Του μαθητή Αγγελάκη Αλέξανδρου, Γ1

 

Το ηλεκτροκίνητο τραμ

Κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα αποτελούσε το «αλογοτράμ», δηλαδή ένα όχημα που εκινείτο σε τροχιές και συρόταν από άλογο, το σημαντικότερο δημόσιο μέσο μεταφοράς στις μεγάλες ευρωπαϊκές και αμερικάνικες πόλεις. Η χωρητικότητα αυτών των οχημάτων ήταν όμως περιορισμένη και το κόστος του εισιτηρίου υψηλό, οπότε οι περισσότεροι κάτοικοι των πόλεων μετακινούνταν με ποδαρόδρομο. Η συνεχής διεύρυνση των πόλεων απαιτούσε διαρκώς την εγκατάσταση νέων τροχιογραμμών και την αύξηση των διαθέσιμων ζώων.

Περίπου το μισό κόστος λειτουργίας του αλογοτραμ ήταν η διατροφή και περιποίηση του αλόγου. Κάθε άλογο δεν μπορούσε όμως να αξιοποιηθεί σ' αυτή την εργασία για πάνω από 5 χρόνια και οι ασθένειες στα καταπονημένα ζώα δεν ήταν σπάνιες. Όταν το 1872 παρουσιάστηκε στις ΗΠΑ μια επιδημία, πολλά άλογα ψόφησαν  και πολλές πόλεις διέκοψαν τις δημόσιες συγκοινωνίες. Επίσης, τα άλογα τραυματίζονταν συχνά σε ανηφορικούς δρόμους και μια ανατροπή οδηγούσε σε πολύωρη διακοπή της κυκλοφορίας, πέρα από τον συχνά βαρύ τραυματισμό του αλόγου. Πέρα απ' αυτά, οι καβαλλίνες των αλόγων στους δρόμους αποτελούσαν σημαντικό πρόβλημα υγιεινής και απαιτούσε οργάνωση υπηρεσίας περισυλλογής και απομάκρυνσης.

Αυτά τα προβλήματα πίεζαν για αναζήτηση άλλων λύσεων στο πρόβλημα των δημόσιων μεταφορικών μέσων. Η κυκλοφορία βαγονιών με ατμοκίνηση δεν έδωσε ικανοποιητικά αποτελέσματα, όπως περιγράφηκε στο σχετικό άρθρο. Σε ορισμένες πόλεις των ΗΠΑ εγκαταστάθηκαν επίγεια ή υπόγεια τραίνα που έλκονταν από σταθερά τοποθετημένες ατμομηχανές με συρματόσκοινα, περίπου όπως τα εναέρια τραινάκια (τελεφερίκ) χωρίς όμως την εναέρια στήριξη. Το 1873 εγκαινιάστηκε η πρώτη γραμμή στο Σαν Φρανσίσκο, με τους πολλούς λόφους, στο οποίο τελικά το δίκτυο έφτασε τα 85km. Ακολούθησε μια όμοια εγκατάσταση στο επίπεδο Σικάγο με συνολικά 65 km και πάνω από 700 βαγόνια. Αυτά τα δίκτυα μαζικών μεταφορών παρέμειναν σε λειτουργία μέχρι τη δεκαετία του 1880, όταν ήρθε η στιγμή αξιοποίησης των ηλεκτρικών κινητήρων.

 Το έτος 1879 εγκατέστησε η εταιρία «Siemens & Halske» ένα ηλεκτροκινούμενο τραίνο σε ορυχείο, το οποίο βελτιωμένο παρουσιαζόταν σε διάφορες τεχνολογικές εκθέσεις για ενημέρωση και διασκέδαση των επισκεπτών, περίπου όπως τα σημερινά παιδικά τραινάκια στα λούνα-παρκ. Το έτος 1881 δημιουργήθηκε η πρώτη γραμμή ηλεκτροκίνητου τραμ σε ένα προάστειο του Βερολίνου, της οποίας τα βαγόνια υπερείχαν κατά πολύ των αντίστοιχων του αλογοτράμ. Παρ' όλα αυτά, η επέκταση του ηλεκτροκίνητου τραμ συνάντησε δυσκολίες, λόγω του προβλήματος της παροχής ηλεκτρικής ενέργειας. Η παροχή μέσω ένος επίγειου καλωδίου που στηριζόταν σε μονωτήρες, δίπλα σε μια σιδηροτροχιά (περίπου όπως τροφοδοτείται σήμερα ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος της Αθήνας), απαιτούσε αποκλεισμό των γραμμών  από την πρόσβαση των διερχομένων πεζών και διαχωρισμό κάθε γειτονιάς. Η παροχή μέσω εναέριου καλωδίου που στηριζόταν σε κολώνες (περίπου όπως τροφοδοτείται σήμερα το αθηναϊκό τραμ) προκαλούσε σημαντικό κόστος εγκατάστασης και επιβάρυνση του περιβάλλοντος, γιατί ο κόσμος θεωρούσε ήδη επιβαρυμένο το αστικό περιβάλλον από τις κολώνες για το δημόσιο φωτισμό. Λύσεις με υπόγεια ηλεκτρική τροφοδοσία δεν ευδοκίμησαν για διάφορους λόγους τεχνικών προδιαγραφών και ασφάλειας.

Ο τεχνικός κόσμος θεωρούσε εκείνα τα χρόνια αυτονόητο ότι σύντομα θα βελτιώνονταν οι δυνατότητες αποθήκευσης του ηλεκτρισμού και τα ηλεκτροκίνητα τραμ θα ήταν εφοδιασμένα με μπαταρίες κατάλληλης χωρητικότητας. Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτό το πρόβλημα δεν έχει λυθεί μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα και μάλλον δεν θα λυθεί σύντομα.

Το πρώτο μεγάλο δίκτυο ηλεκτροκίνητων τραμ εγκαταστάθηκε τελικά στο Richmond/Virginia των ΗΠΑ από τον Frank J. Sprague (Σπραγκ, 1857-1934) με αρχικό μήκος γραμμής περί τα 20km. Η επιτυχημένη εγκατάσταση του Σπραγκ οδήγησε στην εκτεταμένη αξιοποίηση αυτών των οχημάτων και μέχρι το έτος 1905 είχαν εγκατασταθεί στη Γερμανία περί τα 3.700 km, στη Μεγάλη Βρετανία περί τα 3.200km γραμμής ηλεκτροκίνητων τραμ
  

Τα ηλεκτροκίνητα τραμ διέθεταν κινητήρες ΣΡ με υψηλή ροπή εκκινήσεως και λειτουργούσαν με τάση 600V. Η ιδέα να αξιοποιηθούν αυτές οι τεχνικές και στα υπεραστικά τραίνα δεν ήταν μακριά. Πρόβλημα αποτελούσε όμως η απόσταση, δεδομένου ότι δεν ήταν δυνατόν να τροφοδοτηθούν καταναλωτές σε σημαντικές αποστάσεις με τάση 600V. Μία λύση που επιχειρήθηκε  λοιπόν ήταν η μεταφορά της ηλεκτρικής ενέργειας με τριφασική μορφή και η μετατροπή της σε υποσταθμούς σε συνεχή τάση 600V. Η εταιρία Westinghouse ανέπτυξε το έτος 1904 ένα μονοφασικό δίκτυο ΕΡ, με χρήση κατάλληλων κινητήρων στα οχήματα έλξης, οι οποίοι είχαν όμως μικρή ροπή εκκινήσεως σε σύγκριση με τους αντίστοιχους ΣΡ. Αυτό το σύστημα εξελίχθηκε και αναπτύχθηκε σταδιακά, κυρίως όμως μετά το β' παγκόσμιο πόλεμο και καλύπτει σήμερα τις περισσότερες χώρες του κόσμου που διαθέτουν ηλεκτροκίνητα υπεραστικά τραίνα. 

    Aνατροπές και Εξειδικεύσεις  

Οι αλλεπάλληλες εφευρέσεις στον ηλεκτρολογικό και μηχανολογικό τομέα, μαζί με αυτές που προέκυψαν στις αρχές του 20ου αιώνα, προκάλεσαν συνεχείς ανατροπές σε πολλούς τομείς του βιομηχανικού και του οικονομικού τομέα, αλλά και στις κοινωνικές συνήθειες και προοπτικές. Με την καθιέρωση ισχυρών ηλεκτρικών κινητήρων έγινε δυνατή και η κατασκευή υψηλών κτηρίων, των ουρανοξυστών, γιατί διαφορετικά δεν ήταν δυνατόν να ανεβοκατεβαίνουν οι άνθρωποι τις σκάλες σε κτήρια μεγαλύτερα των 4-5 ορόφων. Οι τιμές των οικοπέδων στο κέντρο των μεγάλων πόλεων της Αμερικής και της Ευρώπης ήταν ιδιαίτερα υψηλές, οπότε συνέφερε η προέκταση των κτηρίων σε ύψος. Με αυτή την επιλογή προκύπτει ένα πλήθος αλλαγών τόσο στην απασχόληση εργατικού δυναμικού, όσο και στην παραγωγή οικοδομικών υλικών κ.ά., η οποία παραγωγή δημιουργεί κι άλλες θέσεις εργασίας κ.ο.κ.

Η χρήση του ηλεκτρισμού σε όλο και περισσότερες εργασίες και ανάγκες της καθημερινής ζωής, ακόμα και μέσα στο σπίτι, έδινε τη δυνατότητα αποδέσμευσης από τις βαριές εργασίες, δημιουργούσε ελεύθερο χρόνο και ευκαιρίες για συναναστροφές με καλό φωτισμό και γρήγορη μεταφορά στην πόλη. Κατά μήκος των γραμμών κίνησης του τραμ δημιουργήθηκαν νέα προάστια, αφού οι εργαζόμενοι δεν ήταν απαραίτητο να κατοικούν πλέον σε υποφερτή απόσταση από την περιοχή εργασίας τους. Επίσης, οι τιμές των οικοπέδων αυξήθηκαν, λόγω του διαθέσιμου μοντέρνου μεταφορικού μέσου και οι ιδιοκτήτες των εκτάσεων στα νέα προάστια, κυρίως αγρότες, απέκτησαν κεφάλαια από την πώληση των ακινήτων τους.

Πέρα απ' αυτά, επειδή ο κόσμος στις πόλεις δεν είχε λόγο να κυκλοφορεί μετά τις 7 το βράδυ και οι εταιρίες των τραμ δεν είχαν πελάτες για τα οχήματά τους, επινοήθηκε η δημιουργία «πάρκων αναψυχής» στην περιφέρεια των πόλεων, εκεί που τερμάτιζε το τραμ. Τα πάρκα αυτά, πρόγονοι των σημερινών Λούνα Παρκ, με τραινάκια, κούνιες κ.ά., όλα ηλεκτροκίνητα και πολύχρωμα φωτισμένα, ανήκαν στις εταιρίες που διαχειρίζονταν τις γραμμές του τραμ. Σ' αυτά τα πάρκα σύχναζε κυρίως η νεολαία με δυνατότητες αναψυχής, συναναστροφών και γνωριμιών. Αποτέλεσμα ήταν να προκύψουν διαμαρτυρίες των συντηρητικών κύκλων, ότι στα πάρκα με όλα αυτά τα μοντέρνα κατασκευάσματα που αξιοποιούσαν τον ηλεκτρισμό, διαβρωνόταν η ηθική των νέων - μόνιμη επωδός των οπισθοδρομικών και ζηλόφθονων στην κοινωνία, οι οποίοι δεν αντιλαμβάνονται και δεν χρειάζονται τις τεχνολογικές αλλαγές και γι' αυτό ενοχλούνται όταν άλλοι άνθρωποι τις αξιοποιούν.

Οι «οραματιστές», κοινωνιολόγοι, δημοσιογράφοι κ.ά., προέβλεπαν σημαντικές εξελίξεις στην κοινωνία: τους υπηρέτες να κάνουν ευκολότερες δουλειές και στον ελεύθερο χρόνο τους να μαθαίνουν γράμματα, ίσως κάποτε να επιτρεπόταν δε και να ψηφίζουν, οι κύριοι θα είχαν περισσότερο ελεύθερο χρόνο με τον άπλετο βραδινό φωτισμό για να διαβάσουν βιβλία ή να δεξιώνονται καλεσμένους, ακόμα και οι γυναίκες θα μπορούσαν να συμμετάσχουν στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Οι «ακραίοι» σχολιαστές προέβλεπαν δε ότι μπορεί κάποτε να ψηφίζουν και οι γυναίκες - μια δραστική ανατροπή στη βικτωριανή κοινωνία της Ευρώπης και της Αμερικής. Οι νέες τεχνολογίες προκαλούσαν αλλεπάλληλες και απρόβλεπτες αλλαγές στις συνήθειες της κοινωνίας, πράγμα που το ζούμε κι εμείς, εκατό τόσα χρόνια αργότερα με τις συνεχείς ανατροπές στην Ηλεκτρονική και την Πληροφορική.

Ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα άρχισε η εξειδίκευση στις ηλεκτροτεχνικές εφαρμογές. Αρχικά διαμορφώθηκαν τρεις κλάδοι, οι οποίοι αναπτύχθηκαν μέχρι το τέλος του β' παγκόσμιου πολέμου: 

Η πρώτη από αυτές τις κατευθύνσεις ονομάζεται σήμερα Ενεργειακή Τεχνολογία και καλύπτει, πέρα από τις μηχανές, επίσης τα θέματα παραγωγής, μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας. Η Φωτοτεχνία που είναι η συνέχεια της δεύτερης κατεύθυνσης, έχει ενσωματωθεί στην Ενεργειακή Τεχνική. Η τρίτη κατεύθυνση ονομάζεται σήμερα Τηλεπικοινωνίες και καλύπτει, ως γνωστόν, ευρύτερα αντικείμενα από τον τηλέγραφο και το τηλέφωνο. Πέρα από αυτές έχει προκύψει και η Τεχνολογία των Υπολογιστών, με τις γνωστές διασταυρώσεις της με τις Τηλεπικοινωνίες κτλ.