Ο πραγματικός αρχηγός τής εκστρατείας ήταν ο Αλβανός Ομέρ Βρυώνης, ο οποίος γνώριζε τόσο τά εδάφη όσο καί τούς Έλληνες αρματολούς από τήν εποχή πού υπηρετούσαν μαζί τόν Αλή τών Ιωαννίνων. Ο Ομέρ Βρυώνης γνώριζε άπταιστα ελληνικά αφού προερχόταν από εξισλαμισθείσα χριστιανική οικογένεια. Οι πρόγονοί του ήταν Βυζαντινοί πρίγκηπες, οι οποίοι μετά τήν άλωση τής Κωνστανινούπολης βρήκαν καταφύγιο στή Βόρειο Ήπειρο.

Στό μεταξύ, οι οπλαρχηγοί έκαναν μία σύσκεψη στούς Κομποτάδες, χωριό πού βρίσκεται νότια από τό Ζητούνι (Λαμία). Εκεί κάτω από τέσσερα θεόρατα πλατάνια τά οποία οι ντόπιοι ονόμαζαν "τά τέσσερα αδέλφια", έγινε πολεμικό συμβούλιο. Ο Δυοβουνιώτης πρότεινε νά μήν χωρίσουν τίς δυνάμεις τους, αλλά όλοι μαζί νά αντιμετωπίσουν τόν εχθρό στόν Γοργοπόταμο. Δυστυχώς η άποψη τού αρματολού από τά "Δυο Βουνά" τής Οίτης δέν εισακούστηκε. Ο Διάκος επέμενε νά χωρίσουν τίς δυνάμεις τους καί νά κλείσουν τά περάσματα πού οδηγούσαν στίς επαναστατημένες περιοχές.

«Οι εν Κομποτάδαις συνηγμένοι οπλαρχηγοί, πρίν νά σκεφθώσι τότε περί τού μέλλοντος κινήματος εαυτών, κατά πρώτον έλαβον λόγον υπ' όψιν τήν εκ τών ενόντων ασφάλειαν τών κινηθεισών επαρχιών, ως επαπειλουμένην έξωθεν, καί αναγκαίαν εύρον διατάξαντες τήν άμεσον εξάλειψιν όλων τών παραδεδομένων Τούρκων τής Αμφίσσης, Δωρίδος, Λεβαδείας, Λοκρίδος καί Οπούντος. Απόφασις τοιαύτη κρίνεται βεβαίως καί παράσπονδος καί σκληρά, λαμβανομένης όμως υπ' όψιν τής εποχής, ως καί τού ηθικού τών Τούρκων, ωμολόγηται εξ εναντίας έργον απολύτου ανάγκης.»

Ιωάννης Φιλήμων - Ελληνική Επανάσταση

Οι αρματολοί αρχηγοί, αφού έδωσαν εντολή νά εκτελεστούν όλοι οι άντρες Τούρκοι αιχμάλωτοι πού είχαν παραδοθεί από τίς προηγούμενες μάχες, έπιασαν τά περάσματα. Τή σκληρή καί βάρβαρη αυτή απόφαση τήν πήραν γιά νά μήν έχουν εχθρική απειλή στά μετόπισθεν. Ο Πανουργιάς μέ εξακόσιους άντρες κατέλαβε τά χωριά Μουσταφάμπεη (Ηράκλεια Φθιώτιδος) καί Χαλκωμάτα. Μαζί του ήταν ο Παπανδρέας Κοκκοβιστιανός, ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας καί ο Κομνάς Τράκας. Ο Δυοβουνιώτης μέ τετρακόσιους περίμενε στόν Γοργοπόταμο ενώ ο Διάκος μέ πεντακόσιους οχυρώθηκε στή γέφυρα τής Αλαμάνας.

«Οι δέ οπλαρχηγοί, οι μετά τήν κατά τό Πατρατσίκι αποτυχίαν υποχωρήσαντες εις Κομποτάδας, θέλοντες νά μάθωσιν ακριβέστερον τόν αριθμόν τών ετοίμων νά εισβάλωσιν εχθρών, υπέπεμψαν τήν εσπέραν τής 19ης Απριλίου 1821, τινάς τών τολμηροτέρων στρατιωτών επί κατασκοπή, παραγγείλαντές τοις αυστηρώς μή τύχη καί παροργίσωσι τούς εχθρούς τουφεκίζοντες ή άλλως πώς ενοχλούντες αυτούς, διότι ήθελαν νά λάβωσι καιρόν καί τάς δυνάμεις των ν' αυξήσωσι καί θέσεις οχυράς νά προκαταλάβωσιν. Αλλ' οι σταλέντες, πλησιάσαντες διά νυκτός εις τά άκρα τού στρατοπέδου αφανείς, εζώγρησαν δύο εχθρούς καί εννέα ίππους καί πρός τά χαράματα ετουφέκισαν καί επανήλθαν εις τό στρατόπεδον καυχώμενοι επί τοίς έργοις των.

Οι οπλαρχηγοί, λυπηθέντες διά τό γεγονός, μετέβησαν εν βία όλοι ομού τήν 20ην εις Χαλκωμάταν, τήν επί τής οδού Σαλώνων, όπου διηρέθησαν συνυποσχεθέντες νά βοηθήσωσιν όποιον καί άν προσέβαλεν ο εχθρός, καί ο μέν Πανουργιάς έμεινεν εκεί, καί κατέσχε καί τό χωρίον Μουσταφάμπεη μεθ' όλων τών υπό τήν οδηγίαν του Σαλωνιτών, ως 600, έχων συναγωνιστήν καί τόν αξιοσέβαστον επίσκοπον Σαλώνων Ησαΐαν, όστις πλήρης ζήλου ηκολούθει τό στράτευμα ευλογών καί θαρρύνων αυτό εις τόν προκείμενον αγώνα.

Ο δέ Δυοβουνιώτης μετά 400 κατέλαβε τήν γέφυραν τού Γοργοποτάμου, ο δέ Διάκος μετά 500 τήν τού Σπερχειού, τό κοινώς γεφύρι τής Αλαμάνας, καί τήν άγουσαν εις Θερμοπύλας οδόν απέναντι τής γέφυρας ταύτης πρός τά Ποριά.»

Σπυρίδων Τρικούπης - Ελληνική Επανάστασις

Στήν Αλαμάνα (Σπερχειός ποταμός) άρχισε νά βρέχει καί ο Διάκος ήλπιζε ότι τό βαλτωμένο χώμα θά εμπόδιζε τίς κινήσεις τού εχθρού. Αφού γέμισε τόν τόπο κοφτερά παλούκια γιά νά εμποδίσει τό τουρκικό ιππικό νά προελάσει, άρχισε νά μιλάει στούς άντρες του καί γιά νά τούς εμψυχώσει τούς έδειξε τίς Θερμοπύλες όπου πρίν από δύο χιλιάδες χρόνια οι τριακόσιοι Σπαρτιάτες τού Λεωνίδα είχαν προσπαθήσει νά σταματήσουν τούς χιλιάδες Πέρσες. Στά ίδια ματωμένα χώματα θά έμεναν καί οι τριακόσιοι τού Διάκου γιά νά πολεμήσουν τούς χιλιάδες Τούρκους. Πάλι οι λίγοι θά μάχονταν τούς πολλούς καί θά πέθαιναν.



Στίς 23 Απριλίου 1821, φάνηκε η στρατιά τού Ομέρ Βρυώνη, η οποία μέ όλες τίς δυνάμεις της προσέβαλε καί διέλυσε εύκολα τό σώμα τού Δυοβουνιώτη, ο οποίος αποτραβήχτηκε στήν ορεινή θέση Δέμα καί από εκεί διαλύθηκε. Ο Μήτρος Βάγιας ήταν μεταξύ τών Ελλήνων πού σκοτώθηκαν κατά τήν οπισθοχώρηση τού Δυοβουνιώτη.

Στή συνέχεια ο Ομέρ Βρυώνης διέταξε τόν Χασάν Τομαρίτσα καί τόν Μεχμέτ Τσαπάρη νά επιτεθούν στό Μουσταφάμπεη. Εκεί οι λίγοι άνδρες τού Κομνά Τράκα καί τού Παπαντρέα από τά σπίτια πού ήταν οχυρωμένοι αντιστάθηκαν σθεναρά μέ αποτέλεσμα οι Τούρκοι νά αποσυρθούν καί νά στραφούν πρός τή Χαλκωμάτα όπου βρισκόταν ο Πανουργιάς.

«Σάν δόθηκε τό σύνθημα, οι Τουρκαρβανίτες ξεχύθηκαν κατά τής Χαλκωμάτας όσο μπορούσανε πιό άγρια. Γιά νά κιοτέψουν τούς Έλληνες, τό ντουφεκίδι τους συμπλήρωναν μέ φωνές καί σφυρίγματα. Τού Πανουριά όμως τά λιγοστά παλληκάρια δέν δειλιάζουν. Τούς δέχονται μ' απανωτές μπαταριές. Αντιστέκονται ηρωϊκά μ' όλο πού ο εχθρός είναι ασύγκριτα πιό πολύς. Μά η καλή θέληση δέν φτάνει. Η εχθρική κατεβασιά είναι τόσο μεγάλη πού δέν μπορούν νά τήν κρατήσουν.

Φοβισμένοι οι Έλληνες φεύγουν ανάμεσα απ' τά πυκνά χαμόκλαδα καί τίς κουμαριές, ανεβαίνοντας πρός τά ψηλώματα τού Καλλίδρομου. Ξωπίσω τους οι Τουρκαρβανίτες τούς κυνηγάνε μέ πείσμα. Ο ίδιος ο Πανουριάς φεύγει λαβωμένος. Όμοια καί ο Γιάννης Μαμούρης πού ήταν κοντά του. Τή στιγμή κείνη πέφτει κι' ο Δεσπότης Σαλώνων Ησαΐας. Τήν ίδια τύχη μέ τό δεσπότη είχε κι' ο αδελφός του παπα Γιάννης κι' ένας ανηψιός του.»

Ρουμελιώτες στήν Επανάσταση τού Τάκη Λάππα

Μετά καί από τήν συντριβή τού Πανουργιά, οι δύο τουρκικές στρατιές τού Ομέρ Βρυώνη καί τού Κιοσέ Μεχμέτ στράφηκαν πρός τήν Γέφυρα τής Αλαμάνας καί τά Πουριά όπου περίμενε ο Διάκος μέ πεντακόσιους άνδρες.

«Πλησιάσαντες λοιπόν οι εχθροί αντίκρυ τής γέφυρας καί συσσωματωθέντες εις σχήμα κυκλοειδές, ηκροάζοντο μετ' άκρας ησυχίας καί κατανύξεως τήν πρόν τόν Αλλάχ παράκλησιν, τήν οποίαν ανεγίνωσκον τουρκιστί οι δερβισάδες. Τελειωθείσης δέ τής παρακλήσεως ώρμησαν κατά τών Ελλήνων.

Ο Διάκος όμως διέταξε προλαβόντως νά φυλάττωσι καλώς τάς θέσεις καί νά μή τολμήση τις νά πυροβολίση πρίν ο ίδιος δώση τό σημείον μέ τήν εκκένωσιν τού ιδίου του όπλου, απεχόντων δέ τών εχθρών σχεδόν δέκα βημάτων, άρχισαν νά πυροβολίζωσι κατ' αυτών ευστόχως καί αδιακόπως, ώστε η μάχη εγίνετο πεισματώδης αμφοτέρωθεν.

Μετά μιάς ώρας σκληράς καί αιματώδης μάχης, μή δυνάμενοι νά διαβώσιν, έστρεψαν τά νώτα συμφώνως, επανέλθοντες εις τόν πρώτον τόπον τής προσευχής. Ο Βρύονης οργισθείς κατά τών οπλαρχηγών του καί υβρίσας τό στράτευμα διά τήν κατησχημένην επιστροφήν του, ώρμησε ο ίδιος προσωπικώς μετά διακοσίων σωματοφυλάκων, οι δέ στρατιώται κεντούμενοι από φιλοτιμίαν καί καταισχύνην προέδραμον εκείνου καί ούτως η μάχη εσυγκροτείτο μέ περισσότερον πείσμα.»

Πολεμικά διαφόρων μαχών συγγραφέντα παρά τού συνταγματάρχου Χριστοφόρου Περραιβού

Οι περισσότεροι όμως από τούς μαχητές τού Διάκου τόν εγκατέλειψαν μπροστά στόν μεγάλο αριθμό τών Τουρκαλβανών καί τελικά ο αρχηγός βρέθηκε νά πολεμάει μόνος του μέ 48 συντρόφους του. Σέ κάποια στιγμή έστειλε τόν Καλύβα καί τόν Μπακογιάννη νά ενισχύσουν τή μικρή φρουρά πού βρισκόταν σέ ένα χάνι δίπλα από τή γέφυρα τής Αλαμάνας.



Ο πιστός του σεΐζης (ιπποκόμος) Ρουμάνης, τόν οποίο τόν λέγανε καί Μπισμπιρίγκο επειδή ήταν μικρόσωμος, τού έφερε τή φοράδα του τήν Αστέρω γιά νά τήν καβαλλήσει ο καπετάνιος του καί νά φύγει. "Ο Διάκος δέν φεύγει", ήταν η απάντηση τού τριαντατριάχρονου Κλέφτη καί αφού κτύπησε τό ζώο στά καπούλια γιά νά φύγει, προέτρεψε τόν υπηρέτη του νά φύγει κι αυτός. Καί ενώ τόσα εμπειροπόλεμα παλληκάρια είχαν εγκαταλείψει τόν αρχηγό τους, ο κοντός καί αδύναμος υπηρέτης έμεινε γιά νά πεθάνει μαζί του.

«Οι Αλβανοί αρχίζουν νά ζυγώνουν τά Πουριά, τό μέρος πού βρίσκεται ο αρχηγός. Κι απ' τή φυσική του κατασκευή ο τόπος κι απ' τήν αντίσταση τών Ελλήνων δέν είναι εύκολο στούς Αλβανούς νά τό πατήσουν.

- Κώστα, πόσοι έχουμε απομείνει;

- Δεκαοκτώ μείναμε Θανάση.

Ο εχθρός αρχίζει νά τριγυρίζει τόν λόφο τών Πουριών. Πιό πολλά είναι τά βόλια παρά η βροχή πού πέφτει πάνω στούς Έλληνες. Από τούς δεκαοκτώ πού απόμειναν, πρώτος πέφτει ο ηγούμενος τής Δαμάστας Νεόφυτος. Ο Διάκος σέ κείνη τή στιγμή πετάει τό ντουφέκι του. Τού ήταν άχρηστο από βλάβη. Πιό κεί ήταν ένα παλληκάρι του, ο Δημήτρης Τσαμαλής. Αρπάζει τό ντουφέκι τού αρχηγού του καί καταφέρνει κρυφά νά φύγει καί νά γλυτώσει μέσα στά κλαριά.

Βόλι βρίσκει τόν Κώστα Μασαβέτα στό κεφάλι καί τόν σωριάζει νεκρό, χωρίς νά προκάνει νά πεί λέξη. Ο Θανάσης πού βρίσκεται πλάϊ, σέρνει τό κουφάρι τού αδελφού του μπροστά του λέγοντας μέ θλίψη:

- Κατακαϋμένε Κώστα! Τί κακά μαντάτα θά πάρει αύριο η μάνα μας...!

Τό κουφάρι τού αδελφού του τό βάζει μπροστά του. Κλέφτης παλιός ο Διάκος, ήθελε νά κρατήσει τήν παράδοση. Άν γλύτωνε αυτός θά έκοβε τό κεφάλι τού αδελφού του καί θά τό έπαιρνε γιά νά μήν πέσει στού εχθρού τά χέρια.»

Ο ήρωας τής Αλαμάνας τού Τάκη Λάππα

Ο Διάκος κουβαλώντας τό πτώμα τού αδελφού του, κατόρθωσε νά φτάσει μέχρι τά Μανδροστάματα τής μονής τής Δαμάστας, πού υπήρχαν βράχοι γιά νά οχυρωθεί. Αλλά δέν τού έμειναν, πλέον παρά δέκα άνδρες. Ο Διάκος μέ αχρηστευμένο τό δεξί χέρι, λόγω τραυματισμού στόν ώμο από βόλι, κρατούσε τό σπαθί του πού είχε κι αυτό σπάσει, μέ τό αριστερό καί μαχόταν μέ πείσμα. Δεν τού έμεινε παρά μόνο η λαβή.

Λέγεται ότι ζήτησε σάν τόν Κωνσταντίνο Παλαιολόγο νά τού πάρει τό κεφάλι κανένας Χριστιανός. Αλλά είχε απομείνει πλέον ολομόναχος. Γύρω, οι συντροφοί του κείτονταν νεκροί. "Προσκύνα Διάκο τόν πασά νά σώσης τή ζωή σου." Καί η παράδοση βάζει στό στόμα τού Διάκου τά λόγια: "Όσο είν' ο Διάκος ζωντανός πασά δέν προσκυνάει".

Έπεσαν τότε πάνω του πέντε Τουρκαλβανοί (Αλβανοί μουσουλμάνοι) καί τόν έπιασαν ζωντανό. Ο Βασίλης Μπούσγος πού μαχόταν στό πλευρό του κατάφερε νά ξεφύγει ανάμεσα στούς εχθρούς. Ο Διάκος ήταν σέ τέτοια άθλια κατάσταση πού δέν μπορούσε νά περπατήσει καί τόν φόρτωσαν αλυσοδεμένο πάνω σέ μουλάρι. Τότε φώναξε στά παλληκάρια πού πολεμούσαν στό χάνι: "Καλύβα, Μπακογιάννη, 10000 μέ κρατούν". Τέσσερα παλληκάρια άνοιξαν τήν πόρτα τού πανδοχείου, τράβηξαν τά σπαθιά τους καί όρμησαν μέσα από τούς Τούρκους γιά νά σώσουν τόν καπετάνιο τους. Δέν τά κατάφεραν καί έγιναν κομμάτια από τίς σπαθιές τών βαρβάρων.

«Εν τοσούτω απεδειλίασαν καί αυτοί οι πολεμούντες κατά τά Ποριά, καί εζήτησαν εν τή φυγή τήν σωτηρίαν των. Μόνος ο Διάκος καί ολίγοι τών οπαδών του, μιμούμενοι τό παράδειγμά του, ησθάνθησαν ότι εκεί απέθανεν ο Λεωνίδας. Τώ όντι, ότε ο ψυχοϋιός του, βλέπων λιποτακτούντας τούς άλλους, τόν παρεκίνει εγκαταλειπόμενον νά φύγη καί αυτός εις ωφέλειαν εν άλλη περιστάσει τής πατρίδος, καί τώ έφερε τόν ίππον, εκείνος απεκρίθη, "ο Διάκος δέν φεύγει!"

Εν τοσούτω επιπίπτουν οι εχθροί, φονεύεται έμπροσθέν του ο αδελφός του, εμπλέκεται αυτός εν μέσω τών εχθρών καί μόλις μετά δέκα στρατιωτών μεταβαίνει είς τινας τραχείας πέτρας, τά Μανδροστάματα τής μονής τής Δαμάστας, όπου τοποθετείται καί μάχεται ολόκληρον ώραν. Φονεύονται οι ακόλουθοί του εκτός τού ψυχοϋιού του, τραυματίζεται καί αυτός εις τόν δεξιόν ώμον, πίπτει τό τουφέκι του, ανθίσταται βαστών διά τής αριστεράς χειρός τήν πιστόλαν, γνωρίζεται, περικυκλούται, καί συλλαμβάνεται ζων καί καταματωμένος.

Oι δέ κλεισθέντες τέσσαρες εν τώ ξενοδοχείω καί τουφεκίζοντες τούς διαβαίνοντας τήν εγκαταλειφθείσαν γέφυραν, ιδόντες μετ' ολίγον διά τών θυρίδων ότι ούτε ο Διάκος ούτε άλλος τις εφαίνετο, ήνοιξαν τήν θύραν καί ώρμησαν ξιφήρεις διά μέσου τών εχθρών θαυμαζόντων τήν ανδρείαν των, ευρέθησαν δέ τήν ακόλουθον ημέραν νεκροί πλησίον τής θέσεως όπου επιάσθη ο Διάκος. Τριακόσιοι Έλληνες εσκοτώθησαν τήν ημέραν εκείνην καί πολλοί άλλοι επληγώθησαν, ολιγώτατοι δέ Τούρκοι εχάθησαν.»

Ιστορία τής Ελληνικής Επαναστάσεως τού Σπυρίδωνος Τρικούπη

Ο Διάκος μεταφέρθηκε στό στρατόπεδο τών Οθωμανών, όπου οδηγήθηκε μπροστά στόν Ομέρ Βρυώνη καί τόν Κιοσέ Μεχμέτ. Τριγύρω οι Τούρκοι καί οι Αλβανοί φώναζαν χαρούμενοι καί άδειαζαν τά ντουφέκια τους στόν αέρα. Τά τουμπερλέκια καί οι σάλπιγγες αντηχούσαν χαρμόσυνα καί ο μουεζίνης έψελνε ύμνους στόν Αλλάχ.

«- Εσύ είσαι ο Διάκος;

- Εγώ.

- Πώς σ' έπιασαν ζωντανό;

- Άν ήξερα ότι δέν θά σκοτωνόμουν, θά κρατούσα ένα φουσέκι γιά τόν εαυτό μου.

- Ποιός είναι ο σκοπός πού πιάσατε τά άρματα;

- Οι Χριστιανοί όλοι σηκώθηκαν στ' άρματα γιά νά ξεσκλαβωθούν.

- Άν θέλεις νά σού χαρίσω τή ζωή νά μπείς στήν υπηρεσία μου.

- Ούτε σέ δουλεύω, ούτε σέ ωφελώ, αν σέ δουλέψω.

- Άμα χαθείς πώς θά ελευθερώσεις τό μιλέτι (έθνος) σου;

- Τό Ρωμαίικο έχει πολλούς Διάκους.»

Παρ' όλα αυτά οι δύο πασάδες δέν ήθελαν νά τόν θανατώσουν. Κρίμα νά χαθεί τέτοιο παλληκάρι. Τού έταξαν πλούτη, δόξα καί αξιώματα εάν γινόταν μουσουλμάνος. Εκείνος αρνήθηκε καί ο θρύλος λέει ότι τούς έβρισε: "Πάτε κι εσείς καί η πίστη σας, Μουρτάτες νά χαθείτε. Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θέ νά πεθάνω".



Εκείνη τή στιγμή όμως έπεσε στα πόδια τού Ομέρ Βρυώνη ο μπέης τού Ζητουνίου Χαλήλ πού βρισκόταν καί αυτός στό τσαντίρι τών πασάδων. Τόν εξόρκισε νά θανατώσει τόν αρχηγό τής ανταρσίας. "Χάλασε τον πασά μου. Είναι αυτός πού έδωσε διαταγή νά σφάξουν όλους τούς Τούρκους σέ αυτό τό βιλαέτι".

«Τότε διετάγη η ανασκολόπισις καί η διά πυράς όπτησις τούτου. Εξουσία απαγχονίζουσα, ως τόν έσχατον κακούργον καί πατριάρχας καί αρχιερείς, ουδόλως παράδοξον, άν εφήρμοττε καί κατά στρατιωτικών Ελλήνων τήν ωμοτέραν θανατικήν ποινήν τού πασσάλου καί τής πυράς. Ως άν μή ήρκουν δέ τοσαύται άλλαι θηριωδίαι, εδέησεν, όπως καί διά τής προκειμένης αποφάσεως κατά τού αιχμαλώτου Διάκου γνωσθή τί εστι Τούρκος πασσάς, βαρβαρότης εν περιλήψει.

Μεθ' οπόσους αιώνας ανενεώθη η περιώνυμος σκηνή τών Θερμοπυλών καί τούς βαρβάρους επολέμησαν οι νέοι Έλληνες εκεί, όπου επολέμησε ποτέ τήν όλην Ασίαν η Ελλάς, τόν μέγαν βασιλέα τών Περσών ο ήρως βασιλεύς τής Σπάρτης. Αυτόθι ο Σπαρτιάτης Λεωνίδας αντιπροσωπεύθη επαξίως παρά τού Δωριέως Διάκου.

Καί ο είς καί ο άλλος, υπέρ τής όλης αγωνιζόμενοι Ελλάδος, τήν αυτήν έλαβον παρά τών βαρβάρων τύχην, ο μέν πρώτος μαστιγωθείς νεκρός, ο δέ δεύτερος ανασκολοπισθείς ζών.»

Φιλήμων Ιωάννης (Κωνσταντινούπολη 1799 - Αθήνα 1874)

Οι πασάδες αποφάσισαν νά τόν θανατώσουν διά πασσαλώσεως, τό γνωστό γιά τήν εποχή παλούκωμα (ανασκολοπισμός). Στίς 24 Απριλίου 1821 τόν μετέφεραν στό Ζητούνι καί όπως έδωσαν τόν Σταυρό τού μαρτυρίου στόν Ιησού, έδωσαν καί στόν Διάκο νά κρατάει τόν τρομερό πάσσαλο. Μπροστά στήν πομπή βρίσκονταν οι Τούρκοι πού κρατούσαν τά μπαϊράκια καί τά κοντάρια μέ τά κεφάλια τών γκιαούρηδων. Ξεχώριζε τό κεφάλι μέ τή λευκή γενειάδα τού δεσπότη Ησαΐα. Ακολουθούσαν τά μουλάρια πού ήταν φορτωμένα μέ τσουβάλια γεμάτα μέ αυτιά καί μύτες τών σκοτωμένων Ρούμ. Στήν πόλη, οι Τούρκοι καί οι Τουρκάλες βγήκαν νά δούν τόν τρομερό Κλέφτη. Έβριζαν καί έφτυναν τόν γκιαούρη πού θέλησε νά χαλάσει τό ντοβλέτι.

Τότε λέγεται πώς ο Διάκος, σκεπτόμενος τήν Άνοιξη τής Ελλάδος, αυτοσχεδίασε αυτούς τούς στίχους: "Γιά ιδές καιρό πού διάλεξε ο χάρος νά μέ πάρει, τώρα πού ανθίζουν τά κλαδιά καί βγάζει η γή χορτάρι...". Αναλογίστηκε γιά μία στιγμή τό σκληρό καί ατιμωτικό μαρτύριο πού τόν περίμενε καί γυρίζοντας πρός τούς Αλβανούς πού τόν συνόδευαν είπε: "Δέν βρίσκεται ανάμεσά σας κανένα παλληκάρι νά μέ σκοτώσει μέ μία πιστολιά, νά μέ γλυτώσει από τούς Χαλδούπηδες (Τούρκοι τής Ασίας);" Αλλά δέν βρέθηκε κανείς. Η φοβερή αυτή θανατική ποινή εκτελέστηκε στή Λαμία στίς 24 Απριλίου 1821.

«Η συνοδεία μέ τό μελλοθάνατο φτάνει στόν τόπο πού θά γινόταν η τιμωρία του. Ήταν στήν άκρη τής πολιτείας. Ένα μέρος πού χρησιμοποιούσαν γιά σφαγεία, γιομάτο κοπριά. Παρέκει ένα ανοιχτό ρέμα πού ξεχύνονταν όλοι οι υπόνομοι καί πετούσαν τά σκουπίδια.

Εδώ στά σφαγεία σταμάτησε η συνοδεία μέ τό μελλοθάνατο αρχηγό. Ήταν η ώρα δύο, ύστερα από τό μεσημέρι. Καί ο αράπης δήμιος εκτέλεσε τό έργο του. Αφού τόν σούβλισαν, τόν σήκωσαν όρθιο μέ τή σούβλα. Ύστερα μπήξανε μέσα στήν κοπριά τό κάτω μέρος τής σούβλας, τόσο, όσο νά πατάνε καί τά πόδια τού μάρτυρα, γιά νά κρατάνε τό βάρος καί στρίψανε τό κορμία κατά τό βασίλεμα. Τό κάνανε αυτό γιά νά χτυπάει αδιάκοπα ο ήλιος κατά πρόσωπο τόν παλουκωμένο.

Ολόγυρα απ' τό σουβλισμένο βάλανε πάνω στήν κοπριά κοντά ογδόντα κεφάλια. Τά είχαν κόψει από τά πτώματα τών Ελλήνων. Μέσα σ' αυτά ήταν καί τό κεφάλι τού Ησαΐα, τού αδελφού του παπα Γιάννη, τού Κώστα Μασαβέτα (αδελφού τού Θανάση Διάκου), τού Μπακογιάννη, τού Καλύβα, τού Γιαννάκη Παπαχατζή, τού Μπισμπιρίγκου καί τού ηγούμενου τής Δαμάστας Νεόφυτου. Ύστερα από λίγο όλα τά κεφάλια τά γδάρανε μπροστά στόν σουβλισμένο αρχηγό τους.

Ο Κιοσέ Μεχμέτ πασάς, πρόσταξε έξι μέρες νά μείνει εκεί τό σουβλισμένο κουφάρι τού γκιαούρη γιά παραδειγματισμό. Έξη μέρες τό κράτησαν εκεί. Μαζί μέ τά κομμένα κεφάλια. Η σήψη όμως έφερε βαριά αποφορά. Οι Τούρκοι αποφάσισαν τότε νά τό πάρουν από κεί. Αγγάρεψαν τούς Λαμιώτες σιδηρουργούς Κεφάλα καί Φαραδήμο καί αυτοί μετέφεραν τό πτώμα στό ρέμα. Τό πέταξαν καί τό σκέπασαν μέ κοπριές.»

Ο ήρωας τής Αλαμάνας τού Τάκη Λάππα

Ο εθνομάρτυρας βασανίστηκε γιά πολλές ώρες πάνω στό παλούκι καί ζητούσε επιμόνως κάποιος νά βρεθεί νά τόν θανατώσει. Μόνο ένας Αρβανίτης, Γκέκας χριστιανός τόν λυπήθηκε καί τόν πυροβόλησε από μακρυά. Είχε έτοιμο τό άλογο καί αμέσως μόλις άδειασε τό τουφέκι του τό καβάλησε καί έφυγε καλπάζοντας έξω από τήν πόλη γιατί οι Τούρκοι φύλακες άρχισαν νά πυροβολούν πρός τό μέρος του. Τό βόλι όμως πού πέτυχε τόν Διάκο δέν τόν θανάτωσε, απλώς τού πρόσθεσε κι άλλη βαριά λαβωματιά.

Όταν ξεψύχησε ο Ρουμελιώτης Κλέφτης, οι Τούρκοι πέταξαν τό λείψανό του σέ ένα κοντινό χαντάκι πού τότε τό ονόμαζαν Σκατόρεμα. Λέγεται ότι κάποιοι Χριστιανοί βγήκαν κρυφά τή νύκτα καί έθαψαν τό σώμα του, άν καί κάτι τέτοιο αμφισβητείται. Λόγω τού τρόμου πού είχαν πάρει οι Ρωμιοί, έμειναν κλεισμένοι στά σπίτια τους.

Ο χώρος τής ταφής του είχε λησμονηθεί καί ανακαλύφθηκε από τόν αντισυνταγματάρχη Ρούβαλη, τό 1881. Τό 1886 ο Μιχαήλ Κατσίμπαλης χάρισε τήν γύψινη προτομή τού ήρωα καί έγινε τό πρώτο μνημόσυνο. Η επιτροπή εκδουλεύσεων προηγουμένως τόν αναγνώρισε ως ανώτατο αξιωματικό πρώτης τάξεως καί επεδίκασε μηνιαία σύνταξη στήν αδερφή του ως τόν θάνατό της, τό 1873. Τό 1892 ο συνταγματάρχης Χρήστος Κατσικογιάννης έστησε ένα ξύλινο σταυρό καί καγκελόφραξε τό μέρος. Ο Λαμιώτης Αλεξίου πού είχαν αγγαρέψει οι Τούρκοι νά ετοιμάσει τή σούβλα γιά τόν Διάκο τό έφερε βαρέως στή συνείδησή του γιά όλη του τή ζωή. Πρίν πεθάνει, γέρος πιά 92 ετών (1882), ζήτησε συγχώρεση από τόν Θεό γι΄ αυτή του τήν πράξη.

«Συνηγωνίσθησαν μετά τού Διάκου τετρακόσιοι περίπου μαχηταί. Αλλ' εξ αυτών μόνοι τεσσαράκοντα ή πεντήκοντα έμειναν μέχρι τέλους επί τού πεδίου τής μάχης, οι λοιποί πτοηθέντες εκ τού μεγάλου όγκου τών πολεμίων, ουδ' επιρρωννύμενοι έστω καί εξ αμυδράς τινος ελπίδος επιτυχίας, έστρεψαν απ' αρχής τά νώτα.

Πλήν δέ τού αειμνήστου Ησαΐα καί τού εν Χριστώ αδελφού αυτού ιερομόναχου Παπαγιάννη, πλήν τού Βακογιάννη καί τού Καλύβα οίτινες, αφού κατέστησαν απόρθητον ακρόπολιν τό Χάνι τής Αλαμάνας, έπεσαν ξιφήρεις εις μέσον τών εχθρών καί κατεκρεουργήθησαν, ονομαστί μνημονεύονται ο Κόμνας Τράκας εξ Αγόργιανης τής Παρνασσίδος, ο Ιωάννης Μητρόπουλος καί Νικόλαος Κίρκος, οπλαρχηγοί Γαλαξειδίου καί ο Μήτρος Μασσαβέτας αυτάδελφος τού Διάκου.

Ο δέ Μητρόπουλος, αφού επί ματαίω προσεπάθησε ν' αποσπάση εκείθεν τόν αρχηγόν, απέκοψε τήν κεφαλήν τού Μήτρου καί απήλθε σώσας αυτήν εκ τών ύβρεων.

Σ αυτόν τό λάκκο από βραδύς θαμμένος ειν' ο Διάκος,
ταστροπελέκι τού βουνού σβυέται 'ς αυτό τό μνήμα.
Χαρούμενο 'ς τ' αρπάγια του τόν έχει τό σφαλάγγι
καί τού βυζαίνει τήν ψυχή. Ξεραίς παλαμονίδαις
τού στρώνει μέσα 'ς τή σπηλειά καί τόνε ρίχνει επάνω.
Μέ δαγκανάρια, μέ σχοινί τά χέρια ξεκλειδώνει
καί τά φορτώνει σίδερα, τού δένει τά ποδάρια,
χαλκά τού σφίγγει 'ς τό λαιμό. Τά στήθια του πλακώνει.

Χιλιάδαις ήρθανε μέ μιάς τριγύρω 'ς τό Θανάση
ψυχαίς μεγαλοδύναμαις από τόν άλλο κόσμο
μέ τά παληά τους βάσανα, μέ τήν παλληκαριά τους.
Καί τού φιλούν τό μέτωπο καί τόν περιδροσίζουν.
Στή σκοτεινή του φυλακή, γαλανοφορεμέναις,
απλώνουν τά φτερούγια τους κ' επάνωθέ του ανοίγουν
βαθύν απέραντο ουρανό καί τού τόν αστερώνουν μ' αθάναταις ενθύμησαις, μοσχοβολιαίς τού τάφου.

Καταίβηκε ο Φιλόθεος μέ θυμιατό 'ς τό χέρι
καί λιβανίζει κ' ευλογά. Μαζύ του κι ο Δημήτρης,
κρατώντας 'ς τό δισάκκι του κρυμμένα τού Δεσπότη
τ' άγαπημένα λείψανα, σάν νά ζητούσε ναύρη
λιγάκι χώμα, ψυχικό, ελεύθερη μιάν άκρη.
Γιά νά τά θάψη ο δύστυχος. Τούς συντροφεύει ο Κούρμας.
Πλατύς ψηλός σάν έλατος κι ο Πάνος Μεϊντάνης.
Μέ τό μικρό Χορμόπουλο καί μέ τό Σπαθογιάννη.
Είδε τού Βάλτου τό θεριό, τό Χρήστο τό Μιλλιόνη,
μέ τή στερνή του τήν πληγή. Τό Γιάννη Μπουκουβάλα.
Γυμνό βαστώντας τό σπαθί σάν νάφτανε τρεχάτος.

Ψηλ' από τό Κεράσοβο. Σιμά του ο Μητρομάρας.
Εφάνηκε ύστερα ο Σταθάς, θολός, ανταριασμένος,
θαλασσοπούλι πώσταζεν αφρούς απ' τήν Κασσάνδρα.
Ο Ζήδρος ο ανήμερος. Ο Θύμιος ο Βλαχάβας,
πούχε παράπονο κρυφό για' ήτον πεθαμένος
καί δέν μπορούσε μία φορά νά μαρτυρήση ακόμα.
Γιά τ' όνειρό του τό γλυκό. Ο Βλαχαρμάτας Βέργος.
Ο Λιάς από τή Βίδαβη. Επέρασε ο Λαμπέτης.

Καί δείχνει τ' Αστραπόγιαννου τήν κάρα ματωμένη
Στήν αγκαλιά του τήν πιστή. Εκεί κι ο Αμπελογιάννης
μέ τρείς θηλειαίς πού εσφίγγανε τόν άγριο τό λαιμό του.
Ο Κωνσταντάρας πώφερνε 'ς τόν ώμο τό παιδί του,
σφαγμένο μέ τά χέρια του, μονάκριβή του κλήρα,
γιατί, κακούργιο, εντρόπιαζε, τάρματα, τή γενειά του.

Ο Λάζος, ο Βρυκόλακας, ο γέρο Κώστα Πάλλας,
ο Καλλιακούδας ο Λουκάς, ο Χρόνης, ο Γυφτάκης.
Τ' Ανδρούτζου τάσπρο φάντασμα, τρανό σάν τό Βελούχι
μέ τόν ψυχοπατέρα του τό Βλάχο τό Θανάση,
Λιοντάρια πού δέν άφιναν τόν άδη 'ς ησυχία.
Ο Λιάκος απ' τόν Όλυμπο. Εκεί κι ο Κοντογιάννης
που γύρευε συχώρεση νά πάρη γιά τό Μήτζο.

Ο Κατζαντώνης πώδειχνε μέ κρυφοπερηφάνια
στά κόκκαλα του τό σφυρί. Ο Δίπλας 'ς τό πλευρό του.
Ο Αλέξης ο Καλόγερος, οι Κατζικογιανναίοι,
αχώριστοι 'ς τό σκοτωμό, 'ς τό μνήμ' αδερφωμένοι.
Τής Λάμιας ο σταυραητός πλακώνει ο Χρήστος Γρίβας.
Σέ φλογισμένο σύγνεφο διαβαίνει θρονιασμένος
εμπρός 'ς τό Διάκο ο Σαμουήλ, τής Κιάφας ο προφήτης.
Κρατεί 'ς τή ζώνη τά κλειδιά πού πήρε από τό Κούγκι.»