Μπορείς να δεις κι ένα διαδραστικό βίντεο που ετοίμασε η Ντίνα Σάιτ εδώ

1. Γενικά για τους βαθμούς και τα παραθετικά των επιθέτων

 
Όπως έχουμε πει στη σχετική ενότητα επίθετα λέγονται οι λέξεις που δίνουν μια ιδιότητα ή μια ποιότητα στα ουσιαστικά που προσδιορίζουν, π.χ. σοφὸς ἀνήρ, ὑψηλὸν ὄρος.
 
● Τα επίθετα και τους βαθμούς των επιθέτων τα χρησιμοποιούμε κάθε μέρα στον λόγο μας. Επειδή ορισμένα πράγματα τα ξέρουμε, χωρίς να ξέρουμε ότι τα ξέρουμε, και για να διαπιστώσεις ότι τα ξέρεις, κάνε τέσσερις εύκολες ασκήσεις ξεκινώντας από εδώ
 
● Εναλλακτικά μπορείς... να διαβάσεις τα παρακάτω, αφού πατήσεις εδώ

Ήρθε η ώρα για συμπεράσματα:
 
● Όταν ένα επίθετο δηλώνει μια ιδιότητα κάποιου ουσιαστικού, χωρίς να συγκρίνεται με κάποιο άλλο ουσιαστικό, τότε λέμε ότι το επίθετο είναι θετικού βαθμού, π.χ
Σωκράτης ἐστιν σοφός.
 
● Όταν ένα επίθετο δηλώνει ότι ένα ουσιαστικό έχει μια ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό συγκριτικά με ένα άλλο ουσιαστικό, τότε λέμε ότι το επίθετο είναι συγκριτικού βαθμού, π.χ.
Σωκράτης ἐστιν σοφώτερος Κρίτωνός τε καὶ Νίκωνος.
 
● Όταν ένα επίθετο δηλώνει ότι ένα ουσιαστικό έχει μια ιδιότητα σε πολύ μεγάλο βαθμό συγκριτικά με όλα τα άλλα ουσιαστικά, τότε λέμε ότι το επίθετο είναι υπερθετικού βαθμού,π.χ.
Σωκράτης ἐστιν σοφώτατος πάντων.
 
● Υπερθετικού βαθμού όμως είναι και το επίθετο που δηλώνει ότι ένα ουσιαστικό έχει μια ιδιότητα σε πολύ μεγάλο βαθμό, χωρίς να συγκρίνεται με άλλα, π.χ.
Σωκράτης ἐστιν σοφώτατος.

Για να τα διακρίνουμε, τα χωρίζουμε σε υπερθετικό σχετικό (σοφώτατος πάντων ) και υπερθετικό απόλυτο (σοφώτατος). Άρα, μπορούμε να κατατάξουμε τους βαθμούς ως εξής:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 
Το συγκριτικό και το υπερθετικό ενός επιθέτου λέγονται μαζί μ' ένα όνομα παραθετικά του επιθέτου.
Τα παραθετικά μπορεί να είναι είτε μονολεκτικά είτε περιφραστικά.

2. Κανονικός σχηματισμός μονολεκτικών παραθετικών

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 
Αν συγκρίνουμε τα παραθετικά του επιθέτου πτωχός, διαπιστώνουμε ότι για τον σχηματισμό του συγκριτικού και του υπερθετικού διατηρήσαμε το θέμα του επιθέτου στον θετικό βαθμό και προσθέσαμε τις καταλήξεις:
-τερος, -τέρα, -τερον για τον συγκριτικό
-τατος, -τάτη, -τατον για τον υπερθετικό.
 
Γενικότερα ο κανόνας λέει ότι: για να σχηματίσουμε τα παραθετικά,

παίρνουμε το θέμα του επιθέτου από τον θετικό βαθμό του αρσενικού και προσθέτουμε τις καταλήξεις.
 
ΠΡΟΣΟΧΗ: Οι καταλήξεις του θηλυκού τονίζονται στην παραλήγουσα (-τέρα), ενώ του αρσενικού και του ουδετέρου δεν τονίζονται, άρα ο τόνος θα πηγαίνει στην προπαραλήγουσα.
 
Ας δούμε πώς σχηματίζονται τα παραθετικά των βασικών κατηγοριών επιθέτων:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

3. Ποιο από τα δύο -ότερος, -ότατος ή -ώτερος, -ώτατος

 
 
Παραδείγματα

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 
Όπως βλέπεις παραπάνω υπάρχουν πέντε παραδείγματα όπου τα παραθετικά γράφονται με -ο και δύο παραδείγματα με -ω.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί έχουν οι γραμματικές πέντε παραδείγματα για τη μια περίπτωση και ένα ή δύο μόνο για την άλλη;
Η απάντηση είναι η εξής:
Τα παραθετικά γράφονται με -ο, όταν η παραλήγουσα είναι  συλλαβή φύσει μακρόχρονη ή θέσει μακρόχρονη.
Τα παραθετικά γράφονται με -ω, όταν η παραλήγουσα είναι συλλαβή βραχύχρονη.
 
Εξαίρεση: Τα επίθετα κενός, ξένος,στενός σχηματίζουν τα παραθετικά σε -ότερος, -ότατος, γιατί είχαν παλιότερους τύπους κενFός, ξένFος, στένFος, οπότε το ε είναι θέσει μακρό!
 
Εδώ σίγουρα χρειάζεται να ξέρουμε ποιες συλλαβές είναι φύσει ή θέσει μακρόχρονες και ποιες είναι βραχύχρονες.
 
(Αν δε τα θυμάσαι, διάβασε τη θεωρία εδώ, κάνε και τις σχετικές ασκήσεις.)
Αν θέλεις μπορείς να δοκιμάσεις τις γνώσεις σου μέχρι εδώ, μ' αυτήν την 1η άσκηση για -ότερος ή -ώτατος

Τι γίνεται όμως αν η παραλήγουσα έχει δίχρονο φωνήεν, δηλαδή -α, -ι, -υ;

 
 
Στην περίπτωση αυτή πρέπει να ξέρουμε ποια επίθετα έχουν το δίχρονο μακρό και ποια βραχύ:
 
● Έχουν το δίχρονο μακρό, άρα γράφονται με -o, τα επίθετα:

• ἀνιαρός, ἀνιαρ-ότερος, ἀνιαρ-ότατος > εἷς μέν, οἶμαι, σιτίων καὶ μέθης ἀνιαρότερος

• ἰσχυρός, ἰσχυρ-ότερος, ἰσχυρ-ότατος> ἰσχυρότερος γενήσομαι πρὸς τὴν κρίσιν, ἀνδρός

• ψιλός, ψιλ-ότερος,ψιλ-ότατος>ὸ μὲν γὰρ δασυτέρῳ τῷ πνεύματι ἀναφωνεῖται, τὸ δὲ ψιλοτέρῳ.

• φλύαρος, φλυαρ-ότερος,φλυαρ-ότατος>καὶ τί ὠφεληθήσεται; φλυαρότερος ἔσται καὶ ἀκαιρότερος ἢ νῦν ἐστιν

• πρᾶος, πρα-ότερος, πρα-ότατος> ἅτερος δὲ πραότερος ἐδόκει περὶ πάντα καὶ ταῖς ὁρμαῖς φύσει μαλακώτερος εἶναι

• λιτός, λιτ-ότερος, λιτ-ότατος > Ἦν δὲ καρτερικώτατος καὶ λιτότατος, ἀπύρῳ τροφῇ χρώμενος

● αυτά που είναι σύνθετα με β΄συνθετικό τα ουσιαστικά λύπη, κίνδυνος, ψυχή, θυμός, τιμή, νίκη και κῦρος, π.χ.

• περί-λυπος, περιλυπ-ότερος, περιλυπ-ότατος

• ἐπι-κίνδυνος, ἐπικινδυν-ότερος, ἐπικινδυν-ότατος

• εὔ-ψυχος, εὐψυχ-ότερος, εὐψυχ-ότατος

• μεγά-θυμος, μεγαθυμ-ότερος, μεγαθυμ-ότατος

• ἔν-τιμος, ἐντιμ-ότερος, ἐντιμ-ότατος

• ἔγ-κυρος, ἐγκυρ-ότερος, ἐγκυρ-ότατος

● Έχουν το δίχρονο βραχύ τα επίθετα που λήγουν σε:
-ιος, -ικος, -ιμος, -ινος, π.χ.

• ὅσ-ιος, ὁσι-ώτερος, ὁσι-ώτατος

• πολιτ-ικός, πολιτικ-ώτερος, πολιτικ-ώτατος

• ὠφέλ-ιμος, ὠφελιμ-ώτερος, ὠφελιμ-ώτατος, δόκ-ιμος,  δοκιμ<-ώτερος, δοκιμ-ώτατος.

• ἀνθρώπ-ινος, ἀνθρωπιν-ώτερος, ῥαδ-ινός, ῥαδιν-ώτερος, ῥαδιν-ώτατος

-ακος, -αλος, -αμος, -ανος, -ατος, π.χ.

• μαλ-ακός, μαλακ-ώτερος, μαλακ-ώτατος

• ἁπ-αλός, ἁπαλ-ώτερος, ἁπαλ-ώτατος

• ἰτ-αμός, ή, όν, ἰταμ-ώτερος, ἰταμ-ώτατος

• ἀμήχ-ανος, ἀμηχαν-ώτερος, ἀμηχαν-ώτατος

• δυν-ατός, δυνατ-ώτερος, δυνατ-ώτατος.

-αρος, -υρος, -χος, π.χ.

• καθα-ρός, καθαρ-ώτερος, καθαρ-ώτατος

• βδελ-υρός, βδελυρ-ώτερος, βδελυρ-ώτατος

• ἥσυ-χος ἡσυχ-ώτερος, ἡσυχ-ώτατος.

Μπορείς να εξασκηθείς μ' αυτήν την 2η άσκηση για -ότερος ή -ώτερος ή μ' αυτήν την άσκηση για τα ομαλά παραθετικά

4. Αναλογικός σχηματισμός παραθετικών

 
Δυστυχώς ή ευτυχώς δε σχηματίζονται τα παραθετικά όλων των επιθέτων με τις καταλήξεις -τερος, - τέρα, -τερον και -τατος, -τάτη, -τατον. Κάποια επίθετα διαμορφώνουν τις καταλήξεις των παραθετικών τους από αναλογία προς τα παραθετικά άλλων επιθέτων. Έτσι έχουμε τις εξής κατηγορίες αναλογικών παραθετικών καταλήξεων.
 
α)-έστερος, -έστατος
Τα τριτόκλιτα επίθετα  σε -ων, -ον (γεν. -ονος) και τα επίθετα ἄκρατος, ἄσμενος, ἐρρωμένος και πένης σχηματίζονται με τις καταλήξεις -έστερος, -έστατος:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 
β) -ούστερος, -ούστατος
Το επίθετο ἁπλοῦς και τα συνηρημένα επίθετα της β' κλίσης με β' συνθετικό το όνομα νοῦς σχηματίζουν τα παραθετικά τους σε -ούστερος, -ούστατος, π.χ.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 
γ) -ίστερος, -ίστατος

Τα μονοκατάληκτα επίθετα ἅρπαξ, βλάξ, λάλος, κλέπτης, πλεονέκτης σχηματίζουν τα παραθετικά τους σε -ίστερος, -ίστατος, όπως δηλαδή σχηματίζονται τα παραθετικά του ἄχαρις

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 
δ) -αίτερος, -αίτατος
Το επίθετο παλαιός σχηματίζει τα παραθετικά του με θέμα το επίρρημα πάλαι σε -αίτερος, -αίτατος
Ανάλογα με το παλαιός σχηματίστηκαν και τα παραθετικά των επιθέτων γεραιός (= γέροντας, σεβαστός) και σχολαῖος (= αργός, αργοκίνητος)

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 
Από αυτά αποσπάστηκε η κατάληξη -αίτερος, -αίτατος με την οποία σχηματίζουν τα παραθετικά τους ορισμένα επίθετα σε -ος

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Για εξάσκηση υπάρχει αυτή η άσκηση για τον αναλογικό σχηματισμό των παραθετικών

5. Ανώμαλα παραθετικά (σε -ίων, -ίστος)

 
Μερικά επίθετα δε σχηματίζουν τα παραθετικά τους με τις παραθετικές καταλήξεις -τερος, -τατος, αλλά με τις καταλήξεις:

• για τον συγκριτικό: -ίων (αρσ. θηλ.) -ιον (ουδ.)

• για τον υπερθετικό: -ιστος, -ίστη, -ιστον

Επειδή τα παραθετικά αυτά σχηματίζονται πολλές φορές με διάφορες φθογγικές παθήσεις ή με θέμα διαφορετικό από το θέμα του θετικού, λέγονται ανώμαλα παραθετικά.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

 
Για εξάσκηση υπάρχει αυτή η άσκηση και αυτή η άσκηση και αυτή η άσκηση και αυτή η άσκηση

6. Κλίση των συγκριτικών σε -ίων, -ιον (και -ων, -ον)

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

7. Περιφραστικά παραθετικά

Τα παραθετικά των επιθέτων δε σχηματίζονται μόνο μονολεκτικά αλλά και περιφραστικά, όπως άλλωστε και στα νέα ελληνικά.

Αν σ' ενδιαφέρει, μπορείς να διαβάσεις για τα περιφραστικά παραθετικά των επιθέτων στα νέα ελληνικά. Αν όχι, συνέχισε με τα αρχαία.

Για τον σχηματισμό των περιφραστικών παραθετικών χρησιμοποιούμε:

● για τον συγκριτικό βαθμό το επίρρημα μᾶλλον εμπρός από τον θετικό.

● για τον υπερθετικό το επίρρημα μάλιστα, εμπρός από τον θετικό.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Όλα τα επίθετα που σχηματίζουν μονολεκτικά παραθετικά σχηματίζουν παράλληλα και περιφραστικά παραθετικά.

Κάποια μονοκατάληκτα επίθετα που χρησιμοποιούνται και ως ουσιαστικά σχηματίζουν τα παραθετικά τους μόνο περιφραστικά, π.χ.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

8. Παραθετικά μετοχών

 
Οι μετοχές σχηματίζουν τα παραθετικά τους μόνο περιφραστικά.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

9. Ελλειπτικά παραθετικά

 
Κάποια επίθετα δε σχηματίζουν όλους τους βαθμούς· άλλοτε μπορεί να λείπει ο θετικός κι άλλοτε ένας από τους άλλους δύο. Τα παραθετικά των επιθέτων αυτών λέγονται ελλειπτικά.

Τα περισσότερα ελλειπτικά παραθετικά παράγονται από επιρρήματα, προθέσεις ή μετοχές:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

10. Επίθετα που δε σχηματίζουν παραθετικά

 
Μερικά επίθετα δε σχηματίζουν παραθετικά, γιατί φανερώνουν ιδιότητα, ποιότητα ή κατάσταση που δεν παρουσιάζει βαθμούς. Τέτοια επίθετα είναι:

1. Όσα φανερώνουν:

ύλη: λίθινος, ἀργυροῦς, γήινος

τοπική ή χρονική σχέση: χερσαῖος, θαλάσσιος,θερινός, ημερήσιος

μέτρο: σταδιαῖος, πηχυαῖος

καταγωγή: πατρῶος

συγγένεια: μητρικός, πατρικός, ὁμομήτριος

μόνιμη κατάσταση: θνητός, νεκρός

2. μερικά σύνθετα με α' συνθετικό το στερητικό -ἀ: ἀθάνατος, ἄυλος, ἄυπνος, ἄψυχος κ.ά.

3. μερικά σύνθετα με α' συνθετικό το πᾶς ή την πρόθεση ὑπὲρ: πάνσοφος, πάντιμος, πάγκαλος, ὑπερμεγέθης, ὑπέρλαμπρος.
(Τα επίθετα αυτά έχουν ούτως ή άλλως υπερθετική σημασία)

11. Παραθετικά επιρρημάτων

Όπως δέχονται παραθετικά τα επίθετα, έτσι δέχονται παραθετικά και τα επιρρήματα. Το ίδιο άλλωστε συμβαίνει και στα νέα ελληνικά.

Αν θες μπορείς να διαβάσεις για τα παραθετικά των επιρρημάτων στα νέα ελληνικά, διαφορετικά συνέχισε με τα αρχαία.

Παραθετικά σχηματίζουν τα:
1. επιρρήματα σε -ως που παράγονται από επίθετα:

δίκαιος > δικαίως

σοφὸς > σοφῶς

ἀληθὴς > ἀληθῶς

σώφρων > σωφρόνως

ἡδὺς > ἡδέως

καλὸς > καλῶς

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Τα παραπάνω παραθετικά σχηματίζονται ως εξής:

α) Ο συγκριτικός βαθμός σχηματίζεται από τον συγκριτικό βαθμό του επιθέτου, παίρνοντας την κατάληξη από το ουδέτερο, ενικό αριθμό, αιτιατική·

β) ο υπερθετικός βαθμός σχηματίζεται από τον υπερθετικό βαθμό του επιθέτου, παίρνοντας την κατάληξη από το ουδέτερο, πληθυντικό αριθμό, αιτιατική.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

2. Τα επιρρήματα:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

3. Μερικά τοπικά επιρρήματα που παίρνουν παραθετικές καταλήξεις -τέρω, -τάτω:

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

4. Μερικά χρονικά επιρρήματα με παραθετικές καταλήξεις (αί)τερον, (αί)τατα

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Περιφραστικά παραθετικά επιρρημάτων.

Τα παραθετικά των επιρρημάτων εκφέρονται μερικές φορές περιφραστικά με τα μᾶλλον, μάλιστα και τον θετικό βαθμό του επιρρήματος, π.χ.

Σύρτε στον πίνακα για να δείτε όλες τις στήλες

Για εξάσκηση υπάρχει αυτή η άσκηση

Ασκήσεις

1. Να εντοπίσεις στο κείμενο τα 25 παραθετικά των επιθέτων και των επιρρημάτων *
2. Να εντοπίσεις στο κείμενο τα 14 παραθετικά των επιθέτων και των επιρρημάτων *
3. 1η Άσκηση για τα παραθετικά σε -ότερος ή -ώτερος *
4. 2η Άσκηση για τα παραθετικά σε -ότερος ή -ώτερος *
5. Άσκηση για τα παραθετικά με αναλογικό σχηματισμό *
6. Άσκηση για τα ομαλά παραθετικά **
7. 1η Άσκηση για τα ανώμαλα παραθετικά **
8. 2η Άσκηση για τα ανώμαλα παραθετικά **
9. 3η Άσκηση για τα ανώμαλα παραθετικά *
10. 4η Άσκηση για τα ανώμαλα παραθετικά *
11. 1η Γενική άσκηση παραθετικών ***
12. Άσκηση στα παραθετικά επιθέτων, μετοχών και επιρρημάτων ***
13. Να γραφούν τα παραθετικά των παρακάτω επιθέτων © Εύη Πεπέ
14. Να βρεθούν οι άλλοι τύποι του επιθέτου βελτίον και να κλιθεί στον ενικό και στον πληθυντικό © Εύη Πεπέ
15. Να γράψετε τους τύπους των επιθέτων που ζητούνται (Γ' 2, 1η) *
16. Μεταφέρετε τα επίθετα στον συγκριτικό βαθμό στο γένος, αριθμό και πτώση όπου βρίσκονται (Γ' 2, 2η) **
17. Να συμπληρώσετε τις φράσεις με τους κατάλληλους τύπους συγκριτικού και υπερθετικού (Γ' 2, 3η)**
18. Να αντικατασταθούν στους άλλους βαθμούς τα επίθετα και τα επιρρήματα (Γ' 12,1η)**
19. Να σχηματίσετε τα ζητούμενα παραθετικά των επιθέτων και επιρρημάτων (Γ' 12,3η)***
20. Να σχηματίσεις τα παραθετικά των επιθέτων, © Νικόλαος Μυλωνάς
21. Να σχηματίσεις τα παραθετικά των επιρρημάτων, © Νικόλαος Μυλωνάς
22. Στις παρακάτω προτάσεις να εντοπίσεις τα επίθετα και τα επιρρήματα, να βρεις σε ποιο βαθμό βρίσκονται και να τα μεταφέρεις στους άλλους βαθμούς (σε 3 στάδια) © Νικόλαος Μυλωνάς

Βιβλιογραφία

1. Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής, Μιχ. Χ. Οικονόμου, ΟΕΔΒ

2. Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, Αχ. Τζάρτζανος, ΟΕΔΒ

3. Γραμματική Αρχαίας Ελληνικής, Λιναρδής Ιωάννης, εκδ. Χατζηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2007

4. Συμφραστικός πίνακας λέξεων του Ανθολογίου Αττικής Πεζογραφίας

5. Perseus Digital Library