διδακτικές περιπλανήσεις

φιλόλογοι όλου του κόσμου... δικτυωθείτε

Κόλλιας Χρήστος

Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνή 595μ.Χ.

Τίτλος : ένας τεράστιος τίτλος για ένα μικρό ποίημα. Το 1921 η λέξη « μελαγχολία» ως τίτλος ποιημάτων ήταν από τις πιο χρησιμοποιημένες. Έρχεται λοιπόν ο Καβάφης να γράψει κι αυτός ένα ποίημα με τον οποίο θέλει να εκφράσει τη μελαγχολία του.. καταλαβαίνει όμως ότι η λέξη είναι φθαρμένη ..Έπρεπε να ανανεώσει τον κλασικό τίτλο που περιείχε μόνο τη λέξη «μελαγχολία». Απ’ την άλλη κλείνει ειρωνικά το μάτι σε όλους αυτούς τους ποιητές του καιρού του. Μην κάνετε έτσι , μελαγχολούσαν κι άλλοι ποιητές σε άλλους τόπους και άλλους καιρούς.

Επιπλέον , θα μπορούσε ο τίτλος να είναι « μελαγχολία ποιητού» τι χρειάζεται ο Ιάσωνας Κλεάνδρου , ένα φανταστικό πρόσωπο και μάλιστα στο τίτλο. Διαβάζοντας το ποίημα , βλέπουμε ότι ο ποιητής μέσα σ’ αυτό ξεγυμνώνει τον πόνο του. Θέλει να εκφράσει τον δικό του πόνο για τα γηρατειά, αλλά δε θέλει να τον φανερώσει. Για να κρυφτεί απ’ τον αναγνώστη χρησιμοποιεί ένα προσωπείο, το οποίο σκιαγραφεί στον τίτλο. Χρεώνει όλο τον πόνο του σε άλλο. Ποιητής βέβαια είναι και ο Καβάφης . Στο ποίημα μάλιστα δεν υπάρχει αναφορά στον Ιάσωνα, παρά μόνο στον τίτλο. Ο Καβάφης λοιπόν και κρύβεται αλλά και φανερώνεται. Μας λέει : μην πιστέψετε το προσωπείο . και εγώ ποιητής είμαι . και εγώ τον ίδιο πόνο νιώθω.

Ιάσωνας Κλεάνδρου. = φανταστικό πρόσωπο  :όπως και στην περίπτωση του Φερνάζη ο Ιάσωνας δίνει μια διαχρονική και καθολική αξία στα όσα λέει στο ποίημα. Αφού είναι ένα φανταστικό πρόσωπο θα μπορούσε να είναι ο οποισδήποτε ποιητής σε οποιαδήποτε εποχή. Τι χρειάζονται τότε οι προδσδιορισμοί «εν Κομμαγηνή» και «595 μ.Χ.» ; ένα φανταστικό πρόσωπο θα μπορούσε να κινείται στο χώρο της φαντασίας , έξω από την πραγματικότητα. Ο Καβάφης είναι όμως ρεαλιστής ποιητής. Του χρειάζεται το ιστορικό πλαίσιο για να μας πείσει ότι πράγματι ο ποιητής αυτός και τα αισθήματά του δεν είναι προιόντα του ονείρου. Η ποιητική μορφή αποκτά σάρκα και οστά.

Το ποίημα

«Το γήρασμα…. καμιά» η φθορά του σώματος και της μορφής που επέρχεται με το πέρασμα του χρόνου αρχίζει να γίνεται ορατή στον Ιάσωνα. Ο Καβάφης είναι τώρα 55 ετών. Βλέπει και αισθάνεται τα πρώτα σημάδια του γήρατος. Η λάμψη , η φρεσκάδα , η ομορφιά των χαρακτηριστικών χάνονται σταδιακά. Δε γερνάει όμως μόνο το σώμα , που βέβαια για τον ηδονικό Καβάφη είναι πολύ σημαντικό, πρωταρχικό θα λέγαμε. «γερνάει» και η όρεξη και η δύναμη για ζωή. Όλα αυτά τον τρομοκρατούν , τον πανικοβάλλουν. Ο ποιητής δεν έχει συμφιλιωθεί με την ανημποριά και την ασχήμια. Δεν μπορεί να τα αντέξει. «δεν έχει εγκαρτέρηση καμιά» έτσι βιώνει αυτήν την κατάσταση ως πληγή από φρικτό μαχαίρι». Η παρομοίωση του πόνου των γηρατειών με το πόνο από ένα μαχαίρι είναι αρκετά δυνατή και στόχο έχει να δείξει τη φρίκη αλλά και τη μη δυνατότητα σωτηρίας.   ο στίχος μάλιστα επαναλαμβάνεται για να καταστήσει ολοφάνερη την επίδραση που έχει στον ποιητή το γήρασμα του σώματος και της μορφής..

«Εις σε προστρέχω τέχνη της ποιήσεως». Η τέχνη είναι το καταφύγιο του ποιητή. Η μόνη του παρηγοριά. Με αυτήν πιστεύει ότι θα γιατρέψει τη φθορά του χρόνου. Η προσωποποίηση το δεύτερο πρόσωπο « σε» δίνει ζωντάνια στο ποίημα αλλά και το ρήμα «προστρέχω» και τα κεφαλαία γράμματα «Τέχνη» και «Ποίηση» δίνουν στην επίκληση έναν λατρευτικό τόνο. Μπροστά μας έχουμε μια εικόνα ικεσίας. Ο ποιητής ,ως πιστός, προστρέχει ικέτης στο βωμό της θεάς – Ποίησης για να ζητήσει τη βοήθειά της.

«Κάπως- νάρκης του άλγους- δοκιμές» : ο ποιητής όμως είναι βαθιά συνειδητοποιημένος άνθρωπος. Ξέρει το αναπόφευκτο των γηρατειών. Ξέρει ότι κανείς δεν μπορεί να νικήσει τον χρόνο. Δεν περιμένει μια ριζική θεραπεία. Επιζητά απλώς μια πρόσκαιρη ανακούφιση ,να κατευνάσει τον πόνο , να ναρκώσει το άλγος, να μη νιώθεται η πληγή.. Και βέβαια δεν είναι σίγουρος για το αποτέλεσμα. Η ποίηση θα δοκιμάσει, ξέρει κάπως , δε μπορεί να θεραπεύσει τα πάντα . ο Καβάφης λοιπόν δεν έχει αυταπάτες .

«εν φαντασία και λόγω» τα φάρμακα της ποίησης είναι αφενός η δύναμη της φαντασίας, που οδηγεί το νου του ποιητή εκεί όπου ο κοινός νους των ανθρώπων δε μπορεί να φτάσει. Τη φαντασία τη χρησιμοποιεί ειδικά ο Καβάφης σε πολλά ποιήματά του για να ξαναζωντανέψει τις μνήμες από το παρελθόν , τις όμορφες εμπειρίες της νιότης. (ας θυμηθούμε και τον Καισαρίωνα «τόσο πλήρως σε φαντάσθηκα»). Αφετέρου η μαγική λειτουργία του Λόγου, της γλώσσας , που αισθητοποιεί τις ποιητικές συλλήψεις. Βέβαια η λέξη λόγος έχει πάντα και την έννοια της ενδιάθετης σκέψης.

«που κάμνουνε –για λίγο- να μη νιώθεται η πληγή» η ποίηση δύναται να βοηθήσει τον ποιητή να ξεχαστεί για λίγο , να ευτυχήσει μέσα απ’ τη χαρά της δημιουργίας, να εκτονωθεί με την αισθητοποίηση του πάθους του, να ξεπεράσει τα γηρατειά μα την ανάπλαση και την αναβίωση των χαρούν της νιότης.

  Αυτά όμως δεν κρατούν πολύ. Η πραγματικότητα είναι αμείλικτη.η δράση των φαρμάκων της Ποίησης είναι πρόσκαιρη προσωρινή.

«-για λίγο-»    άλλη μια ένδειξη της σημασίας που παίζει η στίξη στον Καβάφη. το για λίγο μπαίνει ανάμεσα σε δύο παύλες και έτσι και η μορφή του ποιήματος μας δείχνει αυτό το μικρό χρονικό διάστημα στο οποίο καταφέρνει η ποίηση να δράσει και να ανακουφίσει τον ποιητή από τον πόνο των γηρατειών. Το μικρό αυτό κομμάτι αποκόπτεται από το υπόλοιπο ποίημα με τις δύο παύλες , όπως το μικρό κομμάτι της ποιητικής λειτουργίας παραμένει ξεχωριστό από την υπόλοιπη ζωή.

Εκφραστικά μέσα

Υπαλλαγή: φρικτό μαχαίρι αντί φρικτή πληγή

Μεταφορά: φρικτή πληγή

Προσωποποίηση : η Ποίηση , η Φαντασία και ο Λόγος

Υπερβατό: νάρκης του άλγους δοκιμές αντί δοκιμές νάρκης του άλγους

Αποστροφή και προσφώνηση : εις σε προστρέχω

Δύο ενότητες

Η δεύτερη ενότητα επαναλαμβάνει το περιέχομενο της πρώτης. Υπάρχει μάλιστα μια σαφής αντιστοιχία

Στιχ 1-2 «το γήρασμα του σώματος και της μορφής μου είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι» ----- στιχ7 «είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι»

Στιχ 3 «δεν έχω εγκαρτέρηση καμιά»  ----- η παύλα στον 7^ο στίχο

Στιχ4-5 εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως που κάπως ξέρεις από φάρμακα» ---- στιχ 8 «τα φάρμακα σου φέρε Τέχνη της Ποιήσεως»

Στιχ 6 νάρκης του άλγους δοκιμές» --- που κάμνουνε –για λίγο- να μη νιώθεται η πληγή.

Η δεύτερη ενότητα αποτελεί μια γενίκευση της πρώτης. Ο ποιητής εκφράζει τον ίδιο πόνο , επαναλαμβάνει την ίδια παράκληση προς την ποίηση με λιγότερα λόγια. Η επανάληψη αυτή προσφέρει ένταση και δραματικότητα στο ποίημα , καθώς κάνει πιο έντονο τον πόνο του ποιητή και επιπλέον δίνει και την εικόνα της παράκλησης στο ποίημα  , αφού στις προσευχές μας συνήθως επαναλαμβάνουμε τα αιτήματά μας προς το θεό.