποία λατρευόταν η θεά αναφέρονται στις ιδιότητές της ως θεά του πολέμου, υπερασπίστρια των πόλεων, θεά της εργασίας, της τεχνουργίας, της θεραπείας και της υγείας, του έλλογου σχεδιασμού, του ασύλου και της φιλοξενίας, της όρασης και της παρθενίας. Άλλα, πάλι, επίθετα της αποδόθηκαν από τις γεωγραφικές θέσεις στις οποίες λατρευόταν, καθώς και από τα ονόματα των ιδρυτών της λατρείας, από περιγραφές της περιοχής τους και από σχετικές με τη λατρεία ιστορίες. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα παρακάτω:

1.       Αγέστρατος, αυτή που οδηγεί τον στρατό.

2.       Αγοραία: για την προστασία που πρόσφερε στις συνελεύσεις στην αγορά (Παυσ. 3.11.9). Βουλαία και Φρατρία.

3.       Αδάμαστος

4.       Αλαλκμενηίδα: Σε τοπικές παραδόσεις ο Αλαλκομενεύς έπαιρνε τη θέση πατέρα ή παιδαγωγού της Αθηνάς. Μπορεί πάλι η επωνυμία να προέρχεται από την πόλη Αλαλκομενές της Βοιωτίας, που θεωρούνταν γενέθλιος τόπος της θεάς.

5.       Αλέα: με το επίθετο αυτό λατρευόταν στην Αλέα, τη Μαντίνεια και την Τεγέα, όπου υπήρχε και ναός στην Αθηνά Αλέα που λεγόταν ότι ιδρύθηκε από τον βασιλιά της Αρκαδίας Άλεο ή Αλεό, τον γιο του Αφείδαντα και εγγονό του Αρκάδα. Ο ναός αυτός λεγόταν ότι ήταν ένα σεβαστό άσυλο και διασώζονται τα ονόματα πολλών ικετών που βρήκαν ασφαλές καταφύγιο εκεί (Παυσ. 3.5.6). Κάηκε το 394 π.Χ. και κτίστηκε νέος από τον Σκόπα, ο οποίος σε μέγεθος και λαμπρότητα ξεπέρασε όλους τους άλλους ναούς της Πελοποννήσου και περιβαλλόταν από τριπλή σειρά κιόνων διαφόρων ρυθμών.

6.       Ανεμώτις: «Στη Μεθώνη υπάρχει ναός της Αθηνάς Ανεμώτιδας. Λέγεται πως το άγαλμα το αφιέρωσε ο Διομήδης, που έδωσε και το όνομα αυτό στη θεά. Τη χώρα μάστιζαν άνεμοι βιαιότεροι από τους συνηθισμένους πνέοντας εκτός εποχής. Όμως, αφ’ ότου ο Διομήδης προσευχήθηκε στην Αθηνά, καμιά συμφορά δεν έπληξε τη χώρα εξαιτίας των ανέμων» (Παυσ. 4.35.8)

7.       Αξιόποινος: για την προσδοκία κολασμού· με αυτό το επίθετο ο Ηρακλής έκτισε ναό της θεάς στη Σπάρτη, μετά την τιμωρία του Ιπποκόωντα και των γιων του για τον φόνου του Οιωνού (Παυσ. 3.15.4)

8.       Απατουρία: Στην Τροιζήνα υπήρχε ναός της Απατουρίας Αθηνάς. Τον ίδρυσε η Αίθρα ύστερα από όνειρο που της έστειλε η θεά και της όριζε να πάει στο νησί Σφαιρία, τόσο κοντά στη στεριά που πήγαινε κανείς με τα πόδια, για να προσφέρει χοές στον Σφαίρο, τον ηνίοχο του Πέλοπα. Εκεί έσμιξε ερωτικά με τον Ποσειδώνα και γι’ αυτό το λόγο η Αίθρα ίδρυσε ναό στη θεά που την «εξαπάτησε», στην Απατουρία Αθηνά ονόμασε το νησί Ιερά αντί Σφαιρία και όρισε να αφιερώνουν οι παρθένες της Τροιζήνας τη ζώνη τους στην Απατουρία Αθηνά πριν από τον γάμο τους (Παυσ. 2.33.1).

9.       Αρεία: Το άγαλμά της, μαζί με του Άρη, της Αφροδίτης και της Ενυώς, στεκόταν στον ναό του Άρη στην Αθήνα (Παυσ. 1.8.4.). Η λατρεία της με αυτό το όνομα καθιερώθηκε από τον Ορέστη, όταν αθωώθηκε από τον Άρειο πάγο για τον φόνο της μητέρας του (Παυσ. 1.28.5) χάρη στην ψήφο της θεάς (Αισχ., Ευμ. 753).

10.   Ακραία, Άκρια, Κλειδούχος, Πυλαίτις, γιατί κατείχε και φρουρούσε την Ακρόπολη.

11.   Ασία: Επίθετο της θεάς στην Κολχίδα. Λεγόταν ότι ο Κάστορας και ο Πολυδεύκης έφεραν τη λατρεία της από εκεί στη Λακωνία (Παυσ. 3.24.6-7).

12.   Αχαία καὶ Παναχαιῒς, επίθετο της θεάς στην Αχαΐα.

13.   Δορυθαρσής

14.   Ειρηνοφόρος

15.   Ελλωτία: επίθετο της θεάς στην Κόρινθο. Σύμφωνα με τον σχολιαστή στον Πίνδαρο (Ολ. 13.56), το όνομα προήλθε από το εύφορο έλος κοντά στον Μαραθώνα, όπου η Αθηνά είχε ιερό· ή από την Ελλωτία, μια από τις κόρες του Τιμάνδρου, που κατέφυγε στο ναό της Αθηνάς όταν κάηκε η Κόρινθος από τους Δωριείς, και πέθανε μέσα στον ναό μαζί με την αδελφή της Ευρυτιώνη. Αμέσως μετά, έπεσε λιμός στην Κόρινθο, και το μαντείο φανέρωσε ότι δεν θα έπαυε μέχρι να εξευμενιστούν οι ψυχές των κοριτσιών και να χτιστεί ιερό στην Αθηνά Ελλωτία.

16.   Επιπυργίτις

17.   Εργάνη: Με το επίθετο αυτό λατρευόταν από κάθε τεχνίτη που δούλευε με το μυαλό και τα χέρια (Παυσ. 5.14.5).

18.   Ζωστηρία, ζωσμένη για μάχη (Παυσ. 9.17.3).

19.   Ιππία, επειδή έδειξε στους ανθρώπους πώς να δαμάζουν τα άλογα.

20.   Ιππολαΐτις, από το ιερό της στην πόλη Ιππόλα της Λακωνίας (Παυσ. 3.25.9)

21.   Ιτωνία

22.   Καλίεργος

23.   Κορυφαγενής, επειδή γεννήθηκε από την κορυφή, την κεφαλή του Δία.

24.   Κορυφασία: Κορυφασίαν αὐτὴν κεκλήκασιν, ὅτι ἀπὸ τῆς κορυφῆς τοῦ Διὸς ἐγεννήθη, ἣν μητέρα φασὶν αὐτῆς (Σχ. στο Κλ. Αλ. Protrepticum et paedagogum “Clemens Alexandrinus, vol. 1, 3rd edn.”, Ed. Stählin, O., Treu, U. Berlin: Akademie–Verlag, 1972; Die griechischen christlichen Schriftsteller 12. Page 305, line 22.

25.   Κουροτρόφος

26.   Μηχανίτις και Μηχανεύς (Παυσ. 2.22.3)

27.   Νίκη και Νικηφόρος: Με αυτό το επίθετο η θεά είχε ιερό και στην ακρόπολη των Μεγάρων (Παυσ. 1.42.4· Ευρ., Ίων 1529).

28.   Ξενία: Το επίθετο της αποδόθηκε, γιατί προστάτευε τους ξένους και τους νόμους της φιλοξενίας, όπως ο πατέρας της Δίας (Παυσ. 3.11· Όμ., Οδ. ξ 389).

29.   Οφθαλμίτις: Στη Σπάρτη υπήρχε ναός της οφθαμίτιδας Αθηνάς. Τον ίδρυσε ο Λυκούργος, όταν ο Άλκανδρος του έβγαλε το ένα του μάτι, επειδή δεν του άρεσαν οι νόμοι που εισήγαγε ο Λυκούργος, και οι Λακεδαιμόνιοι τον προστάτεψαν, ώστε να μην χάσει και το άλλο του μάτι (Παυσ. 3.18.2)

30.   Παιωνία: αυτή που θεραπεύει, που ανακουφίζει· με αυτό το επίθετο υπήρχε ένα άγαλμα της θεάς στην Αθήνα και βωμός στον ναό του Αμφιάραου στον Ωρωπό (34. § 2.) (Παυσ. 1.2.5· 1.34.3).

31.   Παρθένος: Στην Αθήνα η θεά ήταν απλώς η Παρθένος, όπου και ο περίφημος ναός της, ο Παρθενώνας (Παυσ. 1.24.5, 8.41.5)

32.   Περσέπολις, αυτή που καταστρέφει τις πόλεις.

33.   Πολεμηδόκος, που δέχεται και υποστηρίζει τον πόλεμο.

34.   Πολιας και Πολιουχος, επίθετο της Αθηνάς στην Αθήνα ως προστάτιδα της πόλης (Παυσ. 1.27).

35.   Προμαχόρμα, η προστάτιδα του κόλπου· με αυτό το επίθετο λατρευόταν στο ιερό της στο όρος Βούπορθμος κοντά στην Ερμιόνη, που κατέβαινε μέχρι τη θάλασσα (Παυσ. 2.34.9).

36.   Πρόμαχος: Το επίθετο αυτό της δόθηκε, γιατί βοηθούσε τους ανθρώπους στις μάχες και στις δύσκολες στιγμές γενικά.

37.   Προναία: Με το επίθετο αυτό η θεά λατρευόταν στον ναό της στους Δελφούς, που βρισκόταν μπροστά από τον ναό το Απόλλωνα (Ηρόδ. 1.92· Αισχ., Ευμ. 21· Παυσ. 9.10. 2).

38.   Προνοία, ως θεά της πρόβλεψης· με αυτό το επίθετο λατρευόταν κυρίως στους Δελφούς.

39.   Σάλπιγξ, ως εφευρέτης της σάλπιγγας.

40.   Σθενιάς, δυνατή· επίθετο της θεάς στην Τροιζήνα (Παυσ. 2.30.6)

41.   Σκιράς: επίθετο της θεάς από τη λέξη σκίρον, λευκή ομπρέλα που φερόταν σε πομπή από την Ακρόπολη των Αθηνών, κατά τους εορτασμούς της Αθηνάς Σκιράδος (Σκιράς), (τὰ Σκίρα) (Πλούτ., Θησ. 17). Ή από τον μάντη Σκίρο που ήρθε από τη Δωδώνη και ίδρυσε ιερό της θεάς στο Φάληρο (Παυσ. 1.36.4)

42.   Σώτειρα, γιατί προστάτευε τους άνδρες, τη γενιά τους, την πόλη τους, τον λαό τους στον πόλεμο και στα ειρηνικά έργα.

43.   Τριτωνίς και Τριτογένεια: επίθετο που δείχνει τη σχέση με τη Λιβύη, καθώς σύμφωνα με τον μύθο των Λιβύων ήταν κόρη της Τριτωνίδας λίμνης (Παυσ. 1.14.6).

44.   Χαλινίτις

45.   Χαλκίοικος: με το όνομα αυτό λατρευόταν στη Σπάρτη, όπου υπήρχε ναός και άγαλμα της θεάς. Θεωρούνταν ναός παλιός που ιδρύθηκε από τον Τυνδάρεο αλλά ολοκληρώθηκε πολλά χρόνια μετά, τον 6ο αι. π.Χ. Ο ναός είχε εσωτερική διακόσμηση με χαλκινα φύλλα (Παυσ. 3.17.3, 10.5.10).

Σκοτεινή παραμένει η σημασία κάποιων επιθέτων όπως Τιθρωνή (Παυσ., 1.31.4) και Αμβουλία (Παυσ. 3.13.4). Κάποια άλλα προέρχονται από ξένες θεότητες με τις οποίες ταυτίστηκε, όπως την Αιγύπτια θεά Νηίθ της πόλης Σάις και τη Φοινικική θεά Όγκα. Με το επίθετο Σαΐτις λατρευόταν στη Λέρνα της Αργολίδας (Παυσ. 2.36.8· Πλ., Τίμ. 21e). Με το φοινικικής καταγωγής επίθετο Όγκα λατρευόταν στη Βοιωτία –Ὄγγα κατὰ γλῶσσαν τὴν Φοινίκων καλεῖται (Παυσ. 9.12.2). Προφανώς ο Κάδμος, ιδρυτής της πόλης των Θηβών, έφερε αυτή τη θεά από την πατρίδα του.

Τι δείχνουν όλα αυτά τα επίθετα με τα οποία μία και μόνη θεά αγκαλιάζει τον πολιτισμό τόσο στις πολεμικές του δράσεις όσο και στις ειρηνικές του εκφάνσεις; Τι δείχνουν τα επίθετα και οι παραδόσεις που τη θέλουν να διατηρεί στο διηνεκές την παρθενικότητα, που τη συσχετίζουν με τον Ποσειδώνα και τον Δία, θεών των υδάτων και του καιρού, με τον πολεμικό Άρη και τον τεχνικό Ήφαιστο, με μια φίλη την οποία η Αθηνά σκοτώνει, με τη σπορά και τη χαλιναγώγηση, με τη ρίψη του Παλλαδίου από ψηλά, με τη δυνατότητα κατά περίσταση να ελέγχει τις καιρικές συνθήκες όπως ο πατέρας της Δίας έναντι του άλλου πατέρα Ποσειδώνα που τάραζε τη θάλασσα, με την παρέμβασή της στην απονομή της δικαιοσύνης; Όλα αυτά συγκροτούν μια πολύπλοκη και πολυδιάστατη προσωπικότητα που διαμορφώθηκε εξελικτικά, που κράτησε στοιχεία από την αρχική σκοτεινή και άγρια φυσιογνωμία της και απέκτησε σταδιακά περισσότερο πνευματικά και ηθικά χαρακτηριστικά, με τα οποία προστάτευε την πόλη και τους κοινωνικούς θεσμούς δίνοντας δύναμη και ευημερία. Ο Ομηρικός Ύμνος στην Αφροδίτη παρουσιάζει συγκεντρωτικά τις τρεις θεές που απέχουν από τα έργα της θεάς της ομορφιάς, την Αθηνά , την Άρτεμη, την Εστία, ο Ορφικός Ύμνος στην Αθηνά (ύμνος 34) συνοψίζει τις ιδιότητές της σε μια φύση ταυτόχρονα θηλυκή και αρσενική -ἄρσην μὲν καὶ ѳῆλυς ἔφυς, ενώ ο Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα τη θέλει να είναι παρούσα στην αρπαγή της παρθένου Περσεφόνης από τον Πλούτωνα μαζί με την Άρτεμη και άλλες κοπέλες (στ. 417-424).

Λατρεία

Η λατρεία της Αθηνάς στην Αθήνα

Λατρευόταν στα Απατούρια (Ηρόδ. 1.147), στη μεγάλη αυτή οικογενειακή γιορτή της αττικο-ιωνικής φυλής, οπότε γινόταν η εγγραφή αγοριών και κοριτσιών στους καταλόγους της φρατρίας τους. Θυσίαζαν τότε στον Φράτριο Δία, στην Αθηνά Φρατρία και στον Ήφαιστο: «Οι Αθηναίοι φορούσαν τα ωραιότερα ρούχα τους, κρατούσαν στα χέρια τους αναμμένες δάδες και τραγουδούσαν κατά τη θυσία ύμνους στον Ήφαιστο», που σκοπό είχαν να διδάξουν στους άλλους τὴν χρείαν τοῦ πυρὸς (Ίστρος στον Αρποκρατίωνα, λ. λαμπάς), ενώ λαμπάδες κρατιούνταν και στις γιορτές προς τιμή της Αθηνάς, στα Παναθήναια, και του Προμηθέα. Στη γιορτή αυτή ο Ήφαιστος δεν λατρευόταν μόνο ως προστάτης των τεχνιτών αλλά κυρίως ως προπάτορας των αττικών βασιλέων και των Αθηναίων γενικότερα. Εξάλλου, ο Αισχύλος στις Ευμενίδες βάζει την Πυθία να ονομάζει τους Αθηναίους παῖδες Ἡφαίστου (στ. 13)· και ο Πλάτωνας αναφέρει στον Τίμαιο ότι η Αθηνά πήρε από τη Γη και τον Ήφαιστο το σπέρμα των Αθηναίων (23e), υπαινισσόμενος τη γέννηση του μυθικού γενάρχη βασιλέα Εριχθόνιου από τη Γη και την ανατροφή του από την Αθηνά. [7]

Τα Παναθήναια ήταν η σημαντικότερη γιορτή στην Αθήνα. Εγκαινιάστηκε από τον μυθικό βασιλιά Εριχθόνιο, αλλά μόνο μετά τη συνένωση των αγροτικών κοινοτήτων της Αττικής με την Αθήνα ονομάστηκε Παναθήναια και ορίστηκε να εορτάζεται στις 28 του μήνα Eκατομβαιώνος (Ιουλίου). Από το 566 τα Μεγάλα Παναθήναια γιορτάζονταν ως πανελλήνιοι αγώνες που τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια· για τη διάρκειά της οι μαρτυρίες και οι απόψεις διίστανται (από τρεις έως δώδεκα ημέρες). Η γιορτή ξεκινούσε την προηγούμενη νύχτα (παννυχίς) με χορούς αγοριών και κοριτσιών, ενώ με την ανατολή του ηλίου έφτανε με λαμπαδηδρομία η νέα φωτιά από το άλσος του Ακάδημου έξω από την πόλη μέσω της αγοράς μέχρι τον βωμό της Αθήνας στην Ακρόπολη. Στην πύλη του Διπύλου απ’ όπου ο δρόμος από την Ελευσίνα οδηγεί στην πόλη, σχηματιζόταν η μεγάλη πορεία, η οποία αποτυπώθηκε στη ζωφόρο του Παρθενώνα. Σε αυτήν συμμετείχαν όλα τα μέλη της κοινότητας, νεαροί ιππείς και επιφανείς ηλικιωμένοι, κορίτσια που έφερα τα απαιτούμενα για τη θυσία, κάνιστρα και υδρίες, κατόπιν τα θύματα, πάνω από εκατό πρόβατα και αγελάδες, που θυσιάζονταν στον μεγάλο βωμό· στη συνέχεια το κρέας στην αγορά μοιραζόταν σε όλους τους πολίτες. (Στα Μικρά Παναθήναια τελούνταν θυσίες για την Αθήνα Υγίεια, κατά τις οποίες δινόταν μερίδιο σε όλους γενικώς τους αξιωματούχους, Πρυτάνεις, Άρχοντες, Στρατηγούς.) Επίκεντρο της καθαυτό εορταστικής πράξης ήταν προηγουμένως η προσφορά του νέου πέπλου στο παλαιό ξόανο της πολιάδος Αθηνάς, για το οποίο οι γυναίκες της Αθήνας εργάζονταν από κοινού επί μήνες. Το παραδοσιακό θέμα στο υφαντό ήταν η Γιγαντομαχία που απεικονιζόταν και στο αέτωμα του παλαιού ναού της Αθηνάς της εποχής του Πεισίστρατου Ενώ η παράδοση του πέπλου απεικονίζεται στο κεντρικό τμήμα της εσωτερικής ζωφόρου του Παρθενώνα, το ανατολικό αέτωμα που υψώνεται από πάνω δείχνει τη γέννηση της Αθηνάς ανάμεσα στους θεούς· η Κενταυρομαχία στις εξωτερικές μετόπες παραλλάσσει το θέμα της νίκης επί των δυνάμεων που βρίσκονται έξω από τον πολιτισμό, οπότε με την ήττα των κατώτερων και τον θρίαμβο των ανώτερων φαίνεται ότι όλο τοποθετούνταν σε σωστή θέση. [8] 

Η Αθηνά στην πόλη της ήταν ισχυρή και πολύμορφη· έτσι εξηγούνται τα πολλά αγάλματα και τα πολλά επίθετα με τα οποία λατρευόταν. Στην Ακρόπολη, η Αθηνά Πρόμαχος των αρχαϊκών χρόνων και της τυραννίας λατρευόταν κυρίως από την τάξη των πολεμιστών. Το άγαλμα της Αθηνάς Υγείας, ίσως του Αθηναίου γλύπτη Πύρρου (Πλίνιος, Nat. Hist. 34.80), ήταν στημένο στην ύπαιθρο (Παυσ. 1.23.4), της Αθηνάς Νίκης στον μικρό ναό της στον πύργο της Νίκης, στην ένθρονη Αθηνά Πολιάδα προσφερόταν ο παναθηναϊκός πέπλος και γινόταν η δημόσια θυσία προβάτων και βοδιών. Η Πολιάδα ήταν άοπλη, με ψηλή στεφάνη αντί για περικεφαλαία και, γενικά, με περισσότερο μητροπρεπή χαρακτηριστικά, κληρονομημένα από την παλαιά ανακτορική θεά των Μινωιτών αλλά και γιατί είχε γεννήσει τον Εριχθόνιο, έναν από τους μυθικούς βασιλείς της Αθήνας. [9] Ωστόσο, λατρευόταν κυρίως ως Παρθένος, για αυτό και ο ναός της στην Ακρόπολη της Αθήνας ονομάστηκε Παρθενώνας, ο ξακουστός για την τελειότητά του ναός, όπου υπήρχε και το άγαλμα της θεάς, έργο του Φειδία καμωμένο από ελεφαντόδοντο και χρυσό που περιγράφεται από τον Παυσανία:

Όσον αφορά στον ναό, που ονομάζουν Παρθενώνα, από την μεριά που μπαίνουν, όσα βρίσκονται στο λεγόμενο αέτωμα, όλα αναφέρονται στη γέννηση της Αθηνάς , ενώ στο πίσω αέτωμα παρουσιάζεται η φιλονικία του Ποσειδώνα με την Αθηνά για την κυριαρχία της γης. Το ίδιο το άγαλμα είναι κατασκευασμένο από ελεφαντόδοντο και χρυσό. Στο μέσο της περικεφαλαίας στηρίζεται πλαστική εικόνα της Σφίγγας [...] και στα πλάγια αυτής βρίσκονται γλυπτές παραστάσεις γρυπών. [...] Το άγαλμα της Αθηνάς είναι όρθιο με χιτώνα μέχρι τις άκρες των ποδιών και στο στέρνο της είναι κατασκευασμένη από ελεφαντόδοντο η κεφαλή της Μέδουσας. Κρατά Νίκη τεσσάρων πήχεων, στο άλλο χέρι δόρυ, κοντά στα πόδια της βρίσκεται ασπίδα, και δίπλα στο δόρυ φίδι, που ίσως είναι ο Εριχθόνιος. Στο βάθρο του αγάλματος υπάρχει ανάγλυφη παράσταση της γέννησης της Πανδώρας. [1.24.5-6 ]

Και αλλού

Εκτός από τον Παρθενώνα και την Αττική ναοί όπου την τιμούσαν καθώς και έργα θαυμαστά που την απεικόνισαν υπήρχαν σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, όπως στην Κορινθία, την Αργολίδα, τη Λακωνία, τη Μεσσηνία, τη Βοιωτία, τη Φωκίδα, την Ήλιδα, την Αχαΐα, την Αρκαδία, τη Λοκρίδα, τη Θεσσαλία, σε νησιά του Αιγαίο και την Κρήτη. Παραδόσεις, τόποι λατρείας, έργα που την αφορούσαν αναφέρονται και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, στη Λουκανία, την Καλαβρία, την Καμπανία, την Απυλία, τη Ρώμη και το Λάτιο, τη Σικελία, τη Συρία, την Αίγυπτο, τη Μικρά Ασία, τη Λυδία, τη Λυκία, την Παμφυλία, την Τρωάδα, την Ιβηρία κ.α.[10]