διδακτικές περιπλανήσεις

φιλόλογοι όλου του κόσμου... δικτυωθείτε

Κόλλιας Χρήστος

Καβάφης

Καισαρίων

Ο ρόλος της ποίησης

Η ποίηση είναι το αντίδοτο κατά της φθοράς. Αυτή διασώζει από την αφάνεια ένα ιστορικό πρόσωπο και του δίνει μια θέση στην αιωνιότητα. Αναπληρώνει τα κενά της ιστορίας , ανασκευάζει την ιστορία. Έχει τη  δύναμη να δει την αληθινή πλευρά των ανθρώπων , να επικεντρώσει το ενδιαφέρον της στις πραγματικά σημαντικές στιγμές των ηρώων και όχι στην επιφάνεια της ιστορίας. 

Ο Καβάφης με το δικό του «Καισαρίωνα» έρχεται και αποκαθιστά την αδικία που επιφύλαξε η ιστορία στον αδικοχαμένο γιο της Κλεοπάτρας.

Πρέπει βέβαια να τονίσουμε ότι η ιστορία και η ποίηση έχουν διαφορετικά αντικείμενα. Δικαιολογημένα η ιστορία δεν επιφύλαξε την ανάλογη προσοχή στον Καισαρίωνα , αφού δεν πρόλαβε να παίξει σημαντικό ρόλο στην πολιτική ζωή της Ρώμης, εφόσον ο θάνατος τον πρόλαβε στα 17 του χρόνια. Για την  ποίηση αντίθετα  που την ενδιαφέρει ο άνθρωπος στην καθολικότητα του η μορφή του Καισαρίωνα, « ιδεώδη εν τη λύπη» του, μπορεί να συγκινήσει , να γοητεύσει τον ποιητή και έτσι να εστιάσει το ενδιαφέρον του σ’ αυτήν.

Η έμπνευση του ποιητή

Το ποίημα είναι χαρακτηριστικό της αυτοαναφορικότητας των ποιημάτων του Καβάφη. Η υπόθεση του είναι η παρακολούθηση της δημιουργίας ενός ποιήματος από τον ίδιο τον δημιουργό του. Το ποίημα μας εξιστορεί πως ο ποιητής εμπνέεται για να δημιουργήσει. Πρώτον αναζητά στην ιστορία το υπόβαθρο , το σκηνικό. Ψάχνει να βρει ιστορικά πρόσωπα να τα χρησιμοποιήσει ως ήρωες – προσωπεία , των ιδεών , καταστάσεων που θέλει να αισθητοποιήσει. Διαλέγει από την ιστορία πρόσωπα ασήμαντα ή φανταστικά για να τα πλάσει πιο ελεύθερα. Ύστερα προσπαθεί να κινητοποιήσει τη φαντασία του. Σβήνει τη λάμπα- το σκοτάδι βοηθά να απομακρυνθεί από την πραγματικότητα-  τοποθετεί το νέο σκηνικό στην κάμαρά του, στο δικό του κόσμο. Φτιάχνει δηλαδή μια υποβλητική ατμόσφαιρα με προσωπικά στοιχεία και εκεί το ιστορικό πρόσωπο – προιόν τώρα της φαντασίας του ποιητή- παίρνει τις διαστάσεις που θέλει ο δημιουργός σύμφωνα με τις μνήμες και τις εμπειρίες του. Τίποτα λοιπόν δε γίνεται τυχαία στην ποίηση του Καβάφη.

Επιμέρους ανάλυση

Α ενότητα 

«Εν μέρει….διαβάσω» ο Καβάφης έχει αποκληθεί και ποιητής της βιβλιοθήκης ή αναγνώστης – ποιητής. Αναζητά την έμπνευσή του πράγματι στα διαβάσματά του. Το ενδιαφέρον του όπως είναι γνωστό το τραβά η ιστορία και μάλιστα η ελληνιστική περίοδος « των Πτολεμαίων- οι Βερενίκες – οι Κλεοπάτρες – ο Καισαρίων» και βέβαια η Αίγυπτος , ο δικός του χώρος (οι Πτολεμαίοι βασιλιάδες της Αιγύπτου)

Τα κίνητρα για να ασχοληθεί με τις επιγραφές αυτές είναι δύο:  πρώτον το ιστορικό ενδιαφέρον, η εξακρίβωση των συνθηκών εκείνης της εποχής και δεύτερον η ανία του μοναχικού ανθρώπου « και την ώρα να περάσω». Μας κάνει εντύπωση ο ρεαλισμός του Καβάφη. Η απουσία κάθε προσπάθειας να κρύψει την ασημαντότητα του κινήτρου του. Μας λέει ξεκάθαρα τα πραγματικά αίτια της ενασχόλησης του. Ειρωνεύεται τον ίδιο του τον εαυτό αλλά και όλους αυτούς που ασχολούνται με την έρευνα τέτοιων επιγραφών. Απ’ την αρχή λοιπόν ο Καβάφης υπονομεύει τη σημασία αυτών των επιγραφών.

«οι άφθονοι έπαινοι… θαυμαστές»βασικό στοιχείο αυτών των επιγραφών είναι οι έπαινοι προς τους βασιλιάδες. Oι έπαινοι όμως αυτοί είναι στερεότυποι , υπερβολικοί , ταιριάζουν σε όλους χωρίς καμία διάκριση. Ακόμα και οι γυναίκες των βασιλιάδων παρουσιάζονται κι αυτές θαυμαστές. Ο πληθυντικός αριθμός που χρησιμοποιεί ο Καβάφης «όλοι είναι λαμπροί – η βερενίκες η Κλεοπάτρες» είναι χαρακτηριστικός αυτής της γενίκευσης , η οποία βέβαια κρύβει υποκρισία , αυλοκολακεία και ψέμα. Είναι ευδιάκριτη λοιπόν τώρα η ειρωνεία του Καβάφη απέναντι σ’ αυτό το είδος των επιγραφών , απέναντι σ’ αυτά τα  ιστορικά κείμενα που μένουν στην επιφάνεια , δεν φτάνουν στην πραγματική διάσταση των πραγμάτων , απλώς χαρίζουν επαίνους σε όλους ανεξέλεγκτα,

η μορφή της ενότητας : μας κάνει εντύπωση η χρήση της ομοιοκαταληξίας η οποία δεν είναι συνηθισμένη στην ποίηση του Καβάφη. Μάλιστα  πρόκειται για μια άτεχνη , ανολοκλήρωτη  και φτωχή σε έμπνευση ομοιοκαταληξία. Στην αρχή ξεκινά ως πλεχτή , στη συνέχεια έχουμε δυο παραδείγματα ζευγαρωτής και δυο στίχοι μένουν ανομοιοκατάληκτοι. Ο ποιητής σκόπιμα επιλέγει να δώσει ομοιοκαταληξία σ’ αυτήν την ενότητα για να τη συνδέσει με τη μορφή των επιγραφών. Και στις επιγραφές οι συντάκτες τους ενδιαφέρονταν για τη μορφή των έργων τους  έτσι ώστε μέσα από ευχάριστα λόγια να κολακέψουν τους άρχοντες τους αδιαφορώντας για το περιεχόμενο. Και σκόπιμα φτιάχνει τόσο άσχημους συνδυασμούς για να ειρωνευτεί όλη αυτήν την επιμονή στα στολίδια και τη μορφή με τα οποία χάνεται η πραγματική ουσία της ποίησης.

Β ενότητα . μεταβατική ενότητα η οποία μας βοηθάει να περάσουμε στην εμφάνιση του καισαρίωνα

«όταν κατόρθωσα……αμέσως» μέσα από το πλήθος των Πτολεμαίων ο Καβάφης ξεχωρίζει τον Καισαρίωνα. Από προηγούμενα ποιήματα ξέρουμε ότι η μορφή αυτή ασκούσε μεγάλη έλξη στον ποιητή (τυανεύς γλύπτης – αλεξανδρινοί βασιλείς). Αυτό που τον τραβάει σ’ αυτόν , όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα είναι  το τραγικό τέλος του. Ο Καισαρίων πεθαίνει 17 χρονών.    

Η ιστορία όμως δεν έχει δώσει σημασία στο πρόσωπο του. Μια μικρή και ασήμαντη αναφορά υπάρχει στις σελίδες των επιγραφών γι’ αυτόν.

Ο Καβάφης όμως ελκύεται από ασήμαντα ιστορικά πρόσωπα γιατί μπορεί έτσι να τα πλάσει όπως αυτός θέλει χωρίς περιορισμούς , η φαντασία του να δώσει την μορφή που επιθυμεί χωρίς να δεσμεύεται από τις ιστορικές γνώσεις.

Γ ενότητα η ποιητική μορφή του Καισαρίωνα

Η ποιητική μορφή είναι προιόν φαντασίας και μάλιστα συνειδητής. Δεν πρόκειται για παραίσθηση , καθώς ο ποιητής γνωρίζει ότι έχει μπροστά του ένα φανταστικό πρόσωπο. Έχουμε μπροστά μας έναν οραματισμό « έπλασα , φαντάσθηκα, μου φάνηκε» που όμως η ποίηση καταφέρνει να του δώσει ζωή «στάθηκε», να αναπαραστήσει τη στιγμή τη πιο δραματική της ζωής του Καισαρίωνα , λίγο πριν το θάνατό του.  

Στιχ 15. απ’ τον στίχο αυτόν ο Καβάφης απευθύνεται στον Καισαρίωνα και εξηγεί γιατί προτίμησε αυτόν. Το πρώτο πράγμα που τον τραβάει είναι η αόριστη γοητεία του. Αόριστη γιατί η ιστορία έχει ασχοληθεί με λίγες γραμμές , αόριστη γιατί είναι προίον της φαντασίας του, δεν έχει ακόμα αποκρυσταλλωθεί- αισθητοποιηθεί.Τώρα ξεκινά η προσπάθειά του να τον παραστήσει τόσο σωματικά όσο και ψυχικά.

 Επίσης με την αποστροφή αυτή – α να ήρθες εσύ- το ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα και δραματικότητα, ο Καισαρίωνας γίνεται ένας σύγχρονος με τον ποιητή ήρωα που συνδιαλέγεται μαζί του.

Στιχ 16-18. βοηθός σ’ αυτήν την προσπάθεια του ποιητή η ιστορία με τα κενά της πληροφόρησης. Αυτά διευκολύνουν το έργο της ποίησης, αφήνον πλατιά περιθώρια για την εκδήλωση της ποιητικής φαντασίας. Μπορεί ο ποιητής να πλάσει την ποιητική μορφή σύμφωνα με τις αισθητικές του προτιμήσεις χωρίς δεσμεύσεις.

Στιχ19-21 «ωραίο , αισθηματικό – ονειρώδη συμπαθητική  εμορφιά» γενικά αόριστα χαρακτηριστικά σωματικά και ψυχικά που αφήνουν και τη φαντασία του αναγνώστη να φτιάξει το δικό της Καισαρίωνα. Δεν αποδίδεται κάτι συγκεκριμένο αλλά αφήνουν να εννοηθεί η εντύπωση που προκαλούσε ο Καισαρίων, καθώς μαγνήτιζε και γοήτευε τους άλλους και βέβαια και τον ποιητή. Το «ονειρώδη» μάλιστα εξιδανικεύει την ομορφιά του Καισαρίωνα 

Στιχ 22 η μορφή του όμως, χωρίς να δηλώνεται,πλάθεται πλήρως. (δεν έχουν σημασία τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά αφού η ομορφιά είναι υποκειμενικό στοιχείο). Ο Καισαρίων παρουσιάζεται μπροστά στον ποιητή ολοζώντανος

Στιχ 23-24 το όραμα αυτό διευκολύνεται από το μισοσκόταδο. Το φως μας εμποδίζει να ξεφύγουμε από την πραγματικότητα καθώς τα πράγματα μας κρατούν στο παρόν, αντίθετα το σκοτάδι είναι η αφορμή της αναπόλησης ,της εξομολόγησης. Είναι σημαντικό να τονίσουμε το σκόπιμο της ενέργειας του Καβάφη, ο οποίος προκαλεί ο ίδιος της έμπνευσή του- άφησα επίτηδες να σβήνει.

Στιχ 26-30 δίνονται πιο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που αποτυπώνουν τη ψυχική διάθεση του Καισαρίωνα « χλωμός και κουρασμένος». Ο Καισαρίων ξέρει ότι θα τον θανατώσουν, αλλά ελπίζει ότι έστω και τη τελευταία στιγμή μπορεί να τον σπλαχνισθούν. Η συμπεριφορά αυτή δε μας ξενίζει καθόλου. Μέχρι και τη τελευταία στιγμή οι μελλοθάνατοι ελπίζουν στη σωτηρία. Αυτό όμως που διακρίνει τον Καισαρίωνα είναι η αξιοπρέπειά του. Παραμένει ιδεώδης εν τη λύπη του, δε λυγίζει , διατηρεί την ακεραιότητά του σε μια δύσκολη στιγμή , στο μεταίχμιο της ελπίδας για ζωή και της βεβαιότητας του θανάτου.

Στιχ 30 «πολυκαισαρίη» ξαναγυρίζουμε στην ιστορία. Μπορούμε να διακρίνουμε μια μορφή κύκλου. Όμως τώρα η ποίηση παρουσιάζεται νικήτρια. Η ιστορία έχει δώσει την έμπνευση αλλά μετά χάνεται και ο ωραίος Καισαρίωνας που ηττήθηκε ιστορικά κερδίζει τους φαύλους που κατευθύνουν την ιστορία

«Πολυκαισρίη» στοιχείο διακειμενικότητας αφού η φράση είναι παρμένη από τον Πλούταρχο « ουκ αγαθόν πολυκαισαρίη» η οποία μάλιστα είναι παράφραση του Ομήρου (Ιλιάδα Β204 «ουκ αγαθόν πολυκοιρανίη»

διαφορές πρώτης με τρίτη ενότητα

γλώσσα : αρχαισμοί- λόγιοι τύποι --- απλή καθημερινή  

                    επίσημη ορολογία      ----- συναισθηματική γλώσσα

ύφος : πεζολογικό –ρεαλιστικό     ------ λυρικό , γεμάτο συναισθηματική έξαρση , 

                                                                ζωντανό , παραστατικό

αφήγηση: διήγηση                        ------- διάλογος : διαπροσωπική σχέση ποιητή ήρωα 

                                                                 θεατρικότητα

καισαρίωνας : ένας μεταξύ όλων των Πτολεμαίων ----- μόνος του

                        ασήμαντος                                                ποθητό ιδεατό πρόσωπο

                        αναφορά σε ένδοξες επιχειρήσεις             η αληθινή στιγμή του

                                                                                           του θανάτου

περιεχόμενο : οι επιγραφές χαρακτηρίζονται από ψεύτικα αισθήματα , επαίνους και κολακείες , που τα καλύπτον με μεγάλα λόγια και με  τα τεχνάσματα της μορφής -----

       η αληθινή ποίηση εκφράζει πραγματικά αισθήματα

ιστορία-----ποίηση: η πρώτη ενότητα μας δίνει τα ενδιαφέροντα της ιστορίας. Οι βασιλιάδες, οι ένδοξες μάχες , οι επιχειρήσεις. Χαρακτηριστικό της ιστορίας η γενίκευση, αφού πρέπει να δώσει το στίγμα μιας εποχής. Η δεύτερη ενότητα αναφέρεται στην ποίηση. Η ποίηση ενδιαφέρεται για το ανθρώπινο δράμα , για τις στιγμές που πράγματι φαίνεται το μεγαλείο ενός ανθρώπου.