διδακτικές περιπλανήσεις

φιλόλογοι όλου του κόσμου... δικτυωθείτε

Κόλλιας Χρήστος

Γας ομφαλός

Το ποίημα είναι σε ένα πρώτο επίπεδο αφήγηση ενός μοναχικού αρχαιολογικού περιπάτου μιας γυναίκας σημαδεμένης από τον θάνατο του αγαπημένου της προσώπου. Σε ένα δεύτερο επίπεδο ένα σχόλιο για τη φθορά, την απώλεια, τον υπαρξιακό φόβο που προκαλεί η επαφή του ανθρώπου με τις ορατές συνέπειες του χρόνου πάνω στα πράγματα.

Ένας αρχαιολογικός χώρος. Γιατί;

Η ποιήτρια έχει σκοπό να μας μιλήσει για το πέρασμα του χρόνου για τα σημάδια που αφήνει και τη φθορά του πάνω στα πράγματα. Θέλει να εκφράσει την υπαρξιακή της αγωνία και το φόβο της μπροστά στο γεγονός του  θανάτου. Ο θάνατος του αγαπημένου της την έχει συντρίψει, έχει κομματιάσει την προσωπικότητά της, της έχει αφήσει ερείπια.

Έτσι λοιπόν η περιήγηση στον αρχαιολογικό χώρο παίρνει μια άλλη διάσταση από μια απλή ξενάγηση. Α ερείπια , τα κομμάτια των αρχαίων κτισμάτων που κείτονται ριγμένα στο έδαφος , η φθορά των μνημείων από το πέρασμα του χρόνου, η χαμένη δόξα, η ζωή που κρύβεται πίσω από τα μάρμαρα, όλα αυτά γίνονται σύμβολά της δικής της ερειπωμένης ζωής.

Οι Δελφοί. Γιατί;

Θα μπορούσε να είναι ένας οποιοσδήποτε άλλος αρχαιολογικός χώρος. Η ιδιαίτερη προτίμηση στους Δελφούς μπορεί να εξηγηθεί από τον χαρακτηρισμό τους ως ομφαλού της Γης , από τον οποίο τιτλοφορείται και το ποίημά μας. Το αγαπημένο και ταυτόχρονα χαμένο για τη ποιήτρια πρόσωπο μπορεί να θεωρηθεί ως ένας άλλος ομφαλός της γης για την ίδια, ως το ουσιαστικότερο και κεντρικό πρόσωπο στη δική της ζωή.

Επιπλέον οι Δελφοί έχουν σχέση με το χρόνο καθώς ως το σημαντικότερο μαντείο της αρχαιότητας γινόταν αποδέκτης της επιθυμίας των ανθρώπων να προβλέψουν και να κατευθύνουν το μέλλον τους. Αυτή η μάταιη προσπάθειά τους αντικατοπτρίζει και την τραγικότητα της ποιήτριας που είναι αντιμέτωπη με την απρόβλεπτη ανατροπή της ζωής της.

Μετάβαση από το πραγματικό στις σκέψεις του υποκειμένου, στις μεταφυσικές ανησυχίες , στις μνήμες.

Αυτή η μετάβαση επιτυγχάνεται μέσα από τον τρόπο που χειρίζεται τη γλώσσα η Δημουλά. Ασύμβατα υποκείμενα( αναστηλώνεται ο Νοέμβρης), συνεκδοχές

( μελιστάλλακτα κεντριά), παρομοιώσεις ( βράχοι- τζαμπατζήδες θετρόφιλοι), μεταφορές, υπερρεαλιστικές εικόνες ( κάνιστρα που ραίνουν πεταλούδες) , όλα αυτά δημιουργούν μια εξωπραγματική περιγραφή που βοηθά και το ποιητικό εγώ αλλά και τον αναγνώστη να μεταφερθεί από τον αντικειμενικό κόσμο στον υπεραισθητό ποιητικό κόσμο της Δημουλά.

Παλινδρομική μετάβαση από το παρελθόν στο παρόν  

Η παρούσα εικόνα του αρχαιολογικού χώρου δίνει την αφορμή στην αφηγήτρια για ένα ταξίδι στο παρελθόν. Τα αγάλματα, το στάδιο, το θέατρο, το άδυτο του μαντείου, την μεταφέρουν στο παρελθόν, την εποχή που όλα αυτά ήταν ζωντανά, ένδοξα, γεμάτα κίνηση και ήχο. Ταυτόχρονα αυτό το παρελθόν έρχεται να της θυμίσει τη δική της « ένδοξη» ζωή, την ερμηνεία της μαζί με τον σύντροφό της και στη συνέχεια να επιτείνει το αίσθημα της εγκατάλειψης που νιώθει τώρα στο δικό της παρόν, το οποίο ταυτίζεται με την εγκατάλειψη του χώρου που ξεναγείται.

Μετάβαση από το μεγαλειώδες στο καθημερινό

Στο ποίημα περνάμε από το μεγαλειώδες , τις πομπές, τις θεατρικές παραστάσεις, τα στάδια, το μεγαλείο του αρχαίου πολιτισμού, στο καθημερινό και το ευτελές, στις καντίνες, τα σάντουιτς, τα εμφιαλωμένα νερά. Στόχος της ποιήτριας είναι να συνδέσει το μεγαλείο με την παρακμή, να δείξει πόσο εύκολα περνάμε από το ένα στο άλλο και από την άλλη πλευρά να μιλήσει για τη διάσταση του παρελθόντος με το παρόν

Μετάβαση από το γενικό στο προσωπικό

Μέσα από τους στοχασμούς της ποιήτριας περνάμε από το προσωπικό βίωμα σε γενικές αναφορές. Η προσωπική μοίρα συνδέεται με την μοίρα του ανθρώπου. Έτσι και αλλιώς τα συναισθήματα, οι σκέψεις, της ηρωίδας μας είναι κοινά για όλους μας. Ο φόβος και η αγωνία του ανθρώπου μπροστά στο θάνατο και το πέρασμα του χρόνο δεν είναι γνώρισμα ενός ανθρώπου μόνο. Όχι και μόνο

Η γλώσσα

Καθημερινό λεξιλόγιο

Λεκτικά σύνολα της καθαρεύουσας

Παράδοξη σύζευξη λέξεων

Πλήθος ποιητικών σημάτων- ανασημασιολόγηση των λέξεων

Στιχ. 1-5 αναστηλώνεται: το ρήμα θα το ξαναδούμε στο τέλος του ποιήματος (κύκλος) Η αφορμή λογικά δίνεται από μια προσπάθεια αρχαιολόγων να αναστηλώσουν ένα μνημείο. Το ρήμα όμως συνδέεται με το χρόνο Νοέμβρης. Μια προσπάθεια ίσως βελτίωσης μέσα στον φθινοπωρινό καιρό. Και σε δεύτερο επίπεδο μας προϊδεάζει για την προσπάθεια που πρέπει να κάνει η ποιήτρια για να αναστηλώσει τα κομμάτια της ζωής της.

Οι εικόνες όλες παραπέμπουν σε ένα φθινοπωρινό καιρό. Απόβροχο , κιτρινισμένα φύλλα, σύννεφα, μεταφέροντας έτσι και τα θλίψη και τη μελαγχολία του εσωτερικού της κόσμου στο τοπίο. Οι φθινοπωρινές σκηνές αυτές συνδέονται με τον αρχαιολογικό χώρο. Το απόβροχο απορροφάται από τις  μετόπες, τα σύννεφα μοιράζονται θρόνους, τα φύλλα καλύπτουν τις ζωφόρους.

Σχήματα : ασύνδετα λεκτικά σύνολα : αναστηλώνεται Νοέμβρης

                 Μεταφορές :αναστηλώνεται, ανάκτορα ανέμων

                 Προσωποποιήσεις : σύννεφα μοιράζονται θρόνους

Στιχ 6-14 1^ο σκηνικό δράσης, η πομπή

Έχουμε την αναπαράσταση μιας συνηθισμένης πομπής από τις αρχές του τόπου και τους ξένους βασιλιάδες που έχουν έρθει με τα δώρα τους για να ζητήσουν χρησμό από τον Θεό.

Σε πρώτο επίπεδο έχουμε την περιγραφή του χώρου με τα σκαλοπάτια του διαδρόμου, με τις σαρκοφάγους δεξιά και αριστερά  και τα ξερόχορτα και τις τσουκνίδες. Το σκηνικό αυτό ζωντανεύει. Γεμίζει από βασιλιάδες , φρουρούς , μάντεις, προσκυνητές.

Έτσι σε δεύτερο επίπεδο γίνεται λόγος για τη μωροφιλοδοξία του ανθρώπου να καθορίσει το χρόνο και το μέλλον του, ενώ το μέλλον είναι βέβαιο και δεν είναι άλλο από το θάνατο. Οι σαρκοφάγοι γίνονται σύμβολο του θανάτου και της φθοράς του ανθρώπινου σώματος. 

Σχήματα: ασύμβατα λεκτικά σύνολα- κρυφές συνεκδοχές πομπή σκαλοπατιών αντί σκαλοπάτια πομπής ( όπου η λέξη πομπή θα ήταν στη θέση του κοινού που συμμετέχει σ’ αυτή)

                  Προσκυνητές προφητείας ( αντί προφητών)

                  Φρουρά της ροής ( αντί του χρόνου που ρέει, ή των ανθρώπων που πο-

                                                 ρεύονται)

            Προσωποποιήσεις: οι κοιλαράδες αιώνες

                                           Η φιλοδοξία που στέλνει δώρα

            Επανάληψη: οι σαρκοφάγοι

            Παρομοιώσεις: οι τσουκνίδες και τα ξερόχορτα ως περικνημίδες

                                      Οι επαναλήψεις του χρόνου ως παλλακίδες

Ειρωνεία: οι κοιλαράδες αιώνες, η φιλοδοξία που στέλνει δώρα, οι επαναλήψεις παλλακίδες. Όλες αυτές οι ειρωνικές αναφορές στοχεύουν να χλευάσουν την μάταιη προσπάθεια του ανθρώπου να κατευθύνει την ιστορία και τη φιλοδοξία του να κερδίσει την αιωνιότητα. Ο χρόνος όμως έχει τη δική του δύναμη, η ιστορία επαναλαμβάνεται χωρίς να δίνει σημασία στα πρόσωπα, ο θάνατος, οι σαρκοφάγοι, περιμένουν εκατέρωθεν ως φρουροί από τους οποίους κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει.

Στιχ 15-18

 Σκέψεις, στοχασμοί της ποιήτριας

Σημείο σύνδεσης με τα προηγούμενα: καθ’ οδόν. Η πομπή της προηγούμενης ενότητας, ο θάνατος με τις σαρκοφάγους, η τιμητική πομπή με τους βασιλιάδες και τις αρχές του τόπου, της φέρνουν στο νου το αγαπημένο πρόσωπό της, τον χαμένο της σύντροφο.

Περνάμε πια ξεκάθαρα στο δεύτερο επίπεδο , στους στοχασμούς της ποιήτριας.

Για σένα, σου: η θλίψη συγκεκριμενοποιείται. Η αιτία της βρίσκεται στην απουσία του Εσύ. Σ’ αυτό το Εσύ νιώθει την ανάγκη να απονείμει ένα φόρο τιμής ( μια σκέψη στέψης ή καλύτερα όπως λέει η ίδια μια στέψη σκέψης) για την ανδραγαθία του που δεν είναι άλλη από τη σεμνή και αξιοπρεπή ζωή του. Ένα Εσύ που σαν άλλος άγνωστος στρατιώτης παρέμεινε αφανής μεν αλλά τόσο σημαντικός για τη ζωή της ποιήτριας.

Σχήματα: παρώνυμο  στέψη- σκέψη

                Εωτερικός διάλογος

                Διακειμενικότητα: οι αφανείς παραπέμπουν στον Επιτάφιο του Θουκυδίδη

                 Μεταφορά :στέψη

               Η συνεκφορά στέψη σκέψης μπορεί να διαβαστεί με δύο τρόπους και μεταφορικά : ως «στέψη» μιας σκέψης και αλλάζοντας τον προσδιορισμό , ως σκέψη μιας στέψης

Στιχ. 19-24 Θέατρο

Σύνδεση. Το εσύ και η αναφορά στην απουσία του την οδηγεί σε μια ανασκόπηση της ζωής της, της «ερμηνείας μας» η οποία γίνεται μέσα από την περιγραφή/ αφήγηση μιας θεατρικής παράστασης.

2^ο δρώμενο. Μετά την πομπή η ποιήτρια ξεναγεί τον εαυτό της στον θεατρικό χώρο των Δελφών. Η κίνηση και ο ήχος είναι βασικά στοιχεία και αυτής της ενότητας.

( κρέμονται, σκαρφαλωμένοι, ραίνουν, αιώρηση, μπιζάρουν, χειροκροτήματα) στοιχεία που έρχονται σε αντίθεση τόσο με την ακινησία και την εγκατάλειψη του αρχαιολογικού χώρου, όσο και με την αδράνεια και την απουσία ζωντάνιας και κίνησης στη ζωή της ποιήτριας μετά το θάνατο του «εσύ»

Εικόνα θεάτρου. Το θέατρο δείχνει και αυτό εγκαταλειμμένο. Πέτρες παίζουν το ρόλο των ταξιθετριών, θυμάρια των επισήμων, βράχοι των τζαμπατζήδων θεατρόφιλων, η αυλαία της πρωταγωνίστριας. Η παρακμή χειροκροτά τους ηθοποιούς, οι μέλισσες μπιζάρουν την ερμηνεία τους και ιπτάμενα κάνιστρα ραίνουν με πεταλούδες. Η ζωή τελικά μόνο ως εξωπραγματική εικόνα μπορεί να αναπαρασταθεί. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κίνηση, ζητωκραυγές, καμιά ζωντανή  παρουσία.

Γενικές αναφορές. Σε ένα ακόμα επίπεδο στο κομμάτι αυτό έρχεται σε αντίθεση η σύγχρονη πραγματικότητα με το αρχαίο παρελθόν. Το θέατρο, η τραγωδία, η σημαντικότερη ίσως μορφή του αρχαίου ποιητικού λόγου, παρουσιάζεται με έναν ειρωνικό τρόπο επιλέγοντας λεπτομέρειες για να δείξουν τη στείρα, υλιστική και υποκριτική στάση με την οποία αντιμετωπίζουν τις θεατρικές παραστάσεις οι σύγχρονοι Έλληνες. Έτσι θα μας μιλήσει για τζαμπατζήδες θεατρόφιλους, για μπιζάρισμα από μέλισσες, για ενθουσιώδη χειροκροτήματα της παρακμής. Το σκηνικό μας θυμίζει τους στίχους του Σεφέρη « με τα’ αρχαία μνημεία και τη σύγχρονη θλίψη»

Το δεύτερο επίπεδο/  η υπόθεση του έργου ήταν η ίδια η ζωή τους, στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξε το τέλος, η αυλαία, ο θάνατος.

Σχήματα

Προσωποποιήσεις: θυμάρια, βράχοι, αυλαία, μέλισσες, παρακμή, κάνιστρα

Παρομοιώσεις: βράχοι ως θεατρόφιλοι, θυμάρια ως επίσημοι κτλ

Μεταφορές: κρέμονται, σκαρφαλωμένοι, φρεσκοκομμένες πεταλούδες

Οξύμωρο: χειροκροτήματα παρακμής

Συνεκδοχή: μελιστάλακτα κεντριά αντί έντομα

Υπερρεαλιστική εικόνα : τα ιπτάμενα κάνιστρα που ραίνουν με πεταλούδες αντί με ροδοπέταλα

Ο λόγος είναι κατ’ εξοχήν ποιητικός. Κάθε λέξη παίρνει διπλό περιεχόμενο. Έτσι, γίνεται πιο εύκολη η μετάβαση στο δεύτερο μεταφυσικό επίπεδο των στοχασμών της ποιήτριας.

Στιχ. 29-32 3^ο δρώμενο, το στάδιο

Άλλη μια σκηνή έντονης κίνησης , άλλη μια ηχητική εικόνα

Άλλη μια έμμεση αναφορά στο θάνατο, και στον κύκλο της ζωής που στενεύει.

Στο στάδιο το ποιητικό υποκείμενο παρακολουθεί νοητά μια σκηνή δρόμου. Οι θεατές εξακοντίζουν ιαχές, επευφημούν τους δρομείς οι οποίοι όμως απροσωποποιούνται , γίνονται οι ίδιοι οι κύκλοι του σταδίου και η νίκη τους βρίσκεται μόνο και μόνο στην ολοκλήρωσή τους.

Δεύτερο επίπεδο. Στη ζωή της αφηγήτριας ένας ακόμα κύκλος της ζωής έχει στενέψει και έχει κλείσει.

Στιχ 33-36 η Πυθία

Η ποιήτρια συνεχίζει τη ξενάγησή της στον εξωτερικό χώρο. Στέρνες, βωμοί, άδυτο, υδραγωγεία. Μάλιστα όλα αυτά παρουσιάζονται ασθματικά χωρίς κόμματα, δείγμα και αυτό της γρήγορης κίνησης αλλά και ίσως της επιφανειακής ξενάγησης των περισσοτέρων στους αρχαιολογικούς χώρους.

Πυθία: η ξενάγηση καταλήγει στο κεντρικό πρόσωπο των Δελφών, την Πυθία. Η αναφορά στη μάντισσα δίνει την αφορμή για ένα στοχασμό πάνω στην ανθρώπινη ζωή. Οι προσκυνητές του μαντείου προσπαθούν να καθορίσουν τη ζωή τους, να προβλέψουν το μέλλον ξεχνώντας ότι η μόνη βεβαιότητα του ανθρώπου είναι ο ίδιος ο θάνατος, «οι σαρκοφάγοι πάλι» έτσι και η ποιήτρια είχε σχεδιάσει τη ζωή της πάνω στην ύπαρξη του άλλου και τώρα χλευάζει την ματαιότητα των σχεδίων της. Ξέρει όμως ότι η ζωή έχει τη δύναμη να «αποφεύγει το χρησμό της». Ξέρει ότι δεν έκανε κάτι παράλογο, αλλά συμπεριφέρθηκε όπως όλοι οι άνθρωποι οι οποίοι ευτυχώς ζουν με την ψευδαίσθηση της αθανασίας μέχρι βέβαια την έλευση του αναπόφευκτου.

Σχήματα: επανάληψη της σαρκοφάγου (βασικό μοτίβου του ποιήματος)

                Αντίθεση ζωής θανάτου

                Ασύμβατα λεκτικά σύνολα: υδραγωγεία κινήτρων

Στιχ 37-46 το μουσείο- οι σπασμένες αρτιότητες

Η ποιήτρια μεταφέρεται στον εσωτερικό χώρο του μουσείου. Από τα εκθέματα επιλέγει αυτά που έχουν μείνει ακρωτηριασμένα, ελλιπή. Εκθέματα δηλαδή που ήταν ακέραια και εξέφραζαν την τελειότητα ενώ τώρα είναι σπασμένα. Σχόλιο πάνω στην ολοκληρωμένη προηγούμενη ζωή της που έμεινε τώρα και αυτή κομματιασμένη.

Μάλιστα διαλέγει κομμάτια αγαλμάτων που υποδηλώνουν μια κίνηση την οποία τώρα «ειρωνεύεται» η ακινησία και η αποσπασματικότητα του αγάλματος. Ακόμα μπορούμε να επισημάνουμε ότι διαλέγει μορφές οι οποίες χαρακτηρίζονται από μάταιες κινήσεις.

Το κάτω μέρος τρεχούσης γυναικός. Το κάτω μέρος μάταια προσπαθεί να κινήσει το ανύπαρκτο σώμα.

Η κουλουριασμένη κίνηση. Η μάταιη προσπάθεια του πολεμιστή να αποφύγει το θάνατο

Το σπασμένο κάτοπτρο της δούλης. Ένα ειρωνικό σχόλιο στη ματαιοδοξία της σωματικής ομορφιάς. Η δούλη μπορεί να έχει τον καθρέφτης της αλλά ξεχνά την κατάστασή της που δεν αλλάζει με στολίδια.

Η Σφίγγα. Τα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Η υπαρξιακή αγωνία παραμένει μετέωρη.

Στιχ 47-48 η εμπορευματοποίηση

Η αντίθεση που είδαμε μεταξύ αρχαίου κόσμου και σύγχρονου στο θέατρο γίνεται πιο αισθητή όταν η ποιήτρια απομακρύνεται από τον αρχαιολογικό χώρο. Εκεί θα έρθει αντιμέτωπη με την εμπορευματοποίηση της αρχαιότητας από τον σύγχρονο Έλληνα. Ένα ακόμα στοιχείο παρακμής που επιτείνει τη μελαγχολία και το αδιέξοδο της ποιήτριας.

Εμφιαλωμένο λάλον ύδωρ. Τα μπουκαλάκια του εμφιαλωμένου νερού , τόσο περιζήτητα στους περιηγητές αλλά και ευκαιρία εμπορικού κέρδους, ταυτίζονται με το λάλον ύδωρ, το ιερό νερό της Κασταλίας.

Η αναφορά στο λάλον ύδωρ μπορεί να συσχετίζεται για άλλη μια φορά με το τέλος και το θάνατο καθώς η φράση βρίσκεται στο τελευταίο χρησμό του μαντείου.

Στιχ 49-57 ο φόβος

Αναστηλώνω: επανερχόμαστε στην αρχική προσπάθεια της αναστήλωσης. Τώρα η ποιήτρια προσπαθεί να διαβάσει επιγραφές που βρίσκονται σκόρπιες στον αρχαιολογικό χώρο. Καταφέρνει να διαβάσει μόνο το ρήμα ΕΠΤΟΗΘΗ , που μάλιστα γράφεται με κεφαλαία όπως στις επιγραφές αλλά και τη δεύτερη φορά που αναφέρεται (δείγμα της καίριας σημασίας του) κρατά το κεφαλαίο γράμμα στην αρχή του Επτοήθη. Το δικό της τελικό συναίσθημα το οποίο καταφέρνει να διαβάσει είναι λοιπόν ο φόβος. Είναι ο φόβος για τη ζωή της από δω και πέρα, είναι ο φόβος απέναντι στη φθορά του χρόνου, είναι ο φόβος, η υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου απέναντι στο φαινόμενο του θανάτου.

Όχι μόνο. Το συναίσθημα αυτό το φόβου λοιπόν δεν είναι προσωπικό, είναι καθολικό, είναι γνώρισμα του ανθρώπου, ακουστό ανά τον κόσμο.

Το σκληρό έμαθα πως χαράζει αλλά όχι πως χαράζεται. Άλλος ένας στοχασμός της ποιήτριας. Η μοίρα , το αναπόφευκτο για τον άνθρωπό είναι γνωστό πως πληγώνει, χαράζει , αφήνει ανεξίτηλα τα σημάδια του , όπως τα γράμματα στο μάρμαρο. Η ποιήτρια όμως δεν έχει καταφέρνει ακόμα να μάθει τον τρόπο να το διαβάζει, να το αντιμετωπίζει, να το παλεύει.