Πρόταση, περίοδος, ημιπερίοδος
Βασική μονάδα του λόγου, σε κάθε γλώσσα, είναι τα φωνήματα. Με τα φωνήματα σχηματίζουμε τους φθόγγους. Με τους φθόγγους σχηματίζουμε τις λέξεις και με τις λέξεις σχηματίζουμε οργανωμένα σύνολα λέξεων, τις προτάσεις.
Περισσότερα για τα φωνήματα και τους φθόγους μπορείς να διαβάσεις εδώ
Μια πρόταση μπορεί να είναι ενταγμένη σε ένα από τα μεγαλύτερα τμήματα λόγου, α) την περίοδο και β) την ημιπερίοδο ή κώλον περιόδου.
Πρόταση
Πρόταση είναι μια ομάδα από λέξεις που τοποθετούνται η μία δίπλα στην άλλη σύμφωνα με τους νόμους της μορφολογίας και της σύνταξης κάθε γλώσσας και έχει ένα αυτοτελές νόημα. Βασική μονάδα κάθε πρότασης είναι το ρήμα, το οποίο μπορεί και να παραλείπεται εφόσον εννοείται εύκολα από τα συμφραζόμενα.
Περίοδος
Περίοδος είναι το τμήμα του λόγου αποτελείται από μία ή περισσότερες προτάσεις και εκφράζει ένα αυτοτελές και ολοκληρωμένο νόημα. Αρχίζει από ισχυρή στίξη και τελειώνει σε ισχυρή στίξη. Ως ισχυρή στίξη εννοούμε την τελεία, το ερωτηματικό, το θαυμαστικό και τα αποσιωπητικά.
Ημιπερίοδος ή κώλον περιόδου
Ημιπερίοδος ή κώλον περιόδου είναι το τμήμα του λόγου που αποτελείται από μία ή περισσότερες προτάσεις και εκφράζει ένα αυτοτελές αλλά όχι ολοκληρωμένο νόημα. Δύο ή περισσότερες ημιπερίοδοι συμπληρώνουν η μία το νόημα της άλλης και αποτελούν μία περίοδο. Διαφέρει από την περίοδο ως προς την στίξη· έτσι, η ημιπερίοδος βρίσκεται ανάμεσα σε ισχυρή στίξη και άνω τελεία ή ανάμεσα σε δύο άνω τελείες.
1ο παράδειγμα:
[ [ [Καὶ γὰρ καὶ τῆς νυκτὸς ἐκείνης βρονταί τε καὶ σέλας ἐξ οὐρανοῦ ἐπεσήμηναν] ]· [ [καὶ ἐπὶ τούτοις ἔθυε τῇ ὑστεραίᾳ Ἀλέξανδρος τοῖς φήνασι θεοῖς τά τε σημεῖα καὶ τοῦ δεσμοῦ τὴν λύσιν.] ] ]
Στο παραπάνω τμήμα του λόγου διακρίνουμε μια περίοδο [ ], δύο ημιπεριόδους [ ] και δύο προτάσεις [ ].
2ο παράδειγμα
[ [ [Καὶ τὰ μὲν πρῶτα ἐπειρᾶτο αὐτὸν ὁ πατὴρ ῥυθμίζειν λόγῳ] ]· [ [ἐπεὶ δὲ οὐκ ἐπείθετο,] [πρὸς τοὺς δικαστὰς ἤγαγε] [καὶ ὅσα αὐτῷ ἐτετόλμητο] [ἀκριβῶς κατηγόρησε], [καὶ ᾔτει παρὰ τῶν δικαστῶν ἀποκτεῖναι τὸν νεανίσκον.] ] ]
Στο παραπάνω τμήμα του λόγου διακρίνουμε μια περίοδο [ ], δύο ημιπεριόδους [ ] και έξι προτάσεις [ ].
3ο παράδειγμα
[ [ [ἡ μὲν γὰρ γραφὴ κατ’ αὐτοῦ τοιάδε τις ἦν]]· [[ἀδικεῖ Σωκράτης οὐ νομίζων] [οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς, ἕτερα δὲ καινὰ δαιμόνια εἰσφέρων]]· [[ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων] ] ]
Στο παραπάνω τμήμα του λόγου διακρίνουμε μια περίοδο [ ], τρεις ημιπεριόδους [ ] και τέσσερις προτάσεις [ ].
Διάκριση των προτάσεων σε είδη
Τι προτάσεις μπορούμε να τις διακρίνουμε σε διάφορα είδη ανάλογα με κάποιο κριτήριο.
Ως κριτήρια μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το περιεχόμενο της πρότασης, το ποιόν της, τη σχέση της με τις άλλες προτάσεις, τους όρους από τους οποίους αποτελείται.
Έτσι,
με κριτήριο το περιεχόμενο, διακρίνουμε τις προτάσεις σε κρίσης, επιθυμίας, επιφωνηματικές και ερωτηματικές
με κριτήριο το ποιόν, διακρίνουμε τις προτάσεις σε αρνητικές ή αποφατικές
με κριτήριο τη σχέση τους με τις άλλες τις διακρίνουμε σε κύριες ή ανεξάρτητες και σε δευτερεύουσες ή εξαρτημένες
και με κριτήριο τους όρους τους τις διακρίνουμε σε απλές, σύνθετες, ελλειπτικές και επαυξημένες.
Μπορείς να παρακολουθείς παράλληλα την ίδια ενότητα στα νέα ελληνικά.
Ως προς το περιεχόμενο οι προτάσεις διακρίνονται σε:
α) κρίσης
Οι προτάσεις κρίσης εκφράζουν μια κρίση, μια σκέψη ή δίνουν μια πληροφορία. Δέχονται άρνηση οὐ
→ Ἐν Ἀθήναις τοὺς παῖδας μετ’ ἐπιμελείας διδάσκουσι (= Στην Αθήνα τα παιδιά με φροντίδα διδάσκουν).
→ Οὐκ ὀλίγοι τῶν πολιτῶν τέχνην τινὰ ἐξεμάνθανον (= Αρκετοί από τους πολίτες μάθαιναν καλά κάποια τέχνη).
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Σήμερα ο καιρός είναι βροχερός.
β) επιθυμίας
Οι προτάσεις επιθυμίας εκφράζουν μια ευχή ή μια επιθυμία (προτροπή, προσταγή, παράκληση κ.τ.ό.). Δέχονται άρνηση μή
→ Ἀγαπητοί, μὴ γινώμεθα τῶν ἀλόγων θηριωδέστεροι (= Αγαπητοί, ας μη γίνουμε αγριότεροι από τα ζώα).
→ Eἴθε γενοίμην σοφός (= Μακάρι να γινόμουν σοφός).
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Θα ήθελα μια τυρόπιτα.
Φέρε μου μια τυρόπιτα.
γ) επιφωνηματικές
Οι επιφωνηματικές προτάσεις εκφράζουν έντονο συναίσθημα, π.χ. έκπληξη, θαυμασμό κ.λ.π. και στο τέλος έχουν θαυμαστικό.
→ Oἵα κεφαλὴ ἐγκέφαλον οὐκ ἔχει! (= Τέτοιο κεφάλι δεν έχει εγκέφαλο!)
→ Oἷα ποιεῖς, ὦ ἑταῖρε! (= Mα τι κάνεις, φίλε μου!)
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Τι αυτοκίνητο είναι αυτό!
δ) ερωτηματικές
ερωτηματικές είναι αυτές που διατυπώνουν μια ερώτηση και στο τέλος έχουν ερωτηματικό.
→ Ἀλλ’ ὅμως σύ με φῄς, ὧ Μέλητε, τοιαῦτα ἐπιτηδεύοντα τοὺς νέους διαφθείρειν; (= Αλλά εσύ όμως ισχυρίζεσαι, ω Μέλητε, ότι ασχολούμενος με τέτοια διαφθείρω τους νέους;)
→ Οὐ γὰρ δὴ καὶ στρατηγοὺς αἱρεῖσθε, οὕς ἂν ἡγῆσθε περὶ τῶν πολεμικῶν φρονιμωτάτους εἶναι; (= Και στρατηγούς δεν εκλέγετε όποιους ενδεχομένως θεωρείτε ότι είναι οι πιο συνετοί στα στρατιωτικά;)
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Γιατί αργείς;
Θα έρθεις μαζί μας;
Ως προς το ποιόν οι προτάσεις διακρίνονται σε:
Καταφατικές
Καταφατικές λέγονται οι προτάσεις που δεν περιέχουν άρνηση.
→ Ἐν Ἀθήναις τοὺς παῖδας μετ’ ἐπιμελείας διδάσκουσι (= Στην Αθήνα τα παιδιά με φροντίδα διδάσκουν).
→ Eἴθε γενοίμην σοφός (= Μακάρι να γινόμουν σοφός).
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Όλη τη μέρα κάθομαι.
Αποφατικές
Αποφατικές λέγονται οι προτάσεις που περιέχουν άρνηση: (οὐ ή οὐχ ή οὐκ ή μή)
→ Ἀγαπητοί, μὴ γινώμεθα τῶν ἀλόγων θηριωδέστεροι (= Αγαπητοί, ας μη γίνουμε αγριότεροι από τα ζώα).
→ Οὐκ ὀλίγοι τῶν πολιτῶν τέχνην τινὰ ἐξεμάνθανον (= Αρκετοί από τους πολίτες μάθαιναν καλά κάποια τέχνη).
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Δεν έχω όρεξη για διάβασμα.
Μην αργείς.
Ως προς τη σχέση τους προς τις άλλες
Ως προς τη σχέση τους προς τις άλλες οι προτάσεις διακρίνονται σε:
κύριες ή ανεξάρτητες
Κύριες ή ανεξάρτητες λέγονται οι προτάσεις που εκφράζουν ένα αυτοτελές νόημα και δεν χρειάζονται κάποιο συμπλήρωμα για να γίνουν κατανοητές.
δευτερεύουσες ή εξαρτημένες
Δευτερεύουσες ή εξαρτημένες ονομάζονται οι προτάσεις που προσδιορίζουν μια άλλη πρόταση από την οποία εξαρτώνται, η οποία μπορεί να είναι ή μια κύρια ή μια άλλη δευτερεύουσα. Η δευτερεύουσα πρόταση εισάγεται (αρχίζει) με έναν από τους υποτακτικούς συνδέσμους. Δες επίσης τα είδη των δευτερευουσών προτάσεων.
→ εἰ δὲ κἀκεῖνοι ἐμὲ ἑώρων, οὐκέτι ἔχω εἰπεῖν (= αν όμως κι εκείνοι μ’ έβλεπαν, δεν μπορώ καθόλου να το πω)
Η πρόταση «εἰ δὲ κἀκεῖνοι ἐμὲ ἑώρων» είναι δευτερεύουσα, εισάγεται με τον σύνδεσμο εἰ και εξαρτάται από την κύρια.
Η πρόταση «οὐκέτι ἔχω εἰπεῖν» είναι μια κύρια πρόταση.
→ ἐπεὶ δὲ οὒκ ἐπείθετο, πρὸς τοὺς δικαστὰς ἤγαγε (= επειδή όμως δεν πειθόταν, τον οδήγησε μπροστά στους δικαστές)
Η πρόταση «ἐπεὶ δὲ οὒκ ἐπείθετο» είναι δευτερεύουσα, εισάγεται με τον σύνδεσμο ἐπεί και εξαρτάται από την κύρια.
Η πρόταση πρὸς τοὺς δικαστὰς ἤγαγε είναι μια κύρια πρόταση.
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Όλη την ημέρα διάβαζα. = κύρια
Θέλω να φάω = η πρόταση θέλω είναι κύρια, ενώ η πρόταση να φάω είναι δευτερεύουσα.
Ως προς τους όρους τους οι προτάσεις διακρίνονται σε:
Απλές
Απλές λέγονται οι προτάσεις που αποτελούνται μόνο από τους κύριους όρους, δηλαδή το υποκείμενο και το κατηγόρημα ή πιο αναλυτικά από:
ρήμα + υποκείμενο (παρδ. 1)
ρήμα + υποκείμενο + αντικείμενο (παρδ. 2)
ρήμα + υποκείμενο + αντικείμενο + αντικείμενο (παρδ. 3)
ρήμα + υποκείμενο + αντικείμενο + κατηγορούμενο του αντικειμένου (παρδ. 4)
ρήμα + υποκείμενο + κατηγορούμενο (παρδ. 5)
1 Tὸ φρούριον ἐφυλάττετο.
Η πρόταση αποτελείται από το ρήμα (ἐφυλάττετο) και το υποκείμενο (ἡ πόλις).
2 Ἡ πόλις ἐτίμα τοὺς ἀγαθούς.
Η πρόταση αποτελείται από το ρήμα (ἐτίμα) το υποκείμενο (ἡ πόλις) και το αντικείμενο (ἀγαθούς).
3 Ἐγὼ ἐνδύσω σε τὴν ἐξωμίδα.
Η πρόταση αποτελείται από το ρήμα (ἐνδύσω), το υποκείμενο (ἐγώ), το πρώτο αντικείμενο (σε) και το δεύτερο αντικείμενο (τὴν ἐξωμίδα).
4 Νικίας ἐποίησε τοὺς συμμάχους προθύμους
Η πρόταση αποτελείται από το ρήμα (ἐποίησε) το υποκείμενο (Νικίας), το αντικείμενο (συμμάχους) και το κατηγορούμενο του αντικειμένου (προθύμους)
5 Ἡ πόλις ἀτείχιστός ἐστιν.
Η πρόταση αποτελείται από το ρήμα (ἐστιν), το υποκείμενο (ἡ πόλις) και το κατηγορούμενο (ἀτείχιστος).
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Ο Γιάννης κοιμάται.
Ο Γιάννης έφαγε τυρόπιτα.
Ο Γιάννης έδωσε την τυρόπιτα στον Γιώργο.
Οι μαθητές όρισαν τον Γιάννη υπεύθυνο.
Ο Γιάννης είναι καλός.
Σύνθετες
Σύνθετες λέγονται οι προτάσεις που έχουν περισσότερα από ένα υποκείμενα, κατηγορούμενα ή αντικείμενα που είναι ομοιόπτωτα και συνδέονται μεταξύ τους παρατακτικά ή χωρίζονται με κόμμα.
→ Kάστωρ καὶ Πολυδεύκης ἐκλήθησαν Διόσκουροι.
Η πρόταση έχει δύο υποκείμενα που είναι της ίδιας πτώσης και συνδέονται με το καί.
→ Ὁμαλή τε καὶ πλατεῖα ἡ ὁδός ἐστι.
Η πρόταση έχει δύο κατηγορούμενα που είναι της ίδιας πτώσης και συνδέονται με το καί.
→ Ἡ πόλις ἡμῶν ἐτίμα τότε τοὺς καλοὺς καὶ ἀγαθούς.
Η πρόταση έχει δύο αντικείμενα που είναι της ίδιας πτώσης και συνδέονται με το καί.
Εννοείται πως μια πρόταση δεν μπορεί να έχει δύο ρήματα, γιατί τότε θα είχαμε δύο προτάσεις.
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Ο Γιάννης και η Ελένη κοιμούνται
Ο Γιάννης έφαγε τυρόπιτα και κουλούρι.
Ο Γιάννης είναι καλός και γλυκός.
Ελλειπτικές
Ελλειπτικές λέγονται οι προτάσεις από τις οποίες παραλείπονται ένας ή περισσότεροι όροι, επειδή εύκολα εννοούνται από τα συμφραζόμενα ή από την κοινή γλωσσική πείρα.
→ Ἐτίμα τότε τοὺς ἀγαθούς.
Από την πρόταση λείπει το υποκείμενο ἡ πόλις.
→ Mηδὲν ἄγαν. (= Να αποφεύγεις την υπερβολή.)
Από την πρόταση λείπει το ρήμα [ποίει] και το υποκείμενο [σύ]
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Τι κάνεις; = λείπει το υποκείμενο.
Είμαι καλά. = λείπει το υποκείμενο.
Εσύ; = λείπει το ρήμα.
Επαυξημένες
Επαυξημένες λέγονται οι προτάσεις που περιλαμβάνουν και προσδιορισμούς. Οι προσδιορισμοί διακρίνονται σε ομοιόπτωτους ονοματικούς σε ετερόπτωτους ονοματικούς και σε επιρρηματικούς.
→ Ἡ πόλις ἡμῶν ἐτίμα τότε τοὺς ἀγαθούς.
Η πρόταση έχει δύο προσδιορισμούς: τον ονοματικό ετερόπτωτο ἡμῶν και τον επιρρηματικό τότε.
→ Εἶδε τὴν γυναῖκα χαμαὶ καθημένην. (= Είδε τη γυναίκα να κάθεται κάτω.)
Η πρόταση έχει τον επιρρηματικό προσδιορισμό χαμαί.
Παραδείγματα από τα νέα ελληνικά.
Ο όμορφος Γιάννης κοιμάται ήσυχα στο κρεβάτι. = Η λέξη όμορφος είναι ομοιόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός και η λέξη ήσυχα είναι επιρρηματικός προσδιορισμός.
ΠΡΟΣΟΧΗ
Μια πρόταση μπορεί να είναι ταυτόχρονα:
σύνθετη και ελλειπτική ή
σύνθετη και επαυξημένη ή
ελλειπτική και επαυξημένη ή
ελλειπτική και σύνθετη και επαυξημένη.
Η απλή πρόταση δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο εκτός από απλή.
Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας Α', Β', Γ' Γυμνασίου, Πολυξένη Μπίλλα, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α 2007
Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής, Α. Β. Μουμτζάκης, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση 2006
Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (σε 66 ενότητες), Ν.Σπ. Ασωνίτη, Β.Δ. Αναγνωστόπουλου, Αθήνα χ.χ.
Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Λιναρδής Ιωάννης, εκδ. Χατζηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2009
Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας, Καραδήμος Ιωάννης, εκδ. Φίλιππος, Θεσσαλονίκη, 1992
Συντακτικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Κωνσταντίνος Σ. Κατεβαίνης, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1978
