Ελληνική Επανάστασις 1821, Μέρος ΙΘ'

«Εις τήν οικτράν ταύτην κατάστασιν τής Δυτικής Ελλάδος, άν καί ο Μαυροκορδάτος διά τής απειρίας του εις τά πολεμικά καί διά τούς ιδιοτελείς σκοπούς του, παρέλυσε τό καλώς υπό τού Βαρνακιώτου διοργανισθέν ελληνικόν σύστημα καί επέφερε τήν καταστροφήν τού εν Πέτα στρατοπέδου, ο Βαρνακιώτης όμως δέν απελπίζετο, αλλά καί μετά τήν ήτταν καί τήν γενικήν διάλυσιν τού στρατού εκείνου, έδραμεν εις τό Ξηρόμερον καί συναθροίσας τά διαλυθέντα αποσπάσματά του, έτρεχε κατά πόδας τών εχθρών καί έβλαπτε αυτούς.

Κατά τόν καιρόν τούτον καί ο Κιουταχή πασάς μέ επτά χιλιάδας Τούρκους απέβη εις τό Λουτράκι, παράλιον τής Ακαρνανίας διά νά υποδουλώση τήν χώραν ταύτην. Εκδιώξας δέ τάς φρουράς εκείθεν, έκαψε τήν Κατούναν καί τούς Παππαδάταις καί προχωρών εις τά ενδότερα τής επαρχίας, ηχμαλώτιζε καί κατερήμωνε τόν τόπον.

Ταυτοχρόνως δέ καί ο αρμοστής τών Ιονίων Νήσων Αδάμ, ακολουθών τήν ανθελληνικήν τότε πολιτικήν τής πατρίδος του, εξεδίωξε διά τής λόγχης από τόν Κάλαμον, μία τών Ιονίων Νήσων, τριάκοντα περίπου χιλιάδας γυναικόπαιδα καί αδυνάτους προσφύγους Έλληνας, ούς ρίψας εις τά ακροθαλάσσια τού Ξηρομέρου εκινδύνευον νά απολεσθώσιν υπό τού Κιουταχή.

Ο Βαρνακιώτης βλέπων τήν καταστροφήν καί ερήμωσιν τής πατρίδος του διό καί δραμών παραχρήμα τή 10η Αυγούστου 1822 μέ 80 μόνον μάχιμους άνδρας (αριθμός πού δέν συμφωνεί μέ άλλους ιστορικούς τής επανάστασης), μεθ΄ούς ευρέθη καί καταλαβών τήν απέναντιν ράχιν τού χωρίου Αετού τού Ξηρομέρου, εις τόν Προφήτην Ηλίαν, αφ΄ όπου οι Τούρκοι αναγκαίως έμελλον νά προχωρήσουν, αντεπαρατάχθη κατά τών εχθρών.

Ο δέ Βαρνακιώτης, μαχόμενος ηρωικώς καί προκινδυνεύων μέ τόν ολιγάριθμον αυτόν στρατόν του, επί έξ ολοκλήρους ώρας, κατεπολέμησε τούς Τούρκους, εφόνευσε καί επλήγωσε παμπόλλους τούς ανδρειοτέρους, καί ηνάγκασεν αυτούς κακήν κακώς νά επιστρέψουν εις τό εν Λουτράκι στρατόπεδόν των.»

«Οι δέ πολιορκούντες εχθροί, έχοντες καί ένδεκα κανόνια καί τέσσαρας βομβοβόλους, ήρχισαν ευθύς νά πυροβολώσι σφοδρώς τήν πόλιν· αλλ' αφ' ού ανωφελώς καί ακαταπαύστως επολέμησαν δύο ημερονύκτια, συνήλθαν οι πασάδες εις συμβούλιον. Ο Κιουταχής καί ο Ισούφης, ο πολιορκών διά θαλάσσης, ήσαν γνώμης νά εφορμήσωσι διά μιάς επί τό σαθρόν τείχος καί νά κυριεύσωσι τήν πόλιν εξ εφόδου· αλλ' ο Βρυώνης αντέτεινε λέγων, ότι τό επιχείρημα ήτο κινδυνώδες, καί ότι εν τή γενική ερημώσει τής Αιτωλοακαρνανίας αναγκαίον ήτο νά διατηρηθή η πόλις εκείνη διά τάς ανάγκας τού στρατοπέδου εν καιρώ χειμώνος· αντέτεινε δ' έτι μάλλον στοχαζόμενος, ότι εδύνατο νά ελκύση τούς εν τή πόλει, ως μηδεμίαν τρέφοντας ελπίδα σωτηρίας καί ως υπ' όψιν έχοντας τά προσκυνήσαντα μέρη τής Αιτωλοακαρνανίας καί μή παθόντα, ως αυτός επίστευε, καί τούς προσκυνήσαντας οπλαρχηγούς τούς εν ασφαλεία καί τιμή ζώντας.

Κατά τήν γνώμην δέ ταύτην, ο Βρυώνης επεχείρησεν αμέσως νά βάλη εις πράξιν τό περί συμβιβασμού προσφιλές του σχέδιον, καί διέταξε τόν παρακολουθούντα Βαρνακιώτην νά γράψη τοίς γνωστοίς αυτώ προκρίτοις τού Μεσολογγίου περί υποταγής. Ο Βαρνακιώτης έγραψεν, αλλ' απάντησιν δέν έλαβεν. Εν τοσούτω εξηκολούθει ο πόλεμος. Οι δέ εντός τού Μεσολογγίου τειχομαχούντες εμεθοδεύοντο διάφορα τεχνάσματα εις απάτην τού εχθρού ως πρός τόν ολίγον αριθμόν των, καί άλλοτε μέν ετουφέκιζαν καί επιστόλιζαν διά μιάς όλοι, άλλοτε δέ εφαίνοντο επί τού ενός μέρους τού τείχους καί έτρεχαν οι αυτοί καί εφαίνοντο επί τού άλλου εμπήγοντες επιτηδείως τουφεκολόγχας, ίνα υποθέτωσιν οι θεωρούντες αυτάς έξωθεν ότι ήσαν εν τή πόλει καί οπλίται Φράγκοι· έκρουαν δέ επί τώ αυτώ σκοπώ καί ευρωπαϊκά τύμπανα. Ο Βρυώνης βλέπων ότι δέν ευδοκίμησεν η πρός τούς προκρίτους διαπραγμάτευσίς του διά τού Βαρνακιώτη, διέταξε τόν Άγον Βασιάρην νά έλθη εις λόγους μετά τού Μάρκου Μπότσαρη ως γνώριμός του. Ο Μάρκος λαβών τήν άδειαν εξήλθεν εντός βολής πιστόλας εις συνέντευξιν.

Ο Άγος τόν εσυμβούλευσεν ως φίλος, καί παρήγγειλε δι' αυτού καί τοίς προκρίτοις νά μή κινδυνεύσωσιν επί ματαίω αλλά νά προσκυνήσωσιν· εγγυάτο δέ εξ ονόματος τών πασάδων όχι μόνον γενικήν καί τελείαν αμνηστείαν, αλλά καί άδειαν ν' αναχωρήσωσιν ανεπηρέαστοι ο πρόεδρος Μαυροκορδάτος, ο Μάρκος καί όσοι άλλοι υπώπτευαν τήν οργήν τών πασάδων. Ταύτα ακούσαντες οι έγκλειστοι καί αναλογιζόμενοι ότι πάσα αναβολή τούς ωφέλει περιμένοντας έξωθεν βοήθειαν διά ξηράς καί θαλάσσης έκριναν εύλογον, βλέποντες τούς εχθρούς κατατρίβοντας τήν κρίσιμον ώραν τών έργων εις αχρήστους λόγους, νά μή απορρίψωσιν αποτόμως τάς περί συμβιβασμού προτάσεις, αλλά νά προβάλωσιν άλλας δυσπαραδέκτους. Εν ώ δέ εξηκολούθει η φιλική αύτη διαπραγμάτευσις, ειδοποίησεν ο Ισούφης τόν λαόν τού Μεσολογγίου, ότι άν ήθελε νά μή αποτεφρωθή η πόλις όλη καί γίνη τάφος όλων τών εν αυτή αθώων, νά τώ παραδώση τόν πρόεδρον, τούς άρχοντας, τούς οπλαρχηγούς καί ανά δύο Χριστιανούς δι' έκαστον Τούρκον τών εν τώ επί τών εκβολών τού Φίδαρη (Εύηνου ποταμού) πεσόντι τουρκικώ πλοίω συλληφθέντων καί θανατωθέντων· απήτει δέ παρά τού λαού καί αποζημίωσιν τών διαρπαγέντων επί τού πλοίου, καί απόδοσιν όλων τών εξ αρχής τής επαναστάσεως οφειλομένων τή Πύλη φόρων.

Η τρίτη ημέρα τής ανακωχής, ήτοι η 8η Νοεμβρίου 1822, έγεινεν ημέρα χαράς, διότι εφάνησαν έξωθεν τής πόλεως επτά υδραϊκά πλοία αποδιώξαντα διά μόνου τού εμφανισμού των τά υπό τόν Ισούφην τουρκικά, εξ ών έν, ανίκανον νά μεταβή εις Πάτρας διά τήν επικρατούσαν αντίπνοιαν, κατέφυγεν ημίπνικτον εις Ιθάκην. Η έλευσις τών πλοίων διέλυσε μέν τήν διά θαλάσσης πολιορκίαν, αλλά δέν ησφάλισε τούς εγκλείστους καί από τής εφορμήσεως τών επί τής ξηράς πολυαρίθμων εχθρών. Διά τούτο ο Βρυώνης, πεποιθώς πάντοτε επί τήν υπερέχουσαν δύναμίν του, εσυμβούλευσε τούς πολιορκουμένους νά διαβιβασθώσιν εις Πελοπόννησον κατά τήν συμφωνίαν επί τών ελθόντων ελληνικών πλοίων· αλλ' αντί νά διαβιβασθώσιν οι εν Μεσολογγίω εις Πελοπόννησον, διεβιβάσθησαν τήν 11η Νοεμβρίου από Πελοποννήσου εις Μεσολόγγι επί τέσσαρων εκ τών προρρηθέντων πλοίων 700 Πελοποννήσιοι υπό τόν Πετρόμπεην, τόν Ζαήμην καί τόν Κανέλλον Δηληγιάννην· συνεπανέπλευσε καί ο περί τής επικουρίας ταύτης προαποσταλείς παρά του Μαυροκορδάτου Γρίβας.

Ο Άγος, ανήσυχος δι' όσα έβλεπε καί ήκουεν, ήλθεν εις λόγους βαρείς μετά τού Μάρκου. Ούτος δέ, υποπτεύων μή πάθη ως απατήσας τούς Τούρκους, υπεκρίθη ότι οι έγκλειστοι έτοιμοι ήσαν νά στείλωσιν ικέτας εις προσκύνησιν τών πασάδων. Υπερεχάρησαν οι πασάδες επί τή φαιδρά ταύτη αγγελία, καί ητοιμάσθησαν τά πάντα εις δεξίωσιν τών ικετών. Ο δέ γλυκύς καί συγκαταβατικός Βρυώνης, θέλων νά τιμήση τόν άγριον Κιουταχήν, υπήγεν εις τήν σκηνήν του καί καυχώμενος ότι τό περί συμβιβασμού σχέδιόν του, τό παρ' εκείνου αποδοκιμαζόμενον, ευδοκίμησε, διέταξε νά οδηγήσωσιν εκεί τούς ερχομένους εις προσκύνησιν. Επ' αυτώ τούτω ητοιμάσθησαν τά συνήθη καββάδια εις τιμήν τών ερχομένων, οι κήρυκες περιφερόμενοι διεσάλπιζαν τήν παράδοσιν τής πόλεως, οι καταλυματίαι διέθεταν τά καταλύματα, οι ιπποκόμοι εφαλάροναν τούς ίππους τών πασσάδων διά τήν εν τιμή καί παρατάξει είσοδόν των εις τήν πίπτουσαν πόλιν, καί ο Βαρνακιώτης διετάχθη νά προϋπαντήση τούς προσερχομένους. Εν τοσούτω η ώρα παρήρχετο, καί ουδείς προσήρχετο. Αδημονούντες οι πασάδες διά τήν τόσην βραδύτητα, είδαν άνθρωπον προσερχόμενον εκ τής πόλεως, παρ' ου έλαβαν γράμμα λέγον "άν θέλετε τόν τόπον μας, ελάτε νά τόν πάρετε".»

«Οι Πελοποννήσιοι εν τούτοις συντελούσι πολύ εις τήν σωτηρίαν τού Μισολογγίου καί εις τόν θρίαμβον τών δυτικοελλαδιτών. Αφ' ού ο Ωμέρβριώνης απέκαμε πυροβολών τό Μισολόγγι καί καταπολεμών καθ' όλους τούς τρόπους τούς πολιορκημένους, τέλος απεφάσισε νά τό κυριεύση εξ εφόδου τήν νύκτα τών Χριστουγέννων πρός τήν 25η Δεκεμβρίου 1822, καθ' ήν ώραν οι Έλληνες ήθελον εκπληρώνει τά χριστιανικά χρέη των εις τόν ναόν τού Υψίστου, ότε ως ενόμιζεν, ήθελον αφήσει καί τούς προμαχώνας αφρούρητους.

Αλλά Χριστιανός Ηπειρώτης, ο Ιωάννης Γούναρης ευρισκόμενος εις τό στρατόπεδον τών Τούρκων, εξ ανάγκης υπηρετών, διότι δέν ηδύνατο εκ τών ιδίων περιστάσεων νά τούς πολεμήση καί πληροφορηθείς τήν απόφασίν των, ειδοποίησε τούς Έλληνας. Ούτοι λοιπόν, όσοι πολεμισταί, δέν υπάγουσιν εις τόν ναόν νά υμνήσωσι τόν Θεόν ψάλλοντες Χριστός γεννάται, αλλά γρηγορούσιν όλην τήν νύκτα εις τάς θέσεις των καί περιμένουσι νά τόν δοξολογήσωσι μέ τούς κρότους τών πυροβόλων καί τών τουφεκίων, μαχόμενοι μέ απόφασιν νά χύσωσι τό αίμα των διά τήν δόξαν τού Χριστού καί τής πατρίδος.

Πεντακόσιοι Τουρκαλβανοί επίλεκτοι ήσαν καταγεγραμμένοι νά κάμωσιν έφοδον καί νά λάβη αμοιβήν ανά χίλια γρόσια έκαστος αυτών, ώρμησαν λοιπόν εις τό σκότος τής νυκτός μίαν ώραν πρίν φέξει εις τό τείχος καί ο προηγούμενος τών άλλων Γιουρούκ μπαϊρακτάρης εισεπήδησεν εις τούς προμαχώνας, όπου εφρούρει ο Δημήτριος Μακρής μέ τούς Καρυτινούς καί τούς Ηλείους, μέ τήν σημαίαν εις τήν χείρα, εύρε τόν σκοπόν κοιμώμενον, τόν εφόνευσε, προχωρών φονεύει καί άλλον καί πληγώνει εις τήν δεξιάν έτερον, αλλ' ούτος τόν πιστολίζει μέ τήν αριστεράν, τόν πληγώνει ωσαύτως εις τήν χείρα καί φωνάζει: "Τούρκοι, Τούρκοι!".

Τότε ήρχισαν οι Έλληνες νά μάχωνται πυροβολούντες καί τουφεκίζοντες εναντίον τών εχθρών, οι οποίοι καταβάντες εις τήν τάφρον, τρίς επλησίασαν εις τό τείχος φέροντες καί αναβάθρας μεθ' εαυτών καί τρίς απεκρούσθησαν μέ βλάβην των. Οι Έλληνες αλαλάζοντες καί παιανίζοντες εμαχήσαντο τρείς ώρας καί τέλος απέκρουσαν καί τούς ορμήσαντας εις τήν τάφρον διά τήν έφοδον καί τούς παρακολουθούντας ιππείς τε καί πεζούς, οίτινες έμελλον νά εισβάλωσιν εις τήν πόλιν καί τούς εβίασαν ν' απομακρυνθώσιν. Εφόνευσαν δέ υπέρ τούς πεντακόσιους καί επλήγωσαν περί τούς τριακόσιους καί επήραν δώδεκα σημαίας. Έξ δέ μόνον εφονεύθησαν καί επληγώθησαν από τούς Έλληνας.

Ο Ωμέρβριώνης ήδη θεωρεί ότι δέν εμπορεί νά κυριεύση τό Μισολόγγι, μανθάνει δέ ότι ο Ράγγος απεστάτησεν πάλιν καί ότι θά τόν μιμηθώσι καί ο Ανδρέας Ίσκου καί άλλοι. Είχε δέ προσκληθή καί ο Οδυσσεύς από τήν Ανατολικήν Ελλάδα νά στρατεύση εις βοήθειαν τού Μισολογγίου καί εκστρατεύει ευθύς μέ διακόσιους συμπαραλαμβάνει καί από τά Σάλωνα τόν υιόν τού Πανουριά μέ άλλους διακόσιους, καθώς καί από Μαλανδρίνον τόν Δήμον Σκαλτσάν μέ αρκετούς καί ούτω προχωρών, προσαυξάνει τόν αριθμόν τών μετ' αυτού συστρατευόντων.»

«Ο Ομέρ Βρυώνης εξέλεξε τήν νύκτα τής 24 πρός τήν 25ην Δεκεμβρίου 1822, παραμονήν τών Χριστουγέννων, ελπίζων ότι οι πολιορκούμενοι, συνηθροισμένοι εν τοίς ναοίς, θά προσεβάλλοντο ευχερέστερον. Οκτακόσιοι επίλεκτοι Αλβανοί, κομίζοντες πολυαρίθμους κλίμακας, διετάχθησαν εις έφοδον υπό τήν εύνοιαν τού σκότους, πρός διαφόρους διευθύνσεις τών τειχών. Έτεροι δισχίλιαι επηκολούθησαν αυτούς από τινος αποστάσεως όπως τούς υποβοηθήσωσι, ενώ τό υπόλοιπον τού στρατού, διηρημένοι εις πλείονα σώματα, διηυθύνθη πρός τά αντίθετα σημεία όπως διασκορπίση τάς δυνάμεις τών Ελλήνων.

Ευτυχώς τό στρατήγημα τούτο έμαθον οι πολιορκούμενοι καί ο Μαυρομιχάλης καί ο Μάρκος Μπότσαρης εμάντευσαν αυτό εκ τής εν τώ εχθρικώ στρατοπέδω ανησυχίας. Πάντες έμειναν εν τή θέσει των, οι δέ κώδωνες τών εκκλησιών ανήγγειλαν τάς κινήσεις τού θανασίμου εχθρού. Ευθύς ως κατά τήν 6ην πρωϊνήν ώραν οι οκτακόσιοι Αλβανοί, οι εκλεχθέντες διά τήν διά κλιμάκων ανάβασιν, επλησίασαν εις τήν πόλιν εις απόστασιν πυροβόλου. Καί παρευθύς ήρξατο κανονιοβολισμός φοβερός εφ' όλης τής γραμμής τού φρουρίου. Πολλοί Αλβανοί έφθασαν μέχρι τών τειχών, αλλά πρίν παρέλθωσι στιγμαί, κατεκρημνίσθησαν νεκροί. Καί αι λοιπαί φάλαγγαι υπέστησαν τήν αυτήν τύχην. Καί ότε η ηώς τής ημέρας επεφάνη, καθ' ήν εγενήθη ο Λυτρωτής καί εφώτισε τήν γήν, ηρίθμησαν 300 Τούρκοι νεκροί, 9 σημαίαι είχον κατακτηθή.»

«Τήν επομένην νύκτα οι Τούρκοι ευρίσκοντο εν μεγίστη ταραχή. Τήν πρωΐαν οι Χριστιανοί δέν ήκουσαν ούτε τόν χρεμετισμόν τών ίππων ούτε απομεμακρυσμένον τινά θόρυβον. Ο καπνός τών στρατοπεδευόντων δέν υψούτο πλεόν ανά τόν αέραν. Ο Ομέρ Βρυώνης είχεν εκκινήσει περί τήν 2αν ώραν τής πρωΐας καί τού στρατού αυτού εν αταξία παρακολουθούντος, δέν ετόλμων νά πιστεύσωσιν οπισθοχώρησιν τόσον εσπευσμένην.

Μέρος τής φρουράς υπό τού Μαυροκορδάτου οδηγούμενον άγεται πάραυτα πρός τά εγκαταλειφθέντα μέρη, κυριεύωσι οκτώ ορειχάλκινα τηλεβόλα, δύο οβουζιέρα, ένα βομβοβόλον καί πλείστας ζωοτροφίας. Ανευρίσκουσι τόν τόπον όπου ήτο ιδρυμένη η σκηνή τού Ομέρ Βρυώνη, ήτις ήτο ήδη ανατετραμμένη, βλέπουσι τάς τραπέζας τάς οποίας δέν ηδυνήθη νά συμπεριλάβη καί μέρος τών υποσκευών του. Επισκέπτονται τό μέρος τών Τοξιδών, τών Γκέγκιδων καί τών Ασιανών οίτινες πολυτελείς είχον ιδρύσει σκηνάς. Εις έκαστον βήμα ανακαλύπτουσιν όπλα, εφίππια, αποσκευάς κατασφάζουσι καθυστερούντας τινάς στρατιώτας.

Ο Ομέρ Βρυώνης διέμεινε στό Βραχώριον (Αγρίνιο) καί μαθών ότι τά ύδατα τού Αχελώου επαισθητώς ηλαττώθησαν, ηθέλησε νά πειραθή εκ νέου τήν δίοδον τού πόρου τού Στράτου. Τό ιππικόν αυτού ηδύνατο νά τόν ευκολύνη εις τήν πραγματοποίησίν του, εάν επί τών οπισθίων εκάστου μετεφέρετο καί εις στρατιώτης επί τής δεξιάς όχθης τού ποταμού. Ούτοι ώφειλον νά σχηματίσωσι κεφαλήν γεφύρας, ενώ οι ιππείς θά μετέφερον διαδοχικώς τούς πεζούς.

Μόλις οι πρώτοι ουλαμοί τού τουρκικού πεζικού επάτησαν τήν αντίθετον όχθην τού Αχελώου, ότε οι λόχοι τών Λεπενιωτών, ενωθέντες πρός τούς Ακαρνάνας καί πρός τινα αποσπάσματα τών στρατιωτών τού Μαυρομιχάλη επυροβόλησαν καταρρίψαντες αυτούς εν τώ ποταμώ μετά τού προσδράμαντος εις βοήθησιν αυτών ιππικού. Οι ίπποι οίτινες δέν επρόφθαναν ν' αναπνεύσωσιν, υποχρεούμενοι νά επαναπίπτουσιν εις τό ύδωρ, υπό τής ταχύτητος τών ρευμάτων παρασυρθέντες επνίγησαν.

Ήτο φρικώδες νά βλέπη τις τούς ιππείς δράττοντες τήν άκραν τών πέριξ δαφνών, αφού κατώρθουν ν' απαλλαχθώσι τού εφιππίου, ν' αγωνίζονται κατά τού θανάτου, όπως καταγίνωσιν αντικείμενα σκοποβολής τών Ελλήνων οίτινες διετρύπων αυτούς διά τών σφαιρών. Η καρδιά τού Ομέρ Βρυώνη, άν καί σκληρυνθείσα εν τή τέχνη τών όπλων δέν ηδυνήθη ν' αντιστή εις τό θέαμα τούτο καί μετά τήν θέαν τής απωλείας χιλίων εκ τών εκλεκτοτέρων στρατιωτών του, απεσύρθη πρός τό Ζαπάντι (Μεγάλη Χώρα), χύνων δάκρυα.»

«Στή σκηνή τού Ομέρ Βρυώνη, οι πασάδες όλοι μαζεμένοι συζητούσαν.

Ήταν ν' αποφασιστεί, πρίν ξημερώσει, άν εσήμανε ή όχι η ώρα νά πάρουν τό Μεσολόγγι.

Η νύχτα ήταν σκοτεινή, τό κρύο δυνατό, η ώρα περασμένη. Μά ειδήσεις είχαν φθάσει καί ο Ομέρ είχε συγκαλέσει τούς αρχηγούς, ανυπόμονος νά τούς ανακοινώσει τά μαντάτα καί νά εξασφαλίσει τή συγκατάθεση τους.

Ένδεκα χιλιάδες στρατός περιέζωνε γιά δύο ολόκληρους μήνες τό χωριό, πού ήταν τότε τό ερημωμένο Μεσολόγγι, καί δύο δοξασμένοι στρατηγοί, ο Κιουταχής καί ο Ομέρ Βρυώνης, αμιλλούνταν ποιός νά τό πρωτοπάρει. Τά οχυρώματα ήταν χωματένια, μισογκρεμισμένα κι ελεεινά. Μέσα - πού νά τό ήξεραν τότε οι Τούρκοι! - τριακόσια εξήντα παλικάρια όλα - όλα, διαφέντευαν τήν ημέρα καί ξανάχτιζαν τή νύχτα τίς χαλάστρες πού άνοιγαν στόν τοίχο τά τούρκικα κανόνια.

Από καιρό επέμεινε ο Κιουταχής πώς μόνο μέ τό σπαθί καί τή φωτιά θά βάλουν γνώση στούς γκιαούρηδες καί θά φέρουν σέ λογαριασμό τόν Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο καί τόν Μάρκο Μπότσαρη, πού πεισμάτωναν στήν τρέλα τους ή νά ελευθερώσουν τή χώρα ή νά ταφούν μές στά ερείπιά της. Μά ο Ομέρ Βρυώνης, πού μελετούσε τήν κατάκτηση τού Μωριά καί πού ήθελε τό Μεσολόγγι στρατιωτική του βάση, επέμενε νά τό πάρει μέ τό καλό.

Καί λόγια βαριά ανταλλάχθηκαν μεταξύ τών δύο στρατηγών.

Γιατί τούς είχαν παίξει οι γκιαούρηδες, καί πολύτιμος καιρός πήγε χαμένος σέ συζητήσεις καί διαπραγματεύσεις· ώσπου, ένα πρωί, ξαφνιασμένοι είδαν οι πασάδες τόν υπερήφανο στόλο τού Ισούφη νά σκορπά καί νά χάνεται μπρός σέ επτά υδρέικα καραβάκια, πού μέ απλωμένα τά πανιά μπήκαν στή λιμνοθάλασσα καί προκλητικά άραξαν στό Μεσολόγγι.

Καί όταν συνήλθαν από τή σάστισή τους οι πασάδες, καί παραπονέθηκαν καί αγρίεψαν καί πρόσταξαν τήν πόλη νά παραδοθεί, τούς αποκρίθηκε αυθάδικα ο Μάρκος Μπότσαρης:

- "Άν θέλετε τόν τόπο μας, ελάτε νά τόν πάρετε!"

Άφριζε ο Κιουταχής, γιατί είχε μπεί πιά μέσα ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης μέ επτακόσιους Μανιάτες, μαζί καί ο Ζαΐμης, μαζί καί ο Δεληγιάννης. Έβριζε καί φώναζε ο οργισμένος πασάς, πώς ξεφόρτωσαν πιά τά υδρέικα καράβια όπλα καί πολεμοφόδια, καί πώς ποτέ πιά δέ θά παραδοθεί τό Μεσολόγγι, άν δέ χαθούν πρώτα πολλοί πιστοί καί άν δεν πνιγούν οι γκιαούρηδες στό αίμα.

Λόγια πικρά είχε ξεστομίσει ο Κιουταχής, καί βαριά τό έφερε ο Ομέρ Βρυώνης, τάχα πώς αυτός είχε ταπεινώσει τό γένος τών πιστών, από πονοψυχιά γιά μια φούχτα σκύλους άπιστους.

Καί τό έφερε βαριά, γιατί, μες στά τραχιά λόγια τού Κιουταχή, διέβλεπε τήν άλλη κατηγορία, πού δόλια τήν κρυφομετάλεγαν φθονεροί αντίζηλοί του, τάχα πώς γκιαούρικο αίμα έτρεχε καί στίς δικές του φλέβες, καί γι' αυτό λιποψυχούσε κάθε φορά πού είχε νά τό χύσει σφάζοντας Χριστιανούς.

Είχε περάσει νύχτες άυπνες, ξαπλωμένος στή σκηνή του ο αγέρωχος Αρβανίτης, γιατί τό έβλεπε καί αυτός πώς η κατάσταση άρχιζε νά γίνεται κρίσιμη στό τούρκικο στρατόπεδο. Μετά τήν καταστροφή τής Πέτας, σάν τού έστειλαν οι Ρωμιοί τόν Βαρνακιώτη γιά συνεννόηση, τό νόμισε μεγάλο θρίαμβο πού τόν κατάφερε νά προσκυνήσει καί νά προδώσει εκείνους πού τόν έστειλαν· καί όμως, από τότε, πολλοί οπλαρχηγοί ξανάπιασαν τά βουνά κι έκοβαν τίς συγκοινωνίες καί όπλιζαν τούς πληθυσμούς κι έφερναν χίλιες δυσκολίες στούς πιστούς· καί τό κρύο είχε πιάσει, οι βροχές είχαν πλημμυρίσει τό στρατόπεδο, τό ψωμί σπάνιζε καί οι στρατιώτες άρχισαν νά γκρινιάζουν. Καί ύστερα από δύο ολόκληρους μήνες, ούτε κατά μία σπιθαμή δεν είχε προχωρήσει η επιχείρηση τού υπερήφανου πασά.

Μά επιτέλους, τώρα είχαν φθάσει οι ειδήσεις πού μέ τόση αγωνία τίς περίμενε! Η τύχη είχε γυρίσει, ο Αλλάχ ήταν μαζί του. Τώρα ήλθε η ώρα νά διαψεύσει τό θρύλο τής χριστιανικής του καταγωγής. Αύριο θά πνίξει τό Μεσολόγγι στό αίμα.

Ξημέρωνε παραμονή τών Χριστουγέννων.

Πλάγι στή σκηνή, σπαρμένη πλούσια μαξιλάρια καί χαλιά, όπου ο Ομέρ Βρυώνης είχε συγκαλέσει τούς πασάδες, σ' ένα χωριστό διαμέρισμα, ανάμεσα στις αποσκευές τού στρατηγού, ένας δούλος έψηνε καφέδες.

Οι ταπεινώσεις είχαν γύρει τίς λιγνές του πλάτες, καί βαθιά χαράκια είχαν σκάψει οι συλλογές ανάμεσα στά φρύδια καί γύρω στό κλειστό του στόμα. Σκυμμένος πάνω σ' ένα μαγκάλι, φαίνουνταν παραδομένος στή δουλειά του, τά μάτια καρφωμένα στό μπακιρένιο μπρικάκι.

Ο Ομέρ χτύπησε τά χέρια του.

- "Γιάννη", φώναξε, "φέρε καφέδες."

Καί στό γραμματικό, πού παράμερα στέκουνταν καί περίμενε, έδειξε τό τραπέζι καί πρόσταξε:

- "Εσύ, κάθισε αυτού καί γράφε."

Ο Γιάννης έχυσε μέ προσοχή τόν καφέ σέ τέσσερα πέντε ζάρφια, καί τά έφερε μέ τό δίσκο μέσα στή σκηνή. Ο Ομέρ Βρυώνης, περπατώντας απάνω - κάτω, υπαγόρευε ένα γράμμα πρός τόν Βαρνακιώτη:

"Μάθε", έλεγε, "πώς αύριο θά γευματίσω στό Μεσολόγγι!".

- Αύριο, είπε μέσα του ο Γιάννης, δέν θά γευματίσεις στό Μεσολόγγι - πρώτα ο Θεός...

Μά τό πρόσωπο του δέν άλλαξε, ούτε φαίνουνταν νά προσέχει εκείνα πού έλεγαν γύρω του. Ένα - ένα, μέ αργές κινήσεις, ακούμπησε τά ζάρφια μέ τόν καυτό καφέ εμπρός σέ κάθε πασά, προσέχοντας μήν χυθεί ούτε κόμπος από τό μυρωδάτο ποτό.

- "Φέρε καί άλλους", πρόσταξε ο Βρυώνης, δείχνοντας μ' ένα νόημα τών μαύρων φρυδιών του πώς τά ζάρφια ήταν λιγότερα από τούς πασάδες.

Καί χωρίς νά σταθεί, μέ τά χέρια πίσω στή ράχη καί τά μάτια χάμω, εξακολούθησε νά υπαγορεύει τίς τελευταίες του διαταγές στόν Βαρνακιώτη:

- "Κοίταξε νά μάθεις πού πάγει ο στρατός πού φεύγει γιά τήν Ακαρνανία, καί βάσταξε τούς αρματωλούς πού έχουν προσκυνήσει, ώσπου νά μάθεις πώς πήρα τό Μεσολόγγι. Είσαι υπεύθυνος γιά τό Βραχώρι".

Απότομα στάθηκε εμπρός στόν Ισμαήλ Χατζημπέντο, πού αργοκουνώντας τό κεφάλι, κάτι σιγομουρμούριζε τού Ισμαήλ Πλιάσα.

- "Φοβάσαι;" τόν ρώτησε περιφρονητικά. Οι δύο πασάδες σώπασαν.

Έριξε ο Αλβανός μιά πλαγινή ματιά τού Κιουταχή, πού σιωπηλά καί ακατάδεχτα παρακολουθούσε τά κρυφομιλήματα τών δύο Ισμαήλιδων, καί μέ οργή, χτυπώντας τό χέρι του στό τραπέζι, φώναξε:

- "Ή αύριο ή ποτέ".

Καί γυρνώντας στόν Ισμαήλ Χατζημπέντο, χαμογέλασε καί είπε:

- "Μή φοβάσαι, πασά μου, τώρα πιά ο Αλλάχ είναι μαζί μας, όλα μας έρχονται δεξιά!"

Μέ τό κεφάλι, χαμογελώντας, τόν εγκαρδίωνε ο Άγος Βασιάρας.

- Πέ τους, πέ τους, πασά μου, τά μαντάτα.

Καί τούς τά είπε ο Ομέρ Βρυώνης.

Τά ξημερώματα τής μεγάλης τους εορτής, οι γκιαούρηδες θά μαζεύουνταν όλοι στίς εκκλησίες τους, γιά τή χριστουγεννιάτικη λειτουργία· αυτή ήταν η κατάλληλη ώρα γιά γιουρούσι.

Ο Κιουταχής τόν διέκοψε μ' ένα νόημα κατά τόν Γιάννη, πού στό πλαγινό διαμέρισμα, ανακούρκουδα εμπρός στό μαγκάλι, ανακάτωνε τόν καφέ στό μπρίκι.

- "Αυτός;" έκανε ο Βρυώνης χωρίς νά χαμηλώσει τή φωνή.

Καί μ' ένα αρνητικό σήκωμα τού κεφαλιού πρόσθεσε:

- "Μπά, δέ μιλάει αυτός!"

- "Μά είναι γκιαούρης!" ψιθύρισε ο άλλος.

Ο Ομέρ χαμογέλασε.

- "Δέ μιλάει αυτός, είναι άνθρωπος μου", είπε μέ τρόπο πού ν' ακούσει ο Γιάννης. "Έπειτα, έχω τή γυναίκα του καί τά παιδιά του στά χέρια μου. Τό ξέρει πώς άν ακουστεί τίποτα απ' όσα λέμε..". - μέ τό χέρι έκοψε τόν αέρα: "Έννοια σου!... Δέ μιλάει αυτός."

Κάθισε στό ντιβάνι, αντίκρυ στό δούλο του, κι εξακολούθησε τίς εξηγήσεις του.

Τό ανατολικό μέρος τής χώρας είναι τό πιό αδύνατο· από κει θά γίνει τό γιουρούσι, όταν σημάνει τό σήμαντρο πού θά καλεί τούς Χριστιανούς στίς εκκλησίες. Συνάμα όμως θά γίνει μιά ψευτοπροσβολή από άλλο μέρος τού οχυρώματος, έτσι πού κι άν μείνουν μερικοί φρουροί στούς τοίχους, θά τρέξουν εκεί καί θ' αφήσουν αφύλαχτο τό ανατολικό μέρος.

Ο Γιάννης μέ τά μάτια καρφωμένα στό μπρικάκι του, άκουε κάθε λέξη· φαίνουνταν παραδομένος στόν καφέ πού φούσκωνε, κανένα νεύρο τού προσώπου του δέν κούνησε. Καί όμως στήν καρδιά του ήταν χαλασμός.

Τή γυναίκα του, τά παιδιά του τά είχε ξεχάσει· τού τά θύμισε τώρα ο πασάς. Ναί, ήταν στήν Άρτα, αιχμαλωτισμένοι σάν κι αυτόν, όμηροι στά χέρια τού Ομέρ Βρυώνη. Καί τού ήταν γραφτό ν' ακούσει όλες τίς ετοιμασίες καί ν' αφήσει τήν καταστροφή νά συντελεστεί, αλλιώς η γυναίκα του καί τά παιδιά του...

Σιγανά έχυσε τόν καφέ στά ζάρφια, προσέχοντας μή σκορπιστεί τό καϊμάκι. Τήν αγαπούσε πολύ τήν όμορφη γυναίκα του, τά τρελαίνουνταν τά παιδιά του. Γιά νά μή κακοπάθουν αυτά δούλευε τόσον καιρό τόν Τούρκο, καί τόν δούλευε πιστά. Τό ήξερε πώς θά πλήρωναν μέ τό κεφάλι τους κάθε του πληροφορία· ώστε έπρεπε νά καθίσει ήσυχος, νά βουλώσει τό στόμα του, ν' αφήσει τό μοιραίο νά συντελεστεί.

Μοίρασε πάλι τούς καφέδες καί πήρε τ' αδειανά ζάρφια. Μά καί οι πασάδες τώρα σηκώνουνταν, η συνεδρίαση είχε τελειώσει. Όλοι ήταν πιά σύμφωνοι, η επίθεση θά γίνουνταν τά Χριστούγεννα, τήν ώρα τής λειτουργίας τών γκιαούρηδων.

Ένας - ένας χαιρέτησαν τόν στρατηγό καί αποτραβήχθηκαν νά ξαναπάν νά κοιμηθούν, ώσπου νά έλθει η ώρα τής ετοιμασίας.

Ο Ομέρ Βρυώνης τυλίχθηκε στή σαμουρένια κάπα του καί ξαπλώθηκε στό σοφά.

- "Όχι," είπε τού Γιάννη, πού ρωτούσε άν θά γδυθεί. "Δέν έχω καιρό σήμερα γιά πούπουλα· κλείσε τόν μπερντέ καί πήγαινε· δέ σέ θέλω πιά."

Έσβησε τά κεριά ο Γιάννης, κατέβασε τό κρεμαστό χαλί πού χώριζε τή σκηνή τού αφέντη από τό διαμέρισμα μέ τίς αποσκευές, καί ξαπλώθηκε κοντά στό μαγκάλι νά ζεσταθεί.

Έτρεμε πολύ, τώρα πού δέν τόν έβλεπαν πιά, καί τά δόντια του χτυπούσαν από σύγκρυο.

Έτσι λοιπόν είχαν αποφασίσει οι πασάδες· αύριο χριστουγεννιάτικα θά παίρνανε τό Μεσολόγγι. Μά αυτός αποφάσιζε πώς δέ θά τό πάρουν... Ναί, αυτός, ο δούλος τού Ομέρ Βρυώνη, ο φτωχός Γιάννης Γούναρης από τά Γιάννινα, έτσι τό ήθελε, νά σωθεί τό Μεσολόγγι.

Μά θά μπορέσει νά τό σώσει;

Τό ήξερε αυτός πώς βίγλες είχε παντού στούς τοίχους απάνω. Τίς έβλεπε, σάν έβγαινε νά κυνηγήσει πουλιά γιά τό τραπέζι τού αφέντη του, πού φύλαγαν μέρα καί νύχτα άγρυπνα. Ούτε σκιά δέν άφηναν νά σιμώσει. Θά τού έριχναν ευθύς, άν έκανε νά πλησιάσει. Καί ούτε καί σημείο δέν μπορούσε νά κάνει, γιατί θά τόν ένιωθαν οι Τούρκοι φρουροί. Δέν τόν πείραζε πού θά τόν σκότωναν, μιά φορά πεθαίνει ο άνθρωπος καί γλιτώνει από τήν τούρκικη σκλαβιά. Μά πού δέ θά μάθαιναν οι πολιορκημένοι τό καταχθόνιο σχέδιο τών πασάδων.

Σηκώθηκε στόν άγκωνά του, τά μάτια καρφωμένα στή φωτιά. Τά κάρβουνα είχαν χωνέψει, σκιές κοκκινόμαυρες κυμάτιζαν στή θρακιά μέ κάθε πνοή πού περνούσε και, λίγο-λίγο, απόσβηνε καί από ένα καρβουνάκι καί σκορπούσε η στάχτη.

Μά ο Γιάννης δέν τά έβλεπε· έβλεπε τή γυναίκα του, νέα καί όμορφη, χλωμούλα η καημένη, γιατί ήλιος δέν τή θωρούσε έτσι πού ζούσε, μόνη, κρυμμένη πίσω από τά κλειστά παντζούρια της. Έβλεπε τά παιδάκια του, τά δύο του αγοράκια, όλο ζωή καί σκανταλιά· γελούσαν συχνά, τά καημένα, γιατί ήταν μικρά καί δέν είχαν καταλάβει ακόμα, στήν αγκαλιά τής μάνας, τό βάρος τής σκλαβιάς. Καί τώρα έπρεπε νά τά θυσιάσει.

Η καρδιά του ράγιζε. Ήταν άραγε ανάγκη; Μπορούσε καί νά μήν είχε ακούσει τά λόγια τών πασάδων.

Έσπρωξε τήν κουβέρτα του καί σηκώθηκε αργά· ξεκρέμασε τό τουφέκι του, πού κρέμουνταν σ' ένα καρφί καί βγήκε έξω.

Γλυκοχάραζε η παραμονή τών Χριστουγέννων, μά καμιά χαρά δέν ήταν στή φύση· όλη τήν εβδομάδα είχε ρίξει βροχή, τό στρατόπεδο, μουσκεμένο, ήταν λίμνη απέραντη από λάσπη.

Καί τό Μεσολόγγι θά γίνουνταν αύριο λίμνη απέραντη από αίμα χριστιανικό... γιατί έτσι τό αποφάσισαν οι πασάδες.

- "Ε, μπάρμπα Γιάννη, γιά πού;"

Ο Γιάννης σήκωσε τά μάτια καί γνώρισε τό σταβλίτη τού Ομέρ, πού ετοιμάζουνταν γιά τήν πρωινή του προσευχή.

Τόν χαιρέτησε μέ τό χέρι χωρίς νά σταματήσει.

- "Πάγω νά σκοτώσω θαλασσοπούλια," τού αποκρίθηκε, "γιά τό μεζέ τού αφέντη."

Τού φώναξε ο Τούρκος:

- "Μή σέ δουν μέ τό τουφέκι οι γκιαούρηδες, καί σέ πάρουν γιά πολεμιστή!"

Καί κακανίζοντας γονάτισε στήν ψάθα του, γυρισμένος κατά τήν ανατολή.

Ο Γιάννης δέν αποκρίθηκε· μέ ήσυχο, τακτικό βήμα τράβηξε γιά τή λιμνοθάλασσα.

Τό βράδυ εκείνο τής παραμονής τών Χριστουγέννων, ο γραμματικός τού Μακρή, ο Θανάσης, γύριζε, μονάχος μές στό μονόξυλό του, από τό Ανατολικό, τό ηρωικό νησάκι στήν είσοδο τού κόλπου, πού μόνο πιά έμενε ελεύθερο σ' όλη τήν περιφέρεια, μαζί μέ τό Μεσολόγγι. Η ξηρά ήταν όλη στά χέρια τών Τούρκων· μόνη συγκοινωνία έμενε πιά από τή θάλασσα.

Βιάζουνταν νά φθάσει στό Μεσολόγγι γιά νά κάνει Χριστούγεννα μέ τούς δικούς του καί γιά ν' αποχαιρετήσει τούς αρχηγούς Τσόγκα, Γρίβα καί Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, πού έφευγαν μέ τά καράβια τό ίδιο εκείνο βράδυ. Πεντακόσιοι άντρες διαλεγμένοι έφευγαν μαζί τους γιά επιχείρηση μυστική.

Από τότε πού είχαν ξεφορτώσει τά υδρέικα καράβια άντρες, τουφέκια καί τροφές, οι Τούρκοι είχαν σταματήσει τίς επιχειρήσεις τους· τό καταλάβαιναν πώς από χορτασμένους δέν τό παίρνουν τό Μεσολόγγι, καί τούς άφηναν ήσυχους ώσπου νά πεινάσουν πάλι.

Χαμογέλασε ο Θανάσης. Πείνα τό Μεσολόγγι δέ φοβούνταν πιά όσο βαστούσαν τή θάλασσα τά υδρέικα καράβια.

Μ' αφού τούς άφηναν οι Τούρκοι ελεύθερα τά χέρια, καλό ήταν νά δούν άν δέ γίνεται τίποτα από τό Βραχώρι.

Έξαφνα, στήν ακρογιαλιά είδε ο Θανάσης έναν άνθρωπο πού μέ τό μαντίλι τού έγνεφε νά πλησιάσει.

Γύρισε τή βάρκα του κατά τήν ξηρά.

- "Ποιός είσαι;" φώναξε, "καί τι θέλεις;"

- "Έλα, μή φοβάσαι... είμαι φίλος," τού αποκρίθηκε ο άλλος.

Ο Θανάσης σίμωσε καί ξεχώρισε καλά τόν άνθρωπο.

Είχε σκυφτούς τούς ώμους καί φαίνουνταν κατάκοπος· τά ρούχα του ήταν πιτσιλισμένα λάσπες, σά νά είχε κάνει μακριά πορεία, καί στό χέρι βαστούσε τουφέκι κυνηγού.

Ο Θανάσης έσπρωξε τό μονόξυλό του στήν αμμουδιά, κοντά του.

- "Τί θέλεις;" τόν ρώτησε από μέσα από τή βάρκα. Ο άλλος έριξε πίσω του μιά ματιά, βεβαιώθηκε πώς είναι μόνος, καί σκύβοντας είπε γρήγορα:

- "Τρέξε στό Μεσολόγγι, πές τους πώς τά χαράματα θά γίνει γιουρούσι."

Ο Θανάσης πήδηξε στήν ξηρά.

- "Ποιός είσαι;" ρώτησε τόν άγνωστο, "καί ποιος σού τά 'πε όλα αυτά;"

- "Είμαι ο κυνηγός τού Ομέρ Βρυώνη, καί είμαι από τά Γιάννινα, Χριστιανός."

Ο Θανάσης τόν έσπρωξε μέ αηδία, κι έκανε νά ξαναμπεί στή βάρκα· μά ο άλλος τόν βάσταξε από τό μανίκι.

- "Μή μέ υποψιάζεσαι καί μή μέ αποδιώχνεις," είπε βραχνά. "Τρέξε νά τούς τά πείς, αλλιώς πάει τό Μεσολόγγι."

Η φωνή του μαρτυρούσε τέτοια αγωνία, πού ο Θανάσης ταράχθηκε.

- "Πώς τά 'μαθές αυτά πού λες;" ρώτησε.

- "Τά λέγανε οι πασάδες αναμεταξύ τους, ήμουν εκεί καί τ' άκουσα."

- "Ποιοί ήταν οι πασάδες;"

Ο άγνωστος τούς ονόμασε καί τού εξήγησε μέ δύο λόγια σέ ποιό μέρος θά χτυπούσαν οι Τούρκοι, γιατί ήξεραν πώς ήταν τό πιό αδύνατο.

- "Θά κάνουν ψεύτικο γιουρούσι απ' αλλού, μήν τούς πιστέψετε."

Ο Θανάσης τόν άκουε, αλλά δίσταζε ακόμα.

- "Άν είσαι Χριστιανός, γιατί δέν πολεμάς μαζί μας, παρά δουλεύεις τόν Τούρκο; ρώτησε.

Ο ξένος έκανε ν' απαντήσει, τό στόμα του τεντώθηκε νευρικά, μά καμιά φωνή δέ βγήκε, κι έσμιξε τά χέρια. Ο Θανάσης τόν λυπήθηκε.

-"Έλα μαζί μου, τού είπε, τί ανάγκη τούς έχεις; Έπειτα άν γυρίσεις τώρα θά σέ σκοτώσουν."

Ο ξένος σήκωσε τό πρόσωπο του, η όψη του ήταν αναλυμένη.

- "Τό τί θά γίνω εγώ, δέν πειράζει," έκανε," μά έχει στά χέρια του τή γυναίκα μου καί τά παιδιά μου."

Τά μάτια του ξαφνικά γέμισαν δάκρυα· σήκωσε πάνω τά χέρια του καί γύρισε καί χάθηκε στό σουρούπωμα.

Ο Θανάσης δέ δίστασε πιά. Πήδηξε στό μονόξυλό του, καί βιαστικά έκανε γιά τό Μεσολόγγι.

Ήταν νύχτα βαθιά σάν έφτασε. Τρεχάτος πήγε στού Μάκρη καί τού είπε όσα άκουσε, κι ευθύς φώναξε κείνος τούς άλλους αρχηγούς, πού αμέσως σταμάτησαν τά καράβια, έτοιμα γιά νά σαλπάρουν. Κατά διαταγή τού Μαυροκορδάτου, ο Γρίβας αποβίβασε βιαστικά εκατό του άντρες, καί μέ τόν Τσαλαφατίνο καί τόν Κουμουντουράκη έτρεξαν κι έπιασαν τά οχυρώματα· τήν ίδια ώρα ο αρχιεπίσκοπος μάζεψε τούς παπάδες καί διέταξε νά κλείσουν όλες οι εκκλησίες, καί νά ειδοποιηθούν τά ποίμνια πώς λειτουργία χριστουγεννιάτικη δέν θά γίνει, παρά θ' αγρυπνήσουν οι Χριστιανοί όλοι στούς τοίχους απάνω.

Ο Μάρκος Μπότσαρης καί ο Λόντος, μέ τετρακόσια τους παλικάρια, είχαν πιάσει τό κέντρο όπου ήταν η πύλη τού οχυρώματος· ο Ζαΐμης μέ άλλους εξακόσιους πήραν τή δυτική μεριά, καί μεγάλη δύναμη από χίλιους διακόσιους άντρες, μέ τόν Γρίβα, τόν Μακρή, τόν Ραζικότσικα καί τόν Δελιγιάννη, σκορπίστηκαν στό ανατολικό μέρος όπου ήταν νά γίνει τό γιουρούσι, ενώ άλλοι έπιαναν τά χαμηλά σπίτια εμπρός, κατά τόν κάμπο, καί άλλοι, κρυμμένοι στή σκιά, στά πόδια τού τοίχου, περίμεναν σιωπηλά. Σύννεφα πυκνά σκέπαζαν τόν ουρανό. Παντού σκοτάδι.

Από τήν άλλη μεριά τού τοίχου οκτακόσιοι Τούρκοι τοιχοπηδηχτάδες, όλοι άντρες διαλεγμένοι καί γεροί, μέ σκοινιά, μπήκαν σιωπηλά στό χαντάκι πού περιτριγύριζε τό οχύρωμα καί κρύφθηκαν μές στά βούρλα, στό ανατολικό μέρος, όπου τά φρούρια ήταν πιό ευκολοπήδηχτα. Δύο χιλιάδες πεζικό, περπατώντας στά νύχια, σίμωσαν κρυφά, έτοιμοι νά τούς υποστηρίξουν. Πίσω τους, άλλες οκτώ χιλιάδες περίμεναν τή χαραυγή γιά νά ορμήσουν στά οχυρώματα μέ τό πρώτο σύνθημα.

Όλη νύχτα, από τά δύο μέρη τού τοίχου, Έλληνες καί Τούρκοι παραμόνευαν κρυμμένοι, χωρίς νά υποψιάζονται ούτε τούτοι ούτ' εκείνοι, πόσο κοντά αγρυπνούσε ο εχθρός. Οι εκκλησίες ήταν κλειστές, τά κεράκια σβηστά.

Απάνω στά οχυρώματα, οι παπάδες ψιθυριστά εγκαρδίωναν κι ευλογούσαν τούς άντρες, καί σιωπηλά τούς έδιναν τήν ευχή τους.

Έξαφνα, στή νυχτερινή σιωπή, όλα μαζί τά σήμαντρα σήμαναν τή λειτουργία.

Καί τότε άρχισε τό πανηγύρι.

Από τή μίαν άκρη στήν άλλη τού τοίχου, φωνές καί αλλαλαγμοί σχίζουν τόν αέρα, μέ τά σπαθιά στά δόντια ορμούν τού Ομέρ Βρυώνη οι τοιχοπηδηχτάδες, ρίχνουν τίς σκάλες, σκαρφαλώνουν στίς επάλξεις, μπήγουν δύο σημαίες. Μά τά παλικάρια αγρυπνούσαν.

Σάν τοίχο ζωντανό προβάλλουν τά στήθη τους στό ανθρώπινο κύμα πού ανεβαίνει μέ λύσσα σιωπηλά, αρπάζουν τούς ξαφνιασμένους Τούρκους, τούς σηκώνουν από τό χώμα, τούς γκρεμίζουν στό χαντάκι· τρίζοντας τά δόντια τσακίζουν τίς σημαίες, ρίχνονται στούς καινούριους πού σκαρφαλώνουν, τούς γκρεμίζουν καί αυτούς· τά σπαθιά σφυρίζουν θερίζοντας κεφάλια, βροντούν τά τουφέκια σκορπώντας όλεθρο καί τρόμο, τά πόδια γλιστρούν στό γλιτσιασμένο από τό αίμα χώμα.

Τρείς ώρες βαστά τό πανδαιμόνιο.

Κουρασμένοι, πατώντας στά πτώματα, αποτραβιούνται οι Τούρκοι. Δεκατισμένοι, νικημένοι, αποθαρρυμένοι, υποχωρούν καί φεύγουν.

Πηδούν από τούς τοίχους οι δικοί μας, τούς παίρνουν κατά πόδι καί τούς σκορπούν αλαλιασμένους στόν κάμπο. Δώδεκα σημαίες κείτονται στή λάσπη, πεντακόσιοι πεθαμένοι φράζουν τό χαντάκι.

Μετριούνται οι δικοί μας, λείπουν έξι παλικάρια.

Η λειτουργία είχε γίνει, αλλά μέ μπαρούτι καί μέ αίμα.

Τ' ακούν οι οπλαρχηγοί απάνω στά βουνά, καί κλειούν τό Μακρυνόρος.

Τ' ακούν καί οι Τούρκοι, πώς Μαυρομιχάλης καί Τσόγκας έπεσαν στήν Κατοχή καί χάλασαν τούς δικούς τους, καί τρόμος τούς πιάνει. Σάν από μαύρο σύννεφο βροντοκυλά τό άκουσμα πώς Καραϊσκάκης καί Οδυσσέας τραβούν γιά τό Μεσολόγγι, καί πανικός τούς ταράζει. Παραμονή Άη-Βασίλη, νύχτα, σηκώνουν οι πασάδες τό στρατό, καί μέ τέτοια βία φεύγουν, πού όλα τους τά κανόνια, πολεμοφόδια, τροφές, καί έπιπλα ακόμη τών πασάδων, μένουν στά χέρια τών Ελλήνων, πού τό άλλο πρωί, ξαφνικά, βλέπουν τόν κάμπο έρημο από εχθρούς.

Έτσι εόρτασε τό Μεσολόγγι τά Χριστούγεννα τού 1822.

Κάπου στήν Κλεισούρα μέσα, όπου περνά ο δρόμος πού από τό Μεσολόγγι πηγαίνει στό Βραχώρι, άσπριζε ένα ερημοκλήσι, η Παναγία η Ελεούσα. Ο διαβάτης, πού κουρασμένος στέκουνταν ν' ανασάνει ή έμπαινε στό εκκλησάκι ν' ανάψει ένα κεράκι, ήξερε πώς θά βρεί ένα ποτήρι κρύο νερό νά σβήσει τή δίψα του, ή μιά φωτιά νά στεγνώσει τά ρούχα του, άν τόν είχε πιάσει μπόρα στό δρόμο.

Φτωχό ήταν τό ερημοκλήσι, φτωχό καί τό κελί τού μοναχού πού τό φύλαγε, γιατί φτωχοί ήταν καί οι Χριστιανοί πού τού είχαν δώσει από τό στέρημά τους γιά νά τά χτίσει.

Μά φεύγοντας, ο διαβάτης μελετούσε τή φιλοξενία τού ερημίτη, καί απορούσε μέ τή θλιμμένη του ηρεμία καί τή σάν απόμακρη φωνή του.

Χρόνια πολλά κάθουνταν εκεί μέσα ο μοναχός, μά κανένας δέν τόν γνώριζε, γιατί δέν ήταν από τόν τόπο· ούτε τόν άκουσε ποτέ κανείς νά πεί από πού ήταν καί ποιές φουρτούνες τόν είχαν ρίξει εκεί. Λόγια πολλά δέν ήξερε ο ερημίτης· τά είχε ξεμάθει στή μοναξιά του.

Σκυφτός πάντα καί σιωπηλός, κάθουνταν ώρες στήν πόρτα τού κελιού του, αφηρημένος σέ βαθιά θλιμμένη συλλογή, ή βυθισμένος στήν ατέλειωτη προσευχή του.

Μόνος καί αποτραβηγμένος ζούσε εκεί μέσα, απείραχτος καί άγνωστος, μνημονεύοντας τήν πεθαμένη του αγάπη καί τά σφαγμένα του αγγελούδια. Δάκρυα ποτέ δέν είδε κανείς στά μάτια του· τά είχε χύσει όλα σάν έμαθε τήν εκδίκηση τού αφέντη του πού, μέ τό αίμα τής καρδιάς τού δούλου του, είχε πληρώσει τήν απελευθέρωση τού Μεσολογγίου.

Ήταν ο Γιάννης Γούναρης.»